Налған, әр шатыршада 8 10 гүлден бар күлтесі ақ шыл сары түсті. тұқымынан көбейеді. мамыр мау

196

Есенаңқаты

біртіндеп кеңейе береді. көктемде 20 күндей тасиды, 

жазда  тартылып  қалады.  жылдық  орташа  су  ағымы 

0,12 м

3

/с. Суы кермек татиды, ащы. мал суаруға пай-

даланылады. жайылмасы – шабындық, жағасында тал 

өседі.

ЕСЕНАҢҚАТЫ  –  жайық  алабындағы  өзен.  ба-

тыс қазақстан обл. Сырым ауд. жерінде. Ұз. 130 км, 

су  жиналатын  алабы  1860  км

2

.  шыңғырлау  өз-мен 

қатарласа созылып жатқан биік жонның солт. жағы-

нан (160 – 190 м) басталады да шалқар көліне құяды. 

жер асты және жауын-шашын суларымен толығады. 

Арнасының ені 20 – 30 м, жағасы жайпақ. Салалары 

жандыбұлақ,  көпіраңқаты  (ұз.  45  км),  Аңқаты  (29 

км). жылдық орташа су ағымы 0,14 м

3

/с. егістік, ша-

бындық суғарылады.

ЕСЕНЖОЛ – Атырау обл. жылыой ауд. қарақұм құ-

мының солт.-шығысында 25 км жердегі сор. құлсары 

қ-ның  шығысында  орналасқан.  Сор  теңіз  деңгейінен 

3 – 4 м төменде. Солт-тен оңт-ке қарай 22 км, енді жері 

13  км-ге  созылып  жатыр.  Сордың  аумағы  жер  асты 

суының  көтерілуіне  байланысты  өзгеріп  отырады. 

Аймақ шаруашылықты жүргізуге жарамсыз.

ЕСКЕЛДІ БИ АУДАНЫ – Алматы обл-ндағы әкімш. 

бөлініс.  жер  аум.  4,3  мың  км

2

.  тұрғыны  50,4  мың 

адам,  орташа  тығызд.  1  км

2

-ге  11,7  адамнан  келеді 

(2010). Аудандағы 38 елді мекен 1 кенттік, 10 ауылдық 

әкімш. округке біріктірілген. Аудан орт. – қарабұлақ 

кенті.  е.  б.  а-ның  жері  негізінен  жетісу  (жоңғар) 

Алатауын екіге бөліп тұрған көксу депрессиясы мен 

тауаралық ойыста орналасқан. Ауданның шығыс бөлі- 

гі – басын мәңгі қар мен мұз басқан биік тау сілемдері-

нен тұрады, мұнда ауданның ең биік жері (4016 м) ор-

наласқан. батысы – көксу, қаратал өзендері аңғарын 

қамтыған тегіс жазық. мұнда аласа таулар (дауылбай 

тауы,  922  м)  мен  қыраттар  (қызылжар,  932  м)  кез-

деседі. Аудан аумағынан ағып өтетін қаратал өз-нің 

қараой,  шежі,  шымбұлақ  және  көксу  өзендерінің 

құсақ, жаңғыз салалары биік таулардан бастау алады. 

Ауданда аумағы кіші үшкөл және жасылкөл көлдері 

бар. жер қойнауынан алтын, күміс (бурақой), қорға-

сын, мырыш (текелі, батыс текелі) кентастары өнді-

ріледі.  мәрмәр,  әктас  кендері  барланған.  Ауданның 

климаты  континенттік.  қысы  суық,  жазы  ыстық  әрі 

қуаң  (батысында).  жазық  өңірдегі  қаңтардың  орта-

ша темп-расы –8 – 11°С. шілденің орташа темп-расы 

жазық жерінде 23°С-тан, таулы өңірде 18°С-қа дейін 

өзгереді.  жауын-шашынның  жылдық  орташа  мөлш. 

жазықта 250 – 350 мм, тауда 800 – 1000 мм. шөлейтті 

дала белдеміне тән жазық бөлігінің топырағы сортаң, 

құмдақ сұр және қоңыр келеді, таулы өңірінің топы-

рағы қоңыр, қызыл қоңыр, шалғынды қара. өсімдік-

терден  жусан,  сұлыбас,  сүттіген,  бетеге  қызыл  мия, 

тал,  шырғанақ,  ырғай,  долана,  алма  ағашы,  қайың, 

шырша,  қарағай  өседі.  қасқыр,  түлкі,  қоян,  аю,  ба-

рыс, борсық, таутеке, арқар, марал, қырғауыл, кекілік, 

сарышұнақ,  аламан,  т.б.  мекендейді.  таулы  өңірінде 

«жетісу аяқтыбалығы» мемл. қорықшасы (4,8 мың га) 

орналасқан. Ауданда өнеркәсіп бағытында 6 кәсіпорын 

жұмыс істейді. Ірісі – «Алматы қанты» жабық акцион. 

қоғамы. е. б. а-ның а. ш-на жарамды жері 580,4 мың га 

(2008). оның 53,2 мың га жері жыртылған, шабындық 

16 мың га, жайылымдар 508,5 мың га жерді құрайды. 

Аудан жерімен түрксіб т. ж. және Алматы – өскемен 

автомоб. жолдары өтеді. 

ЕСКЕНЕ МҰНАЙ КЕНІ, Атырау обл. Атырау қ-нан 

солт.-шығысқа қарай 60 км жерде. кен орны 1932 ж. 

ашылған. барлау жұмыстары 1932 – 52 ж. жүргізіліп, 

1934  жылдан  мұнай  өндіріледі.  тектоник.  тұрғыдан 

кен  орны  тұз  күмбезді  құрылымдармен  ұштасқан. 

өнімді  қабаттары  үш  мұнайлы  горизонтқа  бөлінген: 

апт (тереңд. 146 – 576 м), неоком (160) және пермь-

триас  (255  –  517  м).  мұнайлы  қабаттардың  қалыңд. 

3,94 – 21,6 м. коллекторлардың ашық кеуектілігі 23 –  

30%.  мұнайдың  алғашқы  тәуліктік  шығымы  1,4  –  

296,3  м

3

,  тығызд.  0,793  –  0,924  г/см

3

,  күкірті  (0,06  –  

0,36%) мен парафині (0,4 – 1,01%) аз. Ілеспе газдың құ-

рамы: метан (59,6 – 75,6%), этан (6,7 – 13,6%), т.б. қа- 

баттардағы су хлоркальцийлі, оның минералд. 234,6 –  

320,1 г/л. кен орны өндірістік игерілуде. 

ЕСКІДАРИЯЛЫҚ  –  Сырдарияның  ежелгі  арнасы. 

қызылорда обл. жусанды жазығы мен жуанқұм құмын 

көлденең кесіп өтіп, қуаңдариямен қосылады. Ұз. 130 

км, енді жері 100 – 120 м-ге жетеді, тереңд. 1,5 – 2 м. 

тұрақты су ағымы жоқ, тек көктемгі қардың еруімен 

ғана толығады. құрғақ арнаның шалғынды құм топы-

рағында  қамыс,  қоға,  ну  өскен.  жағалауында  жусан-

ды-сораңды өсімдіктер, шөлдің сортаңдау және тақыр 

топырағында қара сексеуіл шоғырлары кездеседі.

ЕСКІЖОЛ – Алматы обл. Алакөл ауд-ндағы асу. Абс. 

биікт. 2411 м. Асу жетісу (жоңғар) Алатауының қиыр 

солт-нде,  Сарықора  жотасының  батысында  орналас-

қан. батысында Ағашоба, шығысында Селке асулары 

жатыр.  қытай  шекарасында  жатқан  е-дан  салт  атты 

адам мамыр – қазан айлары аралығында өте алады.

ЕСКІ  ШАЛҚАР  –  шалқар  алабындағы  тұйық  көл. 

Ақтөбе обл. шалқар ауд. жерінде. мұғалжар тауының 

оңт. ернеуі мен үлкен борсық құмының аралығында, 

теңіз деңгейінен 168 м биіктікте орналасқан. Аум. 7,22 

км

2

, ұз. 6,5 км, ені 3 км. Суы қарашаның ортасында қа-

тып, наурызда ериді. жағасы негізінен жайпақ, батыс 

жағы түйетайлы келеді. көлге қауылжыр өз. құяды. 

жаз ортасында тартылып, батпақты сорға айналады. 

Суы тұщы. мал суаруға пайдаланылады. 

ЕСПЕ  –  Солт.  балқаш  алабындағы  өзен.  қарағанды 

обл. Ақтоғай ауд. жерінде. Ұз. 80 км, су жиналатын 

алабы  2130  км

2

.  Сарыарқаның  оңт.-шығыс  бөлігін-

дегі  жорға  (1084  м)  және  үшқайың  (958  м)  таула-

ры  аралығынан  басталып,  балқашқа  қарай  ағып, 

табақкеңтақыр ойысына жете бере жерге сіңіп кете-

ді. көктемгі қар суымен ғана толығады. Арнасы жоғ. 

Аудандағы таулы аймақ

197

Есіл

және  орта  тұстарында  жарқабақты,  төм.  жағында 

кеңейіп,  жағасы  жайпақталады.  жылдық  орташа  су 

ағымы 0,01 м

3

/с. тамыз айында тартылып қалады. Суы 

тұщы. көктемгі мал жайылымына қолайлы.

ЕСПЕНБЕТ  –  Нұраның  төм.  алабындағы  көл.  Ақ-

мола обл. қорғалжын ауд. жерінде. теңіз-қорғалжын 

ойысының  оңт.  бөлігінде,  теңіз  деңгейінен  280  м 

биіктікте  орналасқан.  Аум.  11,6  км

2

,  ұз.  9,1  км,  ені 

4,8  км,  тереңд.  3  м.  Су  жиналатын  алабы  70,5  км

2

. 

қардың және Нұраның жайылма суымен толысады. 

жағасы жайпақ. қараша – сәуір айлары аралығында 

суы  қатады.  Суы  ащы.  жайылым  суландырылады. 

көлден табан балық ауланады.

ЕСТІБАЙ – Алматы обл. көксу ауд-ндағы қабылиса 

жырау а-на барар жолдағы ең ұзын әрі биік асу. жал-

пы ұз. 2 – 3 км-дей. қыс айында қар қалың түскен кез-

де, көктем мен күзде жаңбыр жиі жауған күндері асу 

арқылы автокөліктердің өтуі қиындайды.

ЕСІКАСУ – Іле Алатауының шығыс бөлігінде Сары-

тау жотасындағы асу. Абс. биікт. 3350 м. жаз айлар-

ында қар жатпайды. түрген және жіңішке өзендерінің 

суайрығы  саналады.  е-ға  баратын  көп  соқпақтар  Іле 

аңғарынан түрген өз-нің жоғ. ағысына қарай, одан әрі 

өзеннің оң тармақтары – кіші түрген мен үшбұлақты 

бойлай өтеді. келесі белесте жайлау жолы е-дан жі-

ңішке өз-нің сол саласы қарабұлақ өз-нің бастауына 

қарай кетеді. Соқпақ жолдар осы тұста батыста шілік, 

шығыста жіңішке аңғарына қарай тарамдалған. е. ар-

қылы жайлауға мал айдайтын жол өтеді. 

ЕСІК  КӨЛІ,  е с і к т і   –  Іле  алабындағы  көл.  Алма-

ты обл. еңбекшіқазақ ауд-нда, есік қ-нан оңт-ке қарай 

17 км жерде, Іле Алатауының солт. баурайындағы әсем 

шатқалдардың бірінде теңіз деңгейінен 1759 м биіктікте 

орналасқан. Аум. 0,86 км

2

, ұз. 1,8 км, ені 600 м. көл ша-

мамен 8 мың жыл бұрын тау жыныстарының тектоник. 

ығысуынан пайда болған. табиғи жолмен қалыптасқан 

бөгетке  тау  мұздықтары,  қар,  жауын-шашыннан  жи-

налып тау аралығындағы әсем көлге айналған. 1963 ж. 

шілденің 7-сінде болған сел тасқыны бөгетті бұзып кет-

ті. 1990 жылдың ортасынан бөгет қайта тұрғызылып, көл 

қалпына келтірілуде. көлдің туристік маңызы зор.

ЕСІЛ – ертіс өз-нің сол саласы. қарағанды, Ақмола, 

Солт.  қазақстан  облыстары  мен  ресейдің  түмен, 

омбы облыстары жерінен өтеді. жалпы ұз. 2450 км, 

су  жиналатын  алабы  177  мың  км

2

.  қазақстан  жерін-

дегі ұз. 1607 км. Сарыарқаның солт. бөлігіндегі Нияз 

тауының батыс беткейінен басталып, омбы обл-ндағы 

усть-ишим а. тұсында ертіс өз-не құяды. көкшетау 

қыратын батыс жағынан айнала ағып үлкен иін жасай-

ды, осы тұста өзеннің арнасында шоңғалдар кездеседі. 

одан  әрі  өзен  батыс  Сібір  жазығына  шығып,  есіл 

жазығындағы кең жайылмамен (ені 5 – 8 км), төм. ағы-

сында  батпақты  (имгыт  батпағы)  жерлермен  ағады. 

өзен  тасыған  кезде  Солт.  қазақстан  обл.  аумағында 

жайылмасының орташа ені 3 – 4 км, кейде 7 – 11 км-ге 

кеңейеді  немесе  1  –  2  км-ге  тартылады.  жайылмада 

өзеннің  ескі  арналары,  арнаға  жақын  жерде  ойысты 

жерлер көп. оның ең биік жері салыстырмалы түрде 

5 – 10 м биіктікте. жайылманың топырағы шұрайлы 

және  оның  көп  бөлігі  жыртылған.  басты  салалары: 

оң жағынан – қалқұтан, жабай, Аққанбұрлық, иман-

бұрлық,  сол  жағынан  –  терісаққан.  е.  қар  және  жер 

асты суларымен толығады. е-дің жылдық орташа су 

ағымы Астана қ. тұсында 20 м

3

/с, петропавл қ. тұ-

сында 61 м

3

/с. қарашаның басында суы қатып, сә-

уір – мамырда мұзы ериді. е. елді мекендерді сумен 

қамтамасыз  етуге,  жер  суғаруға  кеңінен  пайдала-

нылады.  петропавл  қ-нан  жоғары  270  км-ге  дейін 

және  Викулово  а-нан  сағасына  дейін  кеме  жүзеді. 

е-де  Сергеев  және  Вячеслав  бөгендері  салынған. 

е. алабында есіл су құбыры жұмыс істейді. өзенде 

ақбалық,  нәлім,  мөңке  аққайран,  шортан,  алабұға 

бар. өзен бойында Астана, есіл, державинск, пет-

ропавл қ-лары орналасқан.

ЕСІЛ  АУДАНЫ  –  Ақмола  обл-ның  батысындағы 

әкімш. бөлініс. 1955 ж. құрылған. жер аум. 7,8 мың 

км

2

. тұрғыны 28,8 мың адам, орташа тығызд. 1 км

2

-ге 

3,7 адамнан келеді (2010). Аудандағы 32 елді мекен, 

1 қала және 1 кент 15 ауылдық округке біріктірілген. 

әкімш.  орт.  –  есіл  қ.  Аудан  есіл  өз-нің  екі  жағын 

(көке  және  қоңырау  өзендерінің  аралығында)  алып 

жатқан дала белдемінде орналасқан. Аудан аумағында 

құрылыстық  материал  (тас,  құм,  керамзит,  саз,  т.б.) 

кен орындары кездеседі. климаты тым континенттік: 

қысы суық, қары жұқа (20 см), жазы ыстық әрі құр-

ғақ. Ауаның жылдық орташа темп-расы қаңтарда –17–  

18°С, шілдеде 20 – 21°С. жауын-шашынның жылдық 

орташа мөлш. 300 – 350 мм. Аудан жерінен есіл өз. 

ағып  өтеді,  оған  сол  жағынан  қарақол,  оң  жағынан 

қызылсу салалары құяды. үлкен көлдері: обалыкөл, 

жыландыкөл  (тұщы).  Солт-нде  негізінен  карбонат-

есік көлі

есіл өзені

198

Есіл

ты  қара  топырақ,  оңт.  бөлігінде  карбонатты  күңгірт 

қызыл  қоңыр  топырақ  тараған.  тың  және  тыңайған 

жерлерді  игерген  жылдары  аудан  жерінің  75%-ы 

жыртылған.  Ауданның  солт-нде  түрлі  шөп,  қызғылт 

селеу,  оңт-нде  бетеге,  қараған,  сұлыбас  өседі.  өзен 

аңғарларында  түрлі  шөпті  астық  тұқымдас  шалғын, 

тал,  бұта  тараған.  жануарлардан  қасқыр,  түлкі,  қар-

сақ, суыр, қоян, сарышұнақ, қосаяқ, т.б. мекендейді. 

А. ш-на пайдаланылатын жерінің аум. 766,9 мың га, 

оның ішінде егістігі 476,2 мың га (2011), шабындығы 

1,4 мың га, жайылымы 216,3 мың га. Аудан жері ар-

қылы Астана – есіл – қараталды, есіл – Арқалық т. ж., 

есіл – Атбасар – көкшетау, есіл – Атбасар – Астана, 

есіл – жақсы – чистополье, Арқалық – ломоносовка 

автомоб. жолдары өтеді.

ЕСІЛ  АУДАНЫ  –  Солт.  қазақстан  обл-ның  оңт.-

батыс  бөлігіндегі  әкімш.  бөлініс.  1997  жылдың  17 

сәуіріне дейін әуелі ленин, содан кейін мәскеу аудан-

дары  аталып  келді.  жер  аум.  5,1  мың  км

2

.  тұрғыны 

33 мың адам, орташа тығызд. 1 км

2

-ге 6,4 адамнан ке-

леді (2010). құрамындағы 60 елді мекен 15 ауылдық 

әкімш. округке біріктірілген. Аудан орт. – явленка а.  

е.  а-ның  жері  түгелдей  жазық  және  оңт-тен  солт-ке 

қарай  еңістеу  келеді,  теңіз  деңгейінен  150  –  200  м 

биіктікте  жатыр.  климаты  тым  континенттік:  қаң-

тарда ауаның орташа темп-расы –19°С, шілдеде 20°С. 

жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 300 – 350 

мм. жер беті суларын аудан жерінің оңт.-батысынан 

солт.-шығысына  қарай  ағып  өтетін  есіл  өз-нің  орта 

бөлігі мен сирек кездесетін көлдер құрайды. Ірі көл-

дері: есілдің сол жағындағы Алба, кіндікті, қамысты, 

оң  жағындағы  жалтыркөл,  таранкөл,  Сарыкөл,  жы-

ланды,  балықты.  есіл  жайылмасында  көптеген  ескі 

арналар  да  кездеседі.  Ауданның  жері  орманды-дала 

белдеуінде  орналасқандықтан,  жері  негізінен  қара 

топырақты болып келеді. көларалық жазықтарда кар-

бонатты  қара  топырақ,  далалық  өңірде  сортаң  қара 

топырақ, орманды жерлерде күлгін қара топырақ та-

раған.  есілдің  жағалауында  негізінен  әр  түрлі  шөп 

аралас боз, бетеге, жағалаудан алшақтау жерінде те-

рек пен қарағай аралас қайың шоқтары, көл жағалай 

шалғынды  батпақты  өсімдіктер,  өзен  жайылымында 

дәнді дақылды өсімдіктер өседі. жануарлар дүниесі-

нен қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, сарышұнақ, суыр, қос-

аяқ, дала тышқандары, көлдер мен өзендерде ондатр; 

құстардан  бүркіт,  кезқұйрық,  тұрымтай,  қырғи,  қаз, 

үйрек,  аққу,  балықшы,  қызғыш,  тауқұдірет,  бөдене, 

тырна;  балықтардан  шортан,  шабақ,  алабұға,  табан, 

т.б.  бар.  Аудан  жері  сирек  қоныстанған.  Ірі  елді  ме-

кендері:  явленка,  Амангелді,  петровка,  Николаевка, 

покровка, ильинка, бесқұдық, бұлақ, т.б. е. а. негізі-

нен а. ш-мен айналысады. А. ш. пайдаланылатын жер 

аум. 454,9 мың га, оның ішінде егістік 293,7 мың га, 

шабындық  17  мың  га  (2011).  Аудан  жерімен  петро-

павл – көкшетау автомоб. және темір жолдары өтеді.

ЕСІЛ БОЙЫНДАҒЫ КӨЛДІ ҮСТІРТ – тобылдан 

ертіске дейін созылған неогендік үстірт. беткі қабаты 

көбіне неоген кезеңдерінде (25 – 1 млн. жыл бұрын) 

жиналған негізі көлден пайда болған шөгінді жыныс-

тарынан түзілген. Солт. қазақстан обл-ндағы неоген-

дік көл шөгінділері әр түрлі балшықты қою, жабысқақ 

келеді, қалыңд. 20 – 25 м, беткі қабатын ерекше түрдегі 

ескі шөгінділер жауып жатыр. жылы әрі құрғақ кли-

мат жағдайында тұзбен байланған көлдердің кең жағ-

дайында өріс алған. төрттік шөгінділер қабаты қалың 

емес және негізінен сары топырақты саздақтан және 

құмайттан түзілген.

ЕСІЛ  БӨГЕНІ  –  есіл  өз-ндегі  жасанды  суқой- 

масы.  Солт.  қазақстан  обл.  есіл  ауд.  явленка  а-нан 

оңт.-батысқа  қарай  25  км  жерде  орналасқан.  елді 

сумен  қамтамасыз  ету  және  а.  ш-на  пайдаланыла-

тын  жерлерді  суландыруға  арналған.  бөгенді  сумен 

толтыру 1982 ж. басталды. темір-бетон бөгеннің ұз. 

120 м, беткі жағының жалпақтығы 40 м, биікт. 20 м.  

тәулігіне  100  м

2

  су  жинап,  оны  беретін  сорғылар 

орнатылған. бөгеннің сыйымд. 1,5 млн. м

3

, су айды-

нының аум. 0,12 мың м

2

, ең терең жері 6 м. Суы тұщы, 

қарашада қатып, сәуірде ериді.

ЕСІЛ ДАЛАСЫ – батыс Сібір жазығының оңт-нде, 

ертіс және тобыл өзендерінің аралығындағы орман-

ды  жазық.  батысында  орал  тауына,  оңт-нде  торғай 

үстірті мен көкшетау қыратына дейін созылып жатыр. 

оңт. бөлігі Солт. қазақстан обл. жерін қамтиды. Солт. 

бөлігі ресейдің қорған, түмен, омбы облыстары же-

рінде.  көл,  өзен  аңғарлары,  жал,  бұйраттан  тұратын 

даланың  жер  беті  саз,  балшықтан,  құм,  құмайтты, 

т.б.  борпылдақ  жыныстардан  түзілген.  ойпаң  жер-

лері суффозиялық процесс нәтижесінде пайда болған. 

е. д-ның климаты тым континенттік: қысы суық, жазы 

ыстық. қыс ерте түседі. жауын-шашынның жылдық 

орташа  мөлш.  300  –  400  мм,  оның  250  мм-і  жаз  ай-

ларында  түседі.  даламен  тобыл,  есіл  өзендері  ағып 

өтеді.  олар  негізінен  қар  суымен  толығып,  жаздың 

аяғына  қарай  тартылып  қалады.  Ірі  көлдері:  жалау- 

Аудандағы шоқ орман

жазық дала

199

жүктеу 0.58 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: