Оспан батыр қытаи қазақтары ұлт-азаттық ҚОЗҒалысының КӨсемі қ.Қиы схан
жүктеу 49.92 Kb. Pdf просмотр
|
| ОСПАН БАТЫР - ҚЫТАИ ҚАЗАҚТАРЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ КӨСЕМІ Қ.Қиы схан (Қ М П И ) Биыл Алаш үкіметі қүрылғанының 90 жылдығы тойланып жатыр. Мұндай үлкен жұмхұрияттың негізін салған Әлихан, Ахмет, Міржақып бастаған алаш көсемдері қуғыннан қуғын көріп жүріп, ақыры, кеңестердің қүрбаны болды. Белгісіз күйде. Міне, бүгінгі таңда осы арыстарымыз қайта тіріліп, алаш ұрпағымен біржола табысып жатыр. Алайда туған жердің бір уыс топырағы бұйырмай, жат елде көмусіз қалған ардақтыларымыз қаншама. Сонау кеңестік төрешіл жүйе тек қазақтың ішкі берекесін ғана емес, сырттағы қандастарды да талай сансыратқаны белгілі. Қазақ жерімен шекарада жатқан Шыңжан мен Батыс Моңғолиядағы қазақ ауылдарын бүл кермек айналып өтпеді. Осы кезде қолына қару алып, елін, халқын біреудің боданы қылуды намыс көрген Оспан батыр Исламұлы Шығыс Түркістанның көсеміне айналды. Республикалық басылымдарда Алтайдағы Оспан жайында бірнеше көлемді материалдар жарық көрді. Былтыр даңқты қолбасшыға арналып ас берілді. Бұл түлғаның элі де ашылмай жатқан қырлары көп. Әсіресе, қытай мүрағаттары батыр жөніндегі біраз деректер жайында элі күнге жүмған аузын ашпай отыр. Оспанның батыр атағының шығуы - 1940 жыл мен 1951 жылдар арасы. 1940 жылы Есімкан, Ырысқан бастаған Көктоғай, Шіңгіл елі Шың Шысай өкіметіне қарсы қарулы көтеріліс ұйымдастырады. 1940 жылдың соңында Есімқан, Ырысқан Шысай өкіметімен келісімге келіп, қару-жарағын тапсырып, бітім жасағанда Оспан батыр каруын тапсырмай, елден бөлініп, қашып кеткен. Зерттеушілер Оспан Исламұлының туған жылына қатысты бірнеше деректер келтіріп жүр. Оның туған жылын эртүрлі - 1898, 1899 жэне 1900 жылдар деп айтады. Оспан батырдың көзін көрген түркиялық қандасымыз Хасан Оралтай оны 1951 жылы 51 жасында атылғандығын, яғни, 1899 жылы туған [1] деп жазады. Қазіргі коммунистік Қытайда өкіметтің емеурініне қарап, кейбіреулер Оспан Исламұлын “банды Оспан” деп те атайды. Бірақ Түркия жэне басқа да Еуропа елдерінің көбінде оны Оспан батыр деп атайды жэне осы еркін елдерде Оспан батыр Исламұлының Қытайдағы қазақтарды бастап, Қытай өкіметі мен КСРО отаршылдарына, олардың жандайшабы қызыл Моңғолияға карсы күрескен қаһармандығы мадақталады. Оспан батыр Шыңжаң өлкесі, Алтай аймағы, Көктоғай ауданында туған. Сүйегі - Керей ішіндегі Машанның молқысы. «Түркістан» газетінің 2008 жылдың 20 қарашадағы санында түркиялық қандасымыз, тарих ғылымының докторы Әбдіуақап Қараның «Оспан батыр туралы: Нұрғожай батырдың естеліктері» [2] атты мақаласы жарық көрді. Нүрғожай - Оспанның ең сенімді сарбаздарының бірі болған. Шығыс Түркістан көтерілісі басылып, Оспан жау қолына түскеннен кейін ол Түрік елін барып паналайды да, 1986 жылы қазанда дүние салады. Міне, сол Нүрғожайдың өз аузынан жазып алынған өмір деректер алдағы уақытта көлемді еңбек болып жарық көргелі отыр екен. Жоғарыда айтқан Есімхан, Ырысхан бастаған қазақ жасақтары орыс жазалаушыларымен болған 1940 жылғы үрыста Кеңестің екі генеральш өлтіреді. «Генерал Банкені он адамымен оңашада атып тастадық. Соңғы Ышқынты шайқасында генерал Разборов өлтірілді. Соңғы бітімде орыстар генералдарының басын сүрады. Банкенің сүйегін бердік. Разборовтың сүйегін бермедік. Өйткені ол соғыс қылмыстысы еді. Көктоғайдағы орыс елшілеріне Ырысхан: «Сендер 1937 жылы Мәскеуге апарып өлтірген Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсыновтың басын әкеліп беріңдер» деді. Бүл сөз сонымен тынышталып қалган еді. Бір кезде залым Мадарин Ырысханга 18
«Бұлар қазақтың ең соңғы басшыларының басын сұрады. Бұл неткен табылған жауап» деген» [3]. Міне, мүның өзі қазақ қанша шашырап жүрсе де, саяси көсемдерін ұлықтап, оларды жогары бағалағандығы деп білеміз. 1941 жылы қыста Қүбаның құмын жалаңаш коспен қыстап шыққан Оспан тобы не бары жеті-ақ адам еді. 1942 жылдың жаз маусымына ілінген соң-ақ эр тараптан, Қытай өкіметінен зорлық көріп, қашып шыққандардың қосылуымен адам саны көбейе береді. Сол жылы жазда жайлау үстінде Алтайдың теріскей бетіндегі Моңғолия өкіметі Оспанға адам жіберіп, оны қолдайтындығын біл-діреді. 1943 жылы қыста Бүлғын өзенінің Майқантас деген жерінде отырған Ос-панға И.Сталиннің нүсқауымен Моңғолкя өкімет басшысы, маршал Чойбалсан барып жолығады. Бүл кездесуді үйымдастыру кезінде КГБ генералы Ланпанг, әскери кеңесшілер Греднев, Пахомов, Кеңес Одағының елшісі Ивановтар бол-ған. Бұл туралы Моңғолдың “Ардын эрх” газеті 1995 жылы былай деп жариялаған: “Оспан әскерлеріне көмек ретінде 395 винтовка, 200 мың оқ-дәрі, 30 жеңіл пулемет, 6 ауыр пулемет, 45 автомат, 2000 гранат берді” [4]. Осы жолы Чойбалсан казақтардың беделділерімен бірге Оспанды ақ киізге көтеріп, қазақтың ханы деп жариялайды. 6 наурызда (1944 жылы - Қ.Қ.) Чойбалсан ра-дио арқылы Сталинмен сөйлесіп, Оспанга кезігіп, жақсы қарым-қатынас ор-натқандығын хабарлаган. Келесі 1945 жылы Оспан батыр Алтай аймағын азат етті. Бүл іске Моңғолия жағы әскер беріп көмектесті. Қазақстан тарапынан да адамдар барды. Дэл осыдан кейін Оспан батыр мен Кеңес одағы және Моңғол үкіметі арасында араздык басталды. Сталин мен Чойбалсан Шыңжандағы қарсыластарын Оспан арқылы “жуасытып” алган соң, енді көтерілісшілер көсемін тізгіндеу ісіне кірісті (біріншіден, 1945 жылы Кеңес Одағы ¥лы Отан соғысында жеңіске жетіп, Сталин КСРО-Моңғолия-Қытай шекараларындағы бүліктерге назар ау-дара бастады, екіншіден, Алтайды азат еткен Оспан батыр бүдан былай мем-лекет қауіпсіздігін бұзады деп күдіктенді - Қ.Қ.). 1944 жылы 12-қарашада Шыңжанда Шығыс Түркістан республикасы қү-рылгандығы жарияланды. Бұл жаңа өкіметті Оспан батыр да жан-тәнімен қор-ғауға бел байлады. 1945 жылғы 6-қыркүйекке дейін бүкіл Алтай аймагын толық азат етіп, қытай тонаушыларын тып-типыл ғып қуып шыгады. Сол жылы Ш ы гы с Т ү р к іс та н р есп у б л и к асы н ы ң ар м и ясы Ү р ім ж і-ге 120 ш ақы ры м ж ер д егі М анас ө зе н ін ің б о й ы н а ж етіп то қ та й д ы . Осы кезде Қ ы тайды ң Ү р ім ж ід е гі с е г ізін ш і соғы с ау д ан ы н ы ң қ о л б асш ы сы Жу Ш аулияң Ж ияң К ай чиге ш үғы л ж е д ел х а т ж олдап : “ Ж ағдай м ү ш -к іл , б о л аш ақ бүлды р. М ем лекет үш ін қ ү р б ан б о л у д ан басқа жол ж о қ ” - деп ш ы ны н айтады . Ж ияң К айчи те л егр а м м ан ы алган н ан кейін қатты кай ғы ры п , ө зін ің саяси у эзір і Жан Ж ы ж үңды Ш ы ң ж ан га ж іб е -р е д і. Ж ан Ж ы ж үң 1 3 -қ ы р к ү й ек күні К еңес О дағы ны ң Ү р ім ж ід е гі то л ы қ құқы қты бас консулы И есеевтіен т іл д е с е д і [5]. Содан б астап Шшғ ыс Т ү р к істан р е сп у б л и к а с ы КСРО ж әне Қ ы -тай сынды екі ү л к ен м е м л е к е ттің қы сп ағы н а тү с ед і. Б ір і олай аты п, б ірі бүлай қағы п, қ ақ п ақ ы л ға салы п ж ү р іп , ақы ры 1946 ж ы лы 1 -ш іл д ед е Ш ы ңж аң ө л к ел ік б ір л еск ен ө к ім е ті құры лад ы . Б ұған б ұры н -ғы с о л т ү с т ік -б а т ы с қы тай эк ім ш іл ік м е к ем ес ін ің б асты ғы Ж аң Ж ы ж үң т ө р а ға болы п сай л ан ад ы да, бүры нғы ІПыгыс Т ү р к іс та н р е с-п у б л и к ас ы н ы ң тө р а ға сы А қы м етж ан енді осы ө л к ел ік ө к ім етк е т ө р -а ға н ы ң о р ы н б асар ы болы п б е л г іл е н д і. Ал эй гіл і О спан баты р ө л к ел ік ө к ім е т т ің м үш есі, қосы м ш а А лтай а й м ағы н ы ң гу б ер н ато р ы болы п та -га й ы н д а л д ы . О спан баты р 1945 жылы қ ы ста С арсүм б е қ ал а с ы н а көш іп бары п, сол ж ерде гу б е р н ато р л ы қ м ін д е тін ө тей д і. 1946 жылы к ө к тем д е О с-п ан ауылы К өктоғай ау д ан ы н ы ң К ууй д е ген ж ер ін д егі ө зін ің б ай ы р ғы м ек ен ін е қайта көш еді. С ар сү м б ед е тұ р ган осы бір жыл іш інде ол өзі б асқ ар ы п түрған ө к ім еттің қ ы р -сы р ы н то л ы қ тан ы п б іл ед і. С о н -д ы қ тан , ол бүл ө к ім еттен бас 19
гартын, ө з ін ің б ү р ы н ғ ы м а қ с а т ы н жү - з е г е а с ы р у ү ші н ж аңа майдан ү й ы м д а с т ы р у ғ а к ір і с е д і [6]. Оспан б ү р ы н ғ ы жа уы қ ы т а й л ы қ г о м и н д а н к ү ш т е р і м е н о д а қ - т а с у ғ а бел буды. М аоғ а қа рсы т ұ р ғ а н Чан Кай Ш и д ы қ о лд ад ы . Әрі к о м м у н и с т е р д і ң к у ше юі не м ү д де л і е ме с елде р АҚШ пен ¥ л ы - б р и т а н и я е л ш і л і к т е р і м е н б а й л а н ы с т а б о л д ы [7]. 1948
ж ы лы т а м ы з д а Ү р і м ж і д е г і А м е р и к а к о н с ул ы П а к с т о н н ы ң н ұ с қа у ым е н п о л к о в н и к Д ә л е л х а н Ж а н ы м қ а н ү л ы О с п а н м е н жеке к е з- д ес у ге барады. Қ а с ы н д а қ о р ғ а у ш ы л а р ы М э н ен мен Қ ұ р м а н х а н д е йт і н а з ам а тт а р болған [8]. Осы к е з д е с у д е шет елге көшу ж а й ы н д а сөз б о л ад ы . О спа н батыр а л ғ а ш ы н д а к е л і с к е н м е н , кейін бас т а р т а д ы . Ал 1950 ж ы л д ы ң а яғ ын да О с па н ға ж о ғ а р ы д а ғ ы м ә с ел е б о й ы н ш а Қ а л и б е к қ ажы Р а й ы м б е к ү л ы ба ла сы Х ас ен ді ( Х а са н О р а л т а й - Қ.Қ.) ж і бе р ед і . .Батыр өте ж ұ п ы н ы қ ос та өмір сүріп жа т ыр е кен. Мен елд ен кете а лм а й м ы н . К о м м у н и с т е р м е н с оғ ыс ып ө л е м і н ” деді [9]. Міне, о с ы л а й ш а б а с т а п қ ы д а Қ ытай қ о л ы м е н , к ейі н К СР О , М о ң- ғ ол ия , Қытай қ ат ар л ы үш м е м л е к е т т е г і к о м м у н и с т і к қ ыз ыл а р м и я м е н с оғ ыс қа н , о ла рд ың ж и ы р м а м ы ң н а н а ста м а д а м ы н қ ыр ып , д ү н ие жүз ін дүр
с і лі кі н д і р г е н О с п а н б ат ыр а қыры 1951 жы лы а қ п а н а й ы н д а Қ ан ымб ал т а у ын ың М а қ а й д е г е н ж е р і нд е қ о лг а т ү с ед і. 1951 ж ы л ы 28 с әуірде к о мм у н и с т і к Қ ы т а й ө к ім е ті қ о лы на н Ү р і м ж і д е а т ы л д ы [10]. О спа н б а т ы р д ы 1951 ж ы л д ы ң 28 с әу і рі күні Қ о сы мш а
1. Оралтай X. Елім-айлап өткен өмір. Алматы, 2005, З-б. 2. Әбдіуақап Қара.
«Оспан батыр
туралы: Нұрғожай батырдың естеліктері».\Түркістан\ газеті. 2008, 20-караша. 3. Бұл да сонда 4. Қайратүлы Б. Даланың соңғы нояны. \Егемен Қазақстан\,2008, 22-наурыз. 5. Сәмитұлы Ж. Алтайда неше Оспан болтан? Казак тарихы. 1995, №4, 37-6. 6. Бұл да сонда. 7. Қайратұлы Б. Даланың соңғы нояны. \Егемен Қазақстан\,2008, 22-наурыз. 8. Бұл да сонда. 9. Оралтай X. Елім-айлап өткен өмір. Алматы, 2005, 67-6. 1 0 . Бұл да сонда 20 жүктеу 49.92 Kb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|