Қазақстан
Республикасындағы
балалардың жағдайы туралы
баяндама
2
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Балалардың құқықтарын қорғау комитеті
Астана, 2013 жыл
Мазмұны
1.
Кіріспе
3
2.
Қазақстан Республикасы балаларының негізгі демографиялық
сипаттамалары
4
3.
Балалардың
құқықтарын заңнамалық қорғау саласындағы
мемлекет саясаты
7
4.
Балаларға білім беру және оларды тәрбиелеу саласындағы
мемлекет саясаты
10
5.
Балалардың денсаулығын қорғау саласындағы мемлекет саясаты
31
6.
Балалы отбасыларды әлеуметтік қолдау саласындағы мемлекет
саясаты
46
7.
Жетім балаларға және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балаларға қатысты мемлекет саясаты
51
8.
Кәмелетке
толмағандардың
құқық
бұзушылықтарының,
қадағалаусыз
және
панасыз
қалуының,
балалар
мен
жасөспірімдердің суицидтік мінез-құлқының, оларға қатігездік
көрсетудің, зорлық-зомбылықтың, балалар еңбегін пайдаланудың
профилактикасы саласындағы мемлекет саясаты
58
9.
Отбасы және отбасылық тәрбие құндылығын насихаттау, адамның
адамгершілік-рухани дамуын ақпараттық сүйемелдеу саласындағы
мемлекет саясаты
72
10.
Балалар құқықтарын қорғау мәселелеріндегі мемлекет саясаты
74
11.
Халықаралық, үкіметтік емес қоғамдық ұйымдармен әлеуметтік
77
3
әріптестік саласындағы мемлекет саясаты
12.
Қорытындылар мен тұжырымдар
81
Кіріспе
Балаларға қамқорлық – еліміздің мемлекеттік саясатының ажырамас бөлігі
болып табылады.
«Қазақстан-2050» стратегиясы. Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси
бағыты» атты Жолдауында еліміздің Президенті әлеуметтік саясаттың жаңа
қағидаттарын айқындап, балалықты қорғауды елдің дамуының таяу жылдарға
арналған маңызды басымдықтарының бірі ретінде белгілеп берді және
мемлекеттік органдардың оны іске асыру жөніндегі қызметінің негізгі
басымдықтарын айқындады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат Қазақстан Республикасы Конституциясының
нормаларына және халықаралық міндеттемелерге сәйкес физикалық, зияткерлік,
рухани, адамгершілік және әлеуметтік тұрғыдан баланың толыққанды дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған.
Министрліктер мен ведомстволар балалардың өмір сүру сапасының
әлеуметтік және құқықтық кепілдіктерін қамтамасыз ету саласындағы
мемлекеттік саясатты іске асыру жөнінде шаралар қабылдауда.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қазақстан
Республикасындағы балалардың жағдайы туралы кезекті баяндаманы ұсынып
отыр.
Баяндама «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы»
Қазақстан Республикасы Заңының 46-бабына және Қазақстан Республикасы
Президентінің Әкімшілігі Басшысының 2012 жылғы 29 желтоқсандағы № 01-
38.152 бұйрығына сәйкес дайындалған.
Баяндаманың мақсаты Мемлекет басшысын Қазақстандағы бала
құқықтарының жағдайы туралы хабардар ету болып табылады.
Онда балалардың жағдайы туралы 2013 жылғы ақпарат, сондай-ақ оны
жақсартуға бағытталған шаралар туралы ақпарат келтірілген.
Баяндамада Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мен
үкіметтік емес ұйымдары ұсынған балалардың жағдайы және оның өзгеру
үрдістері туралы ресми деректер негізге алынған.
Баяндамада балаларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту, балалар мен
жасөспірімдердің денсаулық жағдайы, тамақтануы, балалы отбасыларды
әлеуметтік қолдау мәселелері көрсетілген.
Жекелеген тараулар өмірде қиын жағдайға тап болған балалардың (жетім
балалардың, қадағалаусыз және қараусыз қалған балалардың, мүгедек
4
балалардың,
мигранттардың,
аз ұлттардың балаларының және т.б.)
жағдайына, сондай-ақ оларды қорғау және әлеуметтік қолдау жөніндегі
шараларды дамытуға арналған.
Баяндаманың қорытындысында негізгі тұжырымдар мен балалардың
құқықтарын, оларды қорғауды және дамытуды қамтамасыз ету жөніндегі қажетті
іс-шараларды әзірлеу үшін ұсынымдар жасалған.
Қазақстан Республикасы балаларының негізгі демографиялық
сипаттамалары
Қазақстан Республикасында демографиялық саясат бала тууды өсіруге,
салауатты өмір салтын қалыптастыруға, өлім-жітімді азайтуға және соның
нәтижесінде адамның өмір сүру сапасын арттыруға және өмір сүру ұзақтығын
ұлғайтуға бағытталған.
Әлеуметтік және демографиялық саясат шараларын дәйекті іске асыру
нәтижесінде демографиялық процестердің оң серпіні одан әрі дами түсті.
Бұл саясатты іске асырудың негізгі көрсеткіші республиканың халық
санының ұлғаюы болып табылады.
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2013
жылғы 1 қаңтарға халық саны 16 909 776 адамды құрады. 2012 жылмен
салыстырғанда халық санының 236 699 адамға өскен (2012 жылғы 1 қаңтарға
халық саны - 16 673 077 адам).
Оның ішінде әйелдердің саны – 8 750 895, ерлердің саны –8 158 881.
Балалардың жалпы саны ұдайы ұлғайып келеді.
0 – 18 жас аралығындағы балалардың саны – 5 029 936, 2012 жылы –
4 934 542.
Бала туу көрсеткіші біртіндеп ұлғаю үрдісінде қалып отыр.
Республикадағы
5
бір жасқа толмаған балалардың саны –
376 574.
Қазақстан Республикасы тұрғындарының құрылымындағы 0 – 18 жас
аралығындағы балалардың үлесі 30%-ды құрайды.
Қазақстан Республикасындағы 0 ден 18 жасқа дейінгі балалар саны
жылдың басына, адам
Жасы
Әйелдер мен ерлер
Ерлер
Әйелдер
2012
2013
2012
2013
2012
2013
Барлығы
16 673 077
16 909 776 8 041 345 8 158 881
8 631 732
8 750 895
оның ішінде
Ұлдар
Қыздар
0-17
4 934 542
5 029 936 2 530 196 2 579 515
2 404 346
2 450 421
0
368 046
376 574
189 287
193 014
178 759
183 560
1
362 114
367 137
185 981
188 831
176 133
178 306
2
350 189
361 856
180 482
185 815
169 707
176 041
3
346 869
350 046
177 811
180 388
169 058
169 658
4
306 263
346 695
157 361
177 708
148 902
168 987
5
289 500
306 129
148 924
157 307
140 576
148 822
6
270 327
289 349
138 817
148 883
131 510
140 466
7
267 073
270 150
137 790
138 714
129 283
131 436
8
245 609
266 942
125 869
137 734
119 740
129 208
9
233 289
245 452
119 092
125 778
114 197
119 674
10
222 140
233 144
113 878
119 013
108 262
114 131
11
224 524
222 038
114 608
113 819
109 916
108 219
12
218 289
224 387
111 974
114 540
106 315
109 847
13
224 441
218 158
114 917
111 889
109 524
106 269
14
225 715
224 323
115 035
114 851
110 680
109 472
15
243 384
225 631
124 277
114 998
119 107
110 633
16
258 736
243 249
132 096
124 188
126 640
119 061
17
278 034
258 676
141 997
132 045
136 037
126 631
6
Жас-жыныс
құрылымынан 0-17 жас аралығындағы ұлдардың қыздардан
129 мыңға артық екенін көреміз.
Қала халқы
Жасы
Әйелдер мен ерлер
Ерлер
Әйелдер
2012
2013
2012
2013
2012
2013
Барлығы
9 127 105
9 277 529
4 273 804
4 345 863
4 853 301
4 931 666
оның
ішінде
Ұлдар мен қыздар
Ұлдар
Қыздар
0-17
2 415 789
2 489 955
1 240 392 1 278 479
1 175 397
1 211 476
0
194 751
203 765
100 215
104 393
94 536
99 372
1
189 794
194 529
97 551
100 147
92 243
94 382
2
185 902
189 840
96 074
97 545
89 828
92 295
3
171 569
186 053
88 221
96 093
83 348
89 960
4
151 476
171 767
78 093
88 327
73 383
83 440
5
141 256
151 702
72 701
78 225
68 555
73 477
6
132 178
141 538
67 888
72 839
64 290
68 699
7
128 830
132 430
66 325
68 013
62 505
64 417
8
117 862
128 945
60 525
66 385
57 337
62 560
9
110 444
117 975
56 654
60 579
53 790
57 396
10
103 231
110 671
53 357
56 791
49 874
53 880
11
105 917
103 377
54 148
53 421
51 769
49 956
12
102 952
106 019
53 060
54 180
49 892
51 839
13
105 048
103 034
53 853
53 088
51 195
49 946
14
104 970
105 207
53 400
53 903
51 570
51 304
15
114 024
105 226
58 331
53 539
55 693
51 687
16
122 276
114 475
62 183
58 511
60 093
55 964
17
133 309
123 402
67 813
62 500
65 496
60 902
Ауыл халқы
Жасы
Әйелдер мен ерлер
Ерлер
Әйелдер
2012
2013
2012
2013
2012
2013
Барлығы
7 545 972
7 632 247
3 767 541
3 813 018
3 778 431
3 819 229
оның ішінде
Ұлдар
Қыздар
0-17
2 518 753
2 539 981
1 289 804
1 301 036
1 228 949
1 238 945
0
173 295
172 809
89 072
88 621
84 223
84 188
1
172 320
172 608
88 430
88 684
83 890
83 924
2
164 287
172 016
84 408
88 270
79 879
83 746
3
175 300
163 993
89 590
84 295
85 710
79 698
7
4
154 787
174 928
79 268
89 381
75 519
85 547
5
148 244
154 427
76 223
79 082
72 021
75 345
6
138 149
147 811
70 929
76 044
67 220
71 767
7
138 243
137 720
71 465
70 701
66 778
67 019
8
127 747
137 997
65 344
71 349
62 403
66 648
9
122 845
127 477
62 438
65 199
60 407
62 278
10
118 909
122 473
60 521
62 222
58 388
60 251
11
118 607
118 661
60 460
60 398
58 147
58 263
12
115 337
118 368
58 914
60 360
56 423
58 008
13
119 393
115 124
61 064
58 801
58 329
56 323
14
120 745
119 116
61 635
60 948
59 110
58 168
15
129 360
120 405
65 946
61 459
63 414
58 946
16
136 460
128 774
69 913
65 677
66 547
63 097
17
144 725
135 274
74 184
69 545
70 541
65 729
2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша тұрғындардың ең көп саны
Оңтүстік Қазақстан облысында (2,7 млн. адам), Алматы облысында (1,9 млн.
адам) және Алматы қаласында (1,5 млн. адам
).
Қазақстан Республикасында халықтың басым бөлігі қалалық мекендерде
55% (9,3 млн. адам), 45% (7,6 млн. адам) ауылдық мекенде тұрады.
Ауылдардағы отбасылардың көп балалы болуы есебінен ауылдық елді
мекендерде бала саны 50 мыңнан көп болады.
Балалардың құқықтарын заңнамалық қорғау саласындағы мемлекет
саясаты
Республикада балалардың құқықтарын қорғау саласында құқықтық база
жасалған.
Балаларға қатысты мемлекеттік саясатқа қойылатын негізгі талаптары бар
БҰҰ аса маңызды халықаралық құқықтық құжаттары балалар туралы
қазақстандық заңнамаға негіз болды.
Балалардың өмір сүруге, ар-ожданы мен қадір-қасиетін қорғауға, жеке
басына қол сұқпауға, тұрғын үйге, білім алуға, әлеуметтік қамтамасыз етілуге
және әлеуметтік қызмет көрсетуге, денсаулықты сақтауға және медициналық
көмекке, мәдени құндылықтарға қол жеткізуге және басқа неғұрлым маңызды
құқықтары Қазақстан Республикасында заңнамалық тұрғыда қамтамасыз етілген.
«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодекс, «Білім туралы»,
«Баланың құқықтары туралы», «Мемлекеттік жастар саясаты туралы», «Балалы
отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралыөзгерістер мен
толықтыруларымен»,
«Кәмелетке
толмағандар
арасындағы
құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу туралы», «Отбасы үлгiсіндегі балалар ауылы және
жасөспiрiмдер үйлерi туралы» заңдар және басқалары қабылданды, олар
балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды.
8
Республикада заңнамалық база жүйелі түрде ұдайы жаңартылып,
жетілдіріліп тұрады.
2013 жылы жетім балалардың құқықтарын қорғау мәселелерінің жаңа
тәсілдерін көздейтін және балалардың жағдайын жақсартуға әрі олардың
құқықтарын қорғауға бағытталған мынадай нормативтік құқықтық актілер
қабылданды.
Қазақстан Республикасының Заңдары:
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу
мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» (2012 ж.
26 желтоқсан № 61-V);
«Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» (2013 жылғы 14 қаңтар
№ 67-V);
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік
білім беру жинақтау жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы» (2013 жылғы 14 қаңтар № 68-V);
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік
қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»
(2013 жылғы 4 ақпан № 75-V);
«Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» (2013 жылғы 15 сәуір
№ 88-V);
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік
көрсетілетін қызметтер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы» (2013 жылғы 15 сәуір № 89-V);
«Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне азаптаудың
және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын
iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiнің алдын алуға бағытталған ұлттық алдын алу
тетiгiн жасау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы»
(2013 жылғы 2 шілде № 111-V);
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекет
кепілдік берген заң көмегін ұсыну жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» (2013 жылғы 3 шілде № 123-V);
«Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне жетім
балалардың, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың тұрғын үйге
құқықтарын қамтамасыз ету мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзу туралы» (2013 жылғы 4 шілде № 126-V);
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адам саудасына
қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»
(2013 жылғы 4 шілде № 127-V);
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік-
жекешелік әріптестіктің жаңа түрлерін енгізу және олардың қолданылу салаларын
9
кеңейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» (2013
жылғы 4 шілде № 131-V).
ҚР Үкіметінің қаулылары:
«Қарсы профилактикалық егу жүргізілетін аурулардың тізбесін, оларды
жүргізу ережесін және халықтың жоспарлы егілуге жатқызылатын топтарын
бекіту
туралы»
Қазақстан
Республикасы
Үкіметінің
2009
жылғы
30 желтоқсандағы № 2295 қаулысына өзгерістер және толықтырулар енгізу
туралы» (2013 жылғы 12 ақпан № 119);
«Білім беру қызметін лицензиялаудың кейбір мәселелері туралы»
(2013 жылғы 28 ақпан № 195);
«Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасының
азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға беру қағидаларын бекіту
туралы» 2012 жылғы 30 наурыздағы № 380 және «Бала асырап алуға тілек
білдірген адамдарды есепке алу қағидаларын бекіту туралы» 2012 жылғы
30 наурыздағы № 386 қаулыларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»
(2013 жылғы 7 маусым № 584);
«Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінiң мәселелерi
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы № 1111 қаулысына
өзгеріс пен толықтырулар енгізу туралы» (2013 жылғы 16 қыркүйек № 958);
«Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Мемлекеттік тұрғын үй қорынан
тұрғын үй немесе жеке тұрғын үй қорынан жергілікті атқарушы орган жалдаған
тұрғын үй беру және пайдалану қағидаларын бекіту туралы» 2011 жылғы
1 желтоқсандағы № 1420 және «Мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үйге
немесе жеке тұрғын үй қорынан жергілікті атқарушы орган жалдаған тұрғын үйге
мұқтаж Қазақстан Республикасының азаматтарын есепке қою қағидаларын бекіту
туралы» 2012 жылғы 26 маусымдағы № 856 қаулыларына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы»;
«Жетім балалардың, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың
тұрғын үйін жалдауға (қосымша жалдауға) берудің үлгішартын бекіту туралы»
(2013 жылғы 8 қараша №1172).
ҚР БҒМ-нің 60-тан астам бұйрығы қабылданды, оның ішінде:
«Отбасылық үлгідегі балалар ауылы мен жасөспірімдер үйлерінің қызметін
реттейтін нормативтік-құқықтық кесімдерді бекіту туралы» Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрінің 2001 жылғы 18 шілдедегі № 583
бұйрығына өзгеріс енгізу туралы» 2013 жылғы 31 қаңтардағы № 20 (04.02.2013
жылы ҚР Әділетминінде тіркелген № 8320);
«Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға
арналған білім беру ұйымдарының түрлері қызметінің үлгілік қағидаларын бекіту
10
туралы» 2013 жылғы 18 маусымдағы № 229
(02.07.2013
жылы
ҚР
Әділетминінде тіркелген № 8544);
«Оқыту мен тәрбиелеуге қолайлы жағдай жасау және педагогтер мен
оқушылар, сонымен қатар оқушылар арасында шиеленіс жағдайды болдырмау
үшін білім беру ұйымдары басшылары мен педагог қызметкерлерінің
жауапкершілігін арттыру туралы» 2013 жылғы 28 маусымдағы № 24.7;
«Баланың құқықтарын қорғау саласындағы тәуекел дәрежесін бағалау
өлшемдерін бекіту туралы» 2013 жылғы 17 қазандағы № 421 (2013 жылғы 18
қарашада ҚР Әділетминінде тіркелген № 8908).
|