Иволгина А. В., Фарзулаева С. С

Материали за XI международна научна практична конференция 

 

80 

оңай жұмыс емес. Өйткені оның шегі жоқ. Тіл адамдардың еңбек ету процесінде, 

қарым-қатынас жасау тәжірибесінде мыңдаған жылдар бойы жұмсалған. Оның 

орасан  көп  байлықтары  сол  тілде  сөйлейтін  халықтың  бастан  кешірген  ұзақ 

өміріндегі  ойлау  жұмысының  нәтижесі  ретінде  үнемі  дамып  отырады.  Тілді 

сіресіп  қатып  қалған  қалпында  емес,  сол  даму,  жетілу  процесінде  үйренеміз. 

Сондықтан тіл байлықтарын түгел меңгердім, мен білмейтін ештеңе қалған жоқ, 

тіл өнерінің шыңына шықтым, болды деп ешкім айта алмайды», – деген [2; 8]. 

 Көркем туындыларға кәсіби тілші-ғалымның көзімен қараған М.Серғалиев 

кейін  қазақ  сөз  зергерлерінің  шығармаларын  талдау  үстінде  ұстазы 

М.Балақаевтың идея, ұстанымдарын одан әрі жалғастыра түсті. Ол бұл тұрғыда: 

«Прозаик,  ақын  иә  сыншы  болсын  –  қай-қайсысы  да  жалпы  халықтық  тілді 

пайдаланатыны  баршаға  мәлім.  Солай  бола  тұра,  жеке  таланттың  тілі  деген 

ұғымды қолданатынымыз да белгілі. Сол шарттылықтың өзінде шындық барын 

тағы  ескермеске  болмайды,  өйткені  көпшілікке  етене  таныс  сөздерді  жаңа 

қырымен, соны бояуымен, өзгеше өңімен жұмсай білушілік – жазушы талантын 

танытатын  құбылыс.  Әр  қаламгердің  сөйлем  құру  даралығы  да  осыны 

дәлелдейді. Жазушының сөз қолдануындағы жаңалық алғашында жаттау көрінуі 

мүмкін,  алайда  өнердің  қай  саласындағы  да  әртүрлілік,  әр  алуандық  сияқты, 

көркем шығармадағы сөздердің де орайы келгенде жаңаша түрімен, мазмұнымен 

қолданылмағы жөн», – деп нақтылайды [3; 134].  

Қазақ  тiлi  мен  әдебиетiнiң  қатар  зерттелiнуi  филолог  М.Серғалиев 

шығармашылығының  қос  қанаты,  оның  ешкiмге  ұқсамайтын  азаматтық, 

ғалымдық  келбетiн  танытатын  ерекшелiгi  iспеттес.  Бұл  күндерi  алпыстың 

қырқасына алқынбай шығып отырған М.Серғалиев нағыз шығармашылық кемел 

шағында қазақ халқының асыл қазынасы – ұлттық тiлiн, сөз өнерiн зерттеп, елiне 

рухани қызмет етуде әлi талай биiктерге шығатынына сенiмiмiз мол. 

Ғалымның 1995 жылға дейін жазған әдеби-сын еңбектері «Кең өріс» (1983), 

«Сөз  сарасы»  (1989),  «Ой  өрнегі»  (1995)  деген  үш  кітапқа  топтастырылған. 

Кезінде  жеке  авторларға,  жеке  шығармаларға  қатысты  жазылып,  мерзімді 

баспасөзде  жарияланған  мақалалар  кітапқа  енгенде  белгілі  бір  ғылыми 

ұстанымға  негізделіп  жүйеленген.  Тарауларға  бөлгенде  тектік  және  түрлік 

түрғыдан  жанрлар  бойынша  іріктеліп  берілген.  Автордың  «Кең  өріс»  деп 

аталатын алғашқы кітабы бірыңғай прозалық шығармаларды талдауға арналады. 

Аттарының  өзі  айқындап  тұрғандай  әр  тарау  қазақ  прозасының  белгілі  бір 

жанрлық түр мәселесіне құрылған. «Роман және кейіпкер» атты бірінші тарауда 

өткен  ғасырдың  жетпісінші  жылдары  жарық  көрген  романдар  туралы  ой-

толғамдары  мен  сыни  көзқарастары  ортаға  салынады.  Онда  сыншы-ғалым 

мақала  жазылып  отырған  кезеңдегі  қазақ  романшыларының  көңіл  бөліп, 

шығармаларының  арқауы  етіп  алған  проблемаларының  сан  алуан  екенін, 

көтерген  тақырыбының  өзектілігін,  оны  оқырманға  әсерлі  етіп  жеткізудегі 

суреткерлік шеберлік жайлы нағыз әдебиетші ғалым, кәсіби сыншы деңгейінде 

парасатты  пікірлер  айтады.  Рамазан  Тоқтаровтың  «Ертіс  мұхитқа  құяды» 

дилогиясы  кейіпкерінің  Б.Майлин  шығармаларындағы  кейіпкермен  ұқсастығы 

мен  айырмашылығы  туралы  ойлары  әдебиет  зерттеушсіне  тән  сипатта  көрініс 

табады.  «Рамазан  Тоқтаровтың  «Ертіс  мұхитқа  құяды»  дилогиясында  Қалима 

«Найновите постижения на европейската наука – 2015» • Том 9. Филологични науки 

 

33

4. Одна из важнейших функций синонимов – функция замещения, позволя-

ющая избежать повторения слов. Немотивированное (без специального стили-

стического задания) повторение слова – серьезный недостаток, делающий речь 

бесцветной, невыразительной, монотонной. 

Синонимы  образуют  синонимические  ряды,  в  центре  которого  стоит 

нейтральное слово, а вокруг так называемые семантически окрашенные слова, 

схожие с нейтральным. Например: Gesicht – Angesicht – Antlitz – Fratze – Fresse. 

Также синонимы могут иметь различную степень проявления признака (schlecht 

– übel), различный характер действия (gehen – schreiten), а также мотивацию (sich 

benehmen – sich betragen), результативность (wecken – erwecken) и постоянство 

свойства (böse – erbost). Что касается степени, то здесь подразумевается соизме-

римость, усиление, интенсивность свойства, качества или действия. Под харак-

тером понимается длительность, быстрота, тщательность выполнения. Мотива-

ция представляет собой то, что являлось причиной действия, побуждения к дей-

ствию. Результативность- это процесс, выражающий степень совершенности ка-

кого-либо действия. 

Некоторые синонимы могут одновременно обладать несколькими признаками. 

Следует отметить, что синонимы могут быть равнозначными и неравнознач-

ными, когда они не ограничены стилистически. 

Среди равнозначных синонимов выделяются полные и неполные. Если сов-

падает значение слов и их употребление, то мы в праве можем называть такие 

синонимы полными ( das Alphabet, das Abc). Если же синонимы не совпадают по 

употреблению, то это неполные синонимы (das Meer, die See)  

Неравнозначные синонимы могут различаться и по употреблению, и по от-

тенкам значения. Синонимы, различающиеся по употреблению наиболее много-

численны. Некоторые могут употребляться с любыми частями речи, а другие нет. 

Синонимы,  независимо  от  их  статуса,  образуют  определенную  микроси-

стему  или  синонимический  ряд.  Синонимический  ряд  основан  на  общем  сег-

менте значения элементов, который выступает как интегральный семантический 

признак данного ряда. 

Изучение синонимии, в данном случае немецкого языка, решает задачи пе-

ревода, полное понимании текстов; разнообразит лексику в общении с носите-

лями других языков в различных бытовых ситуациях; учит грамотно и четко вы-

ражать  свои  мысли  на  другом  языке  –  немецком.  Таким  образом,  синонимы 

также  можно  назвать  универсалиями,  то  есть  языковые  черты,  свойственные 

языку  вообще  и  обнаруживаемые  во  всех  языках  мира.  Наличие  универсалий 

объясняется общими закономерностями функционирования языка как средства 

общения,  глубинными  отношениями  между  языком  и  мышлением,  языком  и 

окружающей действительностью, артикуляционной базой голосового аппарата 

человека.  Наряду  с  всеобщими  универсалиями  в  сравниваемых  языках  могут 

Материали за XI международна научна практична конференция 

 

34 

проявляться общие черты, свойственные только рассматриваемым языкам. Та-

ким образом, сравниваемые языки могут определяться как общими для них, так 

и специфическими средствами, отличающимися друг от друга. 

В практическом применении работа с синонимами помогает в обогащении 

словарного запаса, также в общении со сверстниками. Синонимы, при изучении 

темы, снимают трудность во владении устной речи, можно в одной теме употре-

бить  различные  синонимы,  изучение  синонимических  рядов  и  тематических 

групп углубляет знание в изучаемом языке. 

 

*198137* 

 

 

Demianchuk O. S.  

Bukovinian State Medical University, Ukraine 

 

MODERN APPROACHES TO THE CLASSIFICATION  

OF PARTICLES IN ENGLISH LANGUAGE 

 

V. N. Zhygadlo defined particles as uninflected words, clarifying the meaning of 

other  words  giving  modal  or  emotionally  expressive  shades  to  different  words  or 

groups of words [3: 213]. This definition is identical to the definition of N. A. Kobrina: 

«A  particle  –  is  a  part  of  the  language,  but  its  meaning  is  difficult  to  determine.  It 

stresses or restricts the meaning of another word, phrase or sentence. Particles are un-

inflected and do not perform any syntactic function in a sentence. They form a coherent 

whole with the part of a sentence to which they belong (a word or a phrase) [4: 282]». 

In modern English grammar, there are quite a large number of classifications of 

particles. Various classifications of particles appeared from the different views on their 

main functions. Some scientists point out the emotional meaning, some – logical rela-

tions and consider them as the most important for identification, others attach the gram-

matical  meaning.  This  confusion  can  be  observed  partially  due  to  the  old  tradition, 

which refers particles morphologically uninflected functional words [1: 171]. 

As a rule, man can find the following groups of particles in grammar books: 

1) restrictive (even, else, only); 

2) modal (never, hardly, scarcely); 

3) emotional (but, just, simply, still); 

4) grammatical (not, to) [1: 170]. 

This classification is controversial. Grammatical particles are distinguished rather 

on the base of grammar than on semantic relations. Within the morphological form, 

«grammar» particles perform the function of indicators and therefore can’t be analyzed 

independently [1: 170]. 

M. A. Beliaieva and I. P. Masiuchenko differentiate particles by their meanings 

to the following groups, for example: 

«Найновите постижения на европейската наука – 2015» • Том 9. Филологични науки 

 

79

(1996),  «Орысша-қазақша  сөздiктiң»  (1993,  1995),  жетi  оқулық  пен  оқу 

құралдарының,  ондаған  әдiстемелiк  еңбектердiң,  төрт  әдеби-сын  кiтабының, 

400-ден астам ғылыми-көпшiлiк мақалалардың авторы. 

1999  жылы  арнайы  шақыртумен  Л.Н.Гумилев  атындағы  Еуразия  ұлттық 

университетіне  келген  ол  дүниеден  озғанша  (2011)  қазақ  тіл  білімі 

кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды.  

Ол қазақ тіл білімінде стилистика мен тіл мәдениеті, көркем әдебиет тілі мен 

лексикография  саласында  толассыз  тер  төкті.  Әсіресе  лингвистикалық 

стилистикамызда синтаксистік синоним мен синтаксистік семантикаға қатысты 

орныққан,  мойындалған  ғылыми-теориялық  көзқарас  бар  десек,  ол  тікелей 

академик М.Серғалиевтің есімімен байланыстырылады. 

Сонымен бірге ол көпке танылған сыншы, мойындалған әдебиеттанушы да 

бола  білді.  Оның  замандас-әріптесі,  тілтаным  мен  әдебиеттануға  бірдей  үлес 

қосқан  таланты  ғалымдарымыздың  бірі  проф.  Ербол  Жанпейісов  осы  тұрғыда 

былай  деген  екен:  «Кеңес  Одағы  кезінде  елімізге,  тіпті  әлемге  есімдері  әйгілі 

болған В.В.Виноградовты, В.М.Жирмунскийді орынды мақтан тұтып, қадірлеп 

жүргеніміз  ақиқат  еді.  Ондай  құрметке  бұл  ғалымдар  өте  лайық,  себебі  бірі  – 

атақты  тіл  маманы,  екіншісі  –  әдебиеттанушы  бола  тұра,  лингвистика  мен 

әдебиет  тарихы  мәселелерін  бөле-жара  қарамай,  тең  ұстап,  құнды-құнды 

пікірлер  айтатын.  Өкінішке  орай,  қазақ  топырағында  ондай  дарындылардың 

жоқтығын сөз еткенімізді де жасырмалық. Кейінгі ондаған жылдар аумағында 

осындай  кең  ауқымдылықтың  нышандары  арамызда  да  көрініп  жүргені 

қуанышты.  Әңгіме  Мырзатай  Серғалиұлының  әдебиет  сыншысы  немесе 

журналист  ретінде  де  еңбек  беріп  жүргенінде  болып  отыр.  Сыншы  әдеби 

процеске  белсене  араласады:  жазушылар  мен  әдебиет  зерттеушілерінің 

портреттері,  жаңа  шығармалар  мен  шығармалар  тобына  тың  пікір,  орайы 

келгенде пікірталасқа қатынасу сияқты мәселелерді жүйелі де нақтылы әңгіме 

ету ерекшеліктерін автор кітаптарынан кездестіреміз» [1; 14].  

Осы  орайда  ғалымның,  қазақ  тіл  білімінің  корифейі  Мәулен  Балақаевтың 

есімі  мен  еңбегін  еске  ала  кеткеніміз  өте  орынды.  Бүгінгі  айтар  сөзіміздің 

тақырыбына  шығарылған  анықтама  ең  алдымен  осы  М.Балақаевтай  таутұлға 

ұстазымызға тиесілі.  

1990-жылдардың ортасында М.Серғалиев ұстазының атақты «Қазақ тілінің 

мәдениеті» атты кітабының 3-ші басылымын баспаға дайындап, оған өз жанынан 

«Тіл  мәдениетінің  негізгі  сапалары»  атты  тың  тарау  қосты  [2;  144-168].  Осы 

көпке  мәшһүр,  сан  қайталанып  басылған  еңбегін  ұстазымыз  М.Балақаев 

былайша  бастаушы  еді  ғой:  «Буыны  бекімеген  икемсіз  саусақтарын  ананың 

жылы төсіне жүгіртіп, ана сүтін қылқ-қылқ жұтып жатқан нәрестенің құлағына 

алдымен  ана  сөзі  естіледі.  Ана  сүті  баланың  қанына  тарап,  ана  сөзі  баланың 

сезімін  оятады.  Бара-бара  баланың  тілі  шығып,  ата-ананың,  отбасының,  бүкіл 

халықтың дәстүрімен емін-еркін сөйлесетін болады. Сүтпен еніп, миға сіңген сол 

тіл  есейген  адамның  саналы  өмірінің  аса  көрнекті  рухани  байлығы,  адамның 

адамдық белгілерінің бірі болып табылады» [2;7]. Және оның: «Тілді жақсы білу 

Материали за XI международна научна практична конференция 

 

78 

*198549* 

Ахметбай А.Ж. 

1 курс магистранты 

 

М.СЕРҒАЛИЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ 

 

Филология ғылымдарының докторы, профессор ҚР ҒА-ның корреспондент 

мүшесi  Мырзатай  Серғалиев  тiлшi  ғалым  ғана  емес,  сонымен  бiрге  қаламы 

жүйрiк  қаламгер,  сара  пiкiрлi  әдебиет  сыншысы  ретiнде  де  елiмiзге  кеңiнен 

танымал.  Мырзатай  Серғалиұлы  Серғалиев  1938  жылы  наурыздың  17-ші 

жұлдызында Солтүстік Қазақстан облысы дүниеге келген. 

Әкесі Ұлы Отан соғысы бастала  салысымен  қан майданға аттанып, содан 

оралмады.  (1941).  1955  жылы  Қостанай  облысы,  Урицкий  (қазіргі  –  Сарыкөл) 

ауданына қарасты Қараоба орта мектебін бітірген. 

Аталған  жылы  С.М.Киров  атындағы  Қазақ  мемлекеттік  университеті 

филология факультетінің студенті болып қабылданды. 1960 жылы қазақ тілі мен 

әдебиеті  мамандығы  бойынша  білім  алған.  Атлған  университеттің  қазақ  тілі 

(1990  жылдан  –  қазақ  филологиясы)  кафедрасына  ассистенттік  кызметке 

қалдырылып,  өзіне  білім  берген  университетте  1999  жылға  дейін  профессор, 

кафедра  меңгерушісі,  факультет  деканы  дәрежесіне  дейінгі  ұстаздық-

ұйымдастырушылық жолдан өткен. Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі 

институтының  екі  тілді  сөздік  және  терминология  бөлімінде  кіші  ғылыми 

қызметкер  болыпта  қызымет  атқарған.  1968  жылдан  осы  университеттің 

философия кафедрасында аға оқытушы болып жүрген кезінде бұрынғы істеген 

кафедрасына  1971  жылы  қайта  шақырды,  1989-1999  жылдары  әл-Фараби 

атындағы ҚазМҰУ жанындағы қазақ тілі мен орыс тілі мамандықтары бойынша 

кандидаттық  (кейін  –  докторлық)  диссертация  қорғайтын  мамандандырылған 

кеңестің төрағасы болды. Аталған уақыт ішінде 8 докторлық және 90-нан астам 

кандидаттық  диссертация  қорғалды.  Абзал  азаматтың  алты  онжылдық  өмiрiне 

көз салсаңыз қатарластарынан қалмай, кейде арман асуына өзгелерден көш iлгерi 

алда  келе  жатқанын  аңғаруға  болады.  Қазақстан  Жазушылар  Одағы  мен 

Журналистер  Одағының  мүшесi,  әдеби  сын  мен  публицистика  саласында  бiр 

кiсiдей тер төгiп, жемiстi еңбек етiп жүргенiн көпшiлiк оқырман қауым жақсы 

бiледi.  Ол  –  «Қазақ  тiлiндегi  етiстiктi  сөз  тiркестерiнiң  синонимиясы»  (1991), 

«Синтаксистiк  синонимдер»  (1988),  «Синтаксис  және  стилистика»  (1997)  – 

барлығы бес монографияның, «Қазiргi қазақ тiлi. Морфология мен синтаксис» 

(1991)  оқу  құралының  «Сөз  тiркесi»,  «Құрмалас  сөйлем»  және  «Күрделi 

синтаксистiк  тұтастық»  тарауларының,  «Қазақ  тiлi»  оқулығының  (1979,  1994), 

ұстазы  М.Балақаевпен  бiрлесiп  жазған  «Қазақ  тiлiнiң  мәдениетi»  (1995),  «Сөз 

өнерi»  (1978),  «Жазушы  және  сөз  мәдениетi»  (1983),  «Сөз  сарасы»  (1989), 

«Көркем  әдебиеттiң  тiлi»  (1995),  «Қазақ  ауызекi  тiлiндегi  эмоционалдық  және 

экспрессивтiк  лексика»  (1995),  «Қазақ  тiлiнiң  қысқаша  орфоэпиялық  сөздiгi» 

«Найновите постижения на европейската наука – 2015» • Том 9. Филологични науки 

 

35

1) excretory and restrictive: even, only, merely, just, alone; 

2) reinforcing: even, yet, still, just, simply, never; 

3) clarifying: just, right, exactly, precisely [2: 70-73; 5: 256-257]. 

Given  classification  implies  that  one  and  the  same  particle  can  have  different 

meanings and can be included into different groups. 

Functional and semantic classification of particles is rather complicated. Tradi-

tionally there are emphatically restrictive and identifying particles. But the particles 

just, for example, can perform all three functions. For example: 

(1) It was just a joke. 

(2) It is just scandalous. 

(3) It is just what I want. 

V. N. Zhygadlo identifies four groups of particles due to the shades of meaning: 

1) particles, specifying connotations of meaning in the language; to this group 

belong: 

a) restrictive: only and others; 

b) excretory and reinforcing even; 

c) clarifying: exactly, etc .; 

d) additive particle else; 

2) modal particles: 

a) negative particle not; 

b) negative and reinforcing particles never, not; 

3) particles, which make the speech more emotional and expressive: simply, etc.; 

4) particle, which perform the formative function: to. 

N.  A.  Kobrina  divides  particles  into  six  groups  according  to  their  meanings: 

1) reinforcing particles: all, still, yet. They emphasize the meaning of words (phrases 

or sentences) which include profitable or provide specific meaning of a notion. These 

particles  generally  enhance  the  comparative  degree  of  adjectives.  For  example: 

They even offered him higher wages. 

We had yet another discussion. 

Play it yet more softly [4: 285]. 

2) restrictive particles: only, merely, solely, barely, but, alone. They distinguish a 

word  or  a  phrase  to  which  they  refer  or  restrict  the  meaning  (notion). 

I only wanted to ask you the time. 

She is still but a child. 

Just, merely, simply  are  used  at  the  beginning  of  imperative  sentences. 

You do not have to be present. Just (merely, simply) send a letter of explanation [4: 285]. 

3) demonstrative particles: right, exactly, precisely, just. They make the meaning 

of a word or a phrase more precise. 

The room looks exactly as it did when I was here last year. 

What exactly do you mean [4: 285]? 

Материали за XI международна научна практична конференция 

 

36 

4) additive particle else. It is combined with the indefinite, interrogative and neg-

ative pronouns, and interrogative adverbs. It indicates a word to which concerns and 

points out the additive meaning to what has been said. 

Something else, nobody else, what else, where else [4: 285]. 

5) negative particle not. 

Not a word was said about it. 

Do you want to go? – Not me [4: 286]! 

6)  copulative  particles:  also, too,  which  can  function  as  conjunctions. 

Were you at the film? – I was also there. 

I went there too [4: 286]. 

In  the  1980s  again  the  question  of  particles  became  interesting  for  researches. 

Only then the main function of particles was revised. Particles were pursued to express 

assumptions. This idea was acceptable when the linguists’ attention was drawn to the 

text with its additional and hidden meanings.  

The structure of the particles is not restricted by their size. For example, some 

linguists have begun to distinguish additive particles (equally, likewise, similarly, etc.), 

particles of time (already, at last, any longer, so far, still, yet), maximum definite par-

ticles (chiefly, especially, essentially, in particular, largely, mainly, notably), and oth-

ers. These words are defined as particles and retain the characteristics of adverbs – 

semantic, syntactic and morphological. To some extent the words equally, likewise, 

similarly can be like particles too, either and also, but they differ because of the level 

of abstraction and syntactic functions. There is more confusion with the particles of 

time than with the other groups of particles.  

In  addition,  sometimes  particles  can  be  defined  as  «semantic  and  grammatical 

connectors, which combine some of the components of expression and transform it into 

the  semantic  and  grammatical  unity»,  it  is  not  surprising,  that  so-called  «discourse 

markers» (after all, similarly, especially, etc.) were defined as particles [1: 171]. 

Semantic  classification  of  particles  appeared  according  to  the  new  researches: 

1) additive (also, either, even, neither, too), which relate the main component of its 

complement on the basis of similarity, for example: Jack was not prepared to deliver 

the report. Linda was not at her best at the meeting either [1: 173]. 

2) restrictive (alone, barely, hardly, just, merely, only, solely, scarcely, simply), 

that distinguish the main component of the additional one on the basis of some specific 

properties, for example: Henry just tried to help! He did not mean to pry into your 

private life [1: 173]! 

3) adversative (but, still, though, yet), that point the contrast between the main 

component as unexpected, paradoxical meaning, which is the result of the previous 

additional situation, such as: «I can not see anything in the letter of great interest!»  

«Yet there is one point that struck me at once» [1: 174]. 

4) adversative and negative (never), indicating clearly the contrast between ex-

pectations, promises, planned actions, desires and reality, for example: He promised to 

come back next day but he never did [1: 174]. 

«Найновите постижения на европейската наука – 2015» • Том 9. Филологични науки 

 

77

Мұндағы  дүр  элементі  болар  сөзін  де  айырбастайтын  сияқты.  Дегенмен, 

мәтін  көлеміндегі  көркемдік  қырына  байланысты  олар  әр  тармақ  соңындағы 

редиф болып табылады. 

Редиф – тек поэзияда кездесетін ерекшелік. Өлеңді туындының мәтінінде 

ғана  келетін  құбылыс.  Ол  –  ұйқас  жасаушы  сөзден  кейін  келіп  өлең  ырғағын, 

әуезділігін арттыруда қолданылатынын тәсіл.  

Редиф көбіне күрделі баяндауыштың қосалқы сыңарын құраушы көмекші 

етістіктердің қатысуымен жүзеге асады. Әсіресе, есімше тұлғалы сыңарлар көп 

қолданылған.  Редиф  жасауда  осы  етістіктің  көмекші  сыңарлары  көп 

қатыстырылуы  баяндауыш  сөйлем  мүшесінің  сөйлем  соңында  келіп  ұйқас 

құрауынан  деп  білеміз.  Сөз  жоқ,  болжам  мәнді  есімше  қосымшаларының  бұл 

тұрғыда  көп  байқалуы  жыраулар  шығармаларының  ақыл-кеңес,  болжам 

мазмұнды болып келуімен тікелей байланысты. 

Толғаулардағы  редиф  жасаушы  элементтердің  келесі  түрі  –  есім  сөздер. 

Жоғарыда келтірген хан, батыр аттары бұл сөзімізге дәлел бола алады. Ал мұны 

болса  сол  толғаулардың  арнау  түрінде  келетіндігімен  түсіндіреміз.  Ондағы 

редифтер  сөйлемдер  байланысын  жүзеге  асыруымен  қатар  жыраулардың  сол 

тұлғаларға деген сүйіспеншілік, құрмет, ізет, ризалық ниетін көрсетеді. 

Ал  редиф  жасаушы  шылау  түрлері  өздері  қатыстырылған  жолдарға 

қосымша мән үстеп тұрады. Мұнда олардың септеулік, демеулік сияқты түрлерін 

көре аламыз. 

 

 Әдебиеттер тізімі 

1.Негимов  С.  Ақын-жыраулар  поэзиясы:  Генезис,  стилистика.  Поэтика.  – 

Алматы: Ғылым, 2001. – 278 б. 

2.Ахметбек А. Қожа Ахмет Йассауи: Көмекші оқу құралы. – Алматы: Санат, 

1988.- 276 б. 

3. Стеблева И.В. «Ритм и смысл в классическом тюркоязычной поэзии» – 

М: Наука, 1993 

4.Алдаспан.  (XV-XVII  ғасырлардағы  қазақ  ақын,  жырауларының 

шығармалар жинағы). – Алматы:Жазушы, 1971. 

5.Бұқар жырау Қалқаманұлы шығармалары.- Алматы: Мұраттас, 1992. 

 

 

 

Материали за XI международна научна практична конференция 

 

76 

Қабырғадан дұспан жолдан жүргей ме, 

Қатарланып, қорланып, 

Қайран ер қарт күреңге мінгей ме ! [4, 68-б.]. 

Осы жыраудың мына толғау жолдарында редиф жасаушы сұраулық шылау 

сөйлемнің бірінші тармақ соңында келген: 

Сары аязда қата ма 

Қайнардың аққан тұнығы, 

Қап түбінде жата ма 

Болаттың асыл сынығы, 

Халқы тозып кем болмас, 

Әділ болса ұлығы.[5, 66-б.].  

Бұқар  жыраудың  мына  толғауында  қарсылықты  (да),  екінші  толғауында 

күшейткіш  демеулік  (ай)  шылаулар  редиф  сипатында  тұрғанын  байқауға 

болады: 

Әлемді түгел көрсе де, 

Алтын үйге кірсе де , 

Аспанда жұлдыз аралап, 

Ай нұрын ұстап мінсе де. 

Қызыққа тоймас адамзат!  

Әлемді түгел білсе де, 

Қызығын қолмен бөлсе де, 

Қызықты күні қырындап, 

Қисынсыз күйге түссе де, 

Өмірге тоймас адамзат! [5, 175-б.]. 

 

 Әй, заман-ай, заман-ай, 

Түсті мынау тұман-ай, 

Істің бәрі күмән-ай. 

Баспақ-тана жиылып, 

Фани болған заман-ай... [5, 31-б.]. 

Ал Шалкиіз жыраудың мына толғауы жолдарындағы ұйқас жасаушы сөзден 

кейін келген дүр қосымшасын да редифке жатқызуды жөн санадық: 

Жапырағы жасыл жаутерек 

Жайқалмағы желден-дүр, 

Шалулығы белден-дүр, 

Төренің кежігуі елден-дүр, 

Байлардың мақтанбағы малдан – дүр, 

Ақ киіктің шабар жері майдан-дүр, 

Кешу кешмек сайдан-дүр, 

 Батыр болмақ сойдан-дүр... [4, 76-б.]. 

«Найновите постижения на европейската наука – 2015» • Том 9. Филологични науки 

 

37

Semantic division of particles has been made by G. G. Pocheptsov and it is rather 

wobbly, and in most cases some subtypes are overlap. Thus, clarifying particles even, 

just and restrictive particle only convey other shades of meaning; still particles exactly, 

only, solely, barely, merely, alone can be considered as restrictive, exactly, precisely, 

just, right – as clarifying, but the particles which convey emotional shades, are mean-

ingful  and  often  it  is  difficult  to  separate  them  from  adverbs.  To  this  particles 

G. G. Pocheptsov refers yet, still, simply, only, quite, indeed, well and the [6: 96-97]. 

Some particles are meaningful and therefore are included into different groups. 

Native and foreign classifications of particles are in common, according to researchers’ 

views, particles realize their meanings in adding, restriction and clarification.  

жүктеу 1.12 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: