Мағынасы ұмытылып бара
жатқан сөздер
Аңдамақ- ұлттық ойын түрі.
Талқы - иленген теріні
жұмсартатын құрал («жиналыста
талқыға салды» деген осыдан
шықса керек)
Шүлен - жомарт деген мағы-
наны білдіреді (шөлді шүлен етті,
шүлен таратты деген тіркестер
бар)
Шаша - жылқының аяғын-
дағы қыл (шашасына шаң жұқпас
жүйрік)
Құ
шнаш - бал ашатын әйел
(бақсы құшнаш деп те айтады)
Жеті амал - өте көне этног-
рафиялық түсінік
1. Күннің тоқырауы
2. Қарашаның қайтуы
3. Үркердің батуы
4. Киіктің матауы
5. Тоқсанның кіруі
6. Мұздың қатуы
7. Айдың тоғамы
Ежеқабыл, Бел-
құ
да, Қызыл құда -
балаларын тумай
жатып атастырған
құ
далар
Наурыз - парсы
тілінен ауысқан
«Жаңа күн» деген
сөз. (Негізінде пар-
сылар жылды 12
айға, оны үш айдан
көктем, жаз, күз, қыс
деп бөлуді көшпенді-
лерден алған)
Хакім - дана, да-
нышпан (Хакім Абай)
қ
азақ тіліне әкім, кәкім бо-
лып кірген.
Бүлдіргі - қамшының бі-
лекке ілетін бауы. (мұны «бүл-
дірге» деп те айтады.
«Қолымда бір қ а м ш ы м бар
бүлдіргелі»,
«Бүлінген елден бүлдірге
алма» дейді)
Иянат - араб. Жала
Қ
иянат (қиянат) - араб уәде-
ге опасыздық
Аманат - өсиет, тапсырыс
деген мағынада. (аманатқа қыл-
ма - қиянат).
Иянар пен қиянат қосылса зи-
янатқа айналады.
Асадал - ыдыс-аяқ сақтай-
тын қапшық (аяқ қап та сондай)
Жел көз, тор көз - керегенің
түрлері
Бұйда - түйеге бұйда, атқа
шылбыр тағылады
Безгелдек - дуадақтар тобы-
на жататын құс. (Мәссаған, без-
гелдек! -таңдануды білдіретін
одағай сөз)
Шырға тарту - бүркітті аңға
түсуге үйреткенде аңның тұлыбын
(шырға) тартады.
Абадан - қасқыр үйірінің
басшысы (көсемі)
Ережеп — үш күндік ораза
(осылай аталатын кісі аты да бар
Толағай - тақыр жер («Тау
толағай көрінер тасы кетер», «Қу
толағай бастанбай» (Махамбет)
Саһар - аққудың қоразы
Өжектеу - сөз таластыру
Сауын айту - үлкен асқа,
тойға шақыру
Атырау - өзеннің теңізге құяр
жері
Сыралғы - сый. (« Батырдан
- сауға, аңшыдан - сыралғы»)
Шекелдік - жүгеннің шекелі-
гін күмістеу
Кеусен - егін орағы аяқтал-
ған соң астық тазалаушыларға,
дәметушілерге берілетін үлес.
(Мал сойғанда «қолкесер» берген
сияқты)
Әуселе - күш-қуат («Әусе-
леңді көріп алайын»)
Көбеген - жас бала, балдыр-
ған. («Ерте туған көбеген» деп
малдың төлін де айтады)
Шүңет - ойдым, шұңқыр
(шүңет көз)
Жік - шайтан («Жер астынан
жік шықты, екі құлағы тік шықты»)
Шабыра - ешкі терісінен
иленген былғары (шабыра шал-
бар кигені)
Шікірә - жас баланың кекілін
үкілеген, қызыл-жасыл суыртпақ
жіп таққан, еркелеткен лағы («бұл
кімнің шікірәсі?»)
Сақпан - тас атуға арналған
құ
рал («Сақпанның тасындай сарт
етті»)
Сірге жияр - күзгі қой қырқу,
астық жинау сияқты жұмыстар
аяқталған соң ауыл-аймақ үшін
жасалатын шағын той.
Аймауыт - батырларға арна-
лып тігілген киім (кейде сауыт деп
те айтады)
Әмеңгерлік - некелестіру
(«аға елсе- іні, іні өлсе - аға мұра»
дегендей)
Жолбасар - жол торып, то-
наушы
дығы
Сой - тұқым, тек, нәсіл («Мен
ақсұңқар құстың сойымын» (Ма-
хамбет) текті ерлердің тұқымы де-
ген мағынада айтылады)
Пеш - түрік сөзі. Пиш, пыш,
пісіру, жылыту деген мағынаны
білдіреді
Кірпіш - кір, лай, батпақты
пісіру, яғни лайды күйдіруден шық-
қ
ан. (бұған дейін орыстар пеш,
кірпіш дегенді білмеген)
Тіз киім — іш киім
Әулет - бір атаға жататын
үрім-бұтақ
Ш і р і к - сарбаз, жауынгер.
(«Ағайының көп болса - ұлы шерік
қ
олмен тең» (Ақтамберді жырау)
Аяқшы - тойда табақ тартушы-
лар
Үпті - дүние, мүлікті, жасаулы
деген мағына береді. («Бәленбай-
дың үйі үпті»)
Аңғыс - мән-жайын, аңысын
аңдау
Тағай - құлақтың ішкі жағы
Жаба - қыран құсты ұстайтын
ер үстіне орнатылған жаппа, үйшік
Бағар - мал («Бағар көбейсін -
мал көбейсін» деген мағынада)
Тепкішек - 5-6 жаста баланы
ашамай ерге мінгізеді. Онда қор-
жын қалта болады. Соны тепкішек
дейді.
Соқыр тиын — тиынның
бетіндегі бедер, таңба, жазу көп
қ
олданғанда көмескіленіп, кейде
жойылып кетеді. Сондай тиынды
«соқыр тиын» дейді.
Әспет - адамға құрмет, ілтипат
білдіру - әспеттеу
Мілік - тістің еті
Д е ң б е т - күмістелген затты
айтады. (Мәселен, деңбеттелген
күміс белдік)
Аңырақай - шөл дала, қаңсы-
ған дала
Насат - ерен (насат бала батыр
болып өседі)
Қ
ылаң - жылқы малының жал-
пылама айтылатын түсі (ақбоз,
құ
ла, т.б)
Баран - бұл да сондай. («ал-
дыңғы ат қылаң болмай, баран бол-
ды» (Ақан сері. Құлагер - қылаң)
Аужал - ас, тағам. (Осыны
аужал ете тұрыңдар)
Сауға - араша тілеу. (Батырдан
- сауға (олжаға үлес), аңшыдан -
сыралғы)
Мырзақамақ - үй тұтқыны
Көкжал - қасқырдың аталығы
Тазы - аңшы иті, ауған тілінде
таза, алғыр, жүйрік деген мағына
береді. Ф е р д о у с и «Шахнамада»
патша иттерін «Саг-и-Тази» деп ата-
ған
Мантық - логика
Теософия - діни философия
(Медреседе Абай мантықты да, те-
ософияны да оқыған)
Шәмші - араб күн
Қ
амар - араб ай (Шәмшіқамар
- қыздың есімі)
Құ
рқұлақ - тістің еті қанайтын
ауру (парадонтоз)
Сағанақ - киіз үйдің кере-
гесінің қоспа ағашы
Алшын - шабылған шөп ор-
нына шыққан жаңа шөп
Ақсүйек - қазақтың ұлттық
ойыны
Керен - су сиыр (бегемот)
(«Аузын керендей ашты»)
Нау - жалақор, даукес. («Нау
құ
рымай дау құрымас», «науды
аяма, дауды ая»)
Әккі - тәжірибелі, басқаның
қ
улығын тез байқағыш, басқаға
ұ
статпайтын адам.
Жақ - садақтың бір атауы
Қ
а п т а ғ а й - жабайы түйе.
(Қаптағай деген батырдың аты
бар)
Қ
айдақ - салт басты, сабау
қ
амшылы бойдақ адам. («Қаза-
ны жоқ - қайдақ, қатыны жоқ
бойдақ» деген сөз бар
қ
ырғыздарда)
Даңғайыр - өз ісіне
шебер, білгір адам.
Бапан - қамыс ба-
сының үлпілдегі
(«басы бапандай,
аяғы сапандай -
тәуір басталып, нә-
тижесіз аяқталған
істі айтады)
Көгілдір - ақ-
қ
удың балапаны
Аманат құда -
балаларын жас ке-
зінде атастырып, қа-
лың малдың бір бө-
легін төлеп қойған құ-
далар.
Асар - қоғамдасып
көмек көрсету
Сілбі - 1 ) ұзақ сіркіреп
жауған жауын (ақжаңбыр), 2)
Өрмекшінің өрмек тоқуға арнал-
ған сұйық заты
Шомай - екі құйымшақ
сүйектің түйіскен жері (шонданай
деп жүргеніміз осы Шомай болу
керек)
З е р т е ң - өкпе ауруы (жө-
телетін)
Пыстан - көпшікті ерге бе-
кітетін жез қалпақты күміс шеге.
(Абайдың «Ескілік киімі» деген
өлеңіндегі «Жарғақ жастық көп-
шігім жезді пыстан» деген сөз
бар)
Дәндәку - кісеннің оқшан-
таймен қатар тұратын былғары
қ
алтасы (жоғарыда аталған өлең-
де: «үлкен кісе белімде жез сал-
дырған, шақпағым, дәндәкуім
ж а р қ - ж ұ р қ етіп» деген жолдар
бар)
Күйеуаяқ - ата-енесінің күйеу
жігітке атаған малы
Жолаяқ - жолға шығарда
жасалатын рәсім
Шүкейіт - киіктің асығы
(Кішкентай адамды шүкейіттей
деп суреттейді)
Шарғы - ұзатылып бара
жатқан қыздың сіңілісіне берген
орамалы
Ашымал - арпадан, тарыдан,
күріштен, ұннан, т.б. жасалған
ашыған көже
Биязы ш е к п е н - түйе жү-
нінен жіңішке етіп иірілген жіптен
тоқылған шекпен
Мор - киіз үйдің ағашын
(сүйегін) балқытатын орын
Ереуіл - ұзақ жортуға шы-
дамды, мықты, берік ат. («Ереуіл
атқа ер салмай»)
Кермағыз - кербез, маңғаз
деген мағынада. (Абай өлеңінде
бар сөз)
Ақылақ - ыстық ірімшікке
шекер (қант) қосып жасалған та-
ғам. (үлкен кісілерге, балаларға
беріледі)
Ұ
м а й ана - аңыз бойынша
ести жоқ ескі заманда көк түріктер
жат-жұрттықтардың қырғынына
ұ
шырағанда бір жалғыз мүгедек
ер баланы ұрғашы бері - Ұмай
ана асырап жеткізеді. Түрік ұрық-
шәрпі (тұқымы) сол бала мен
Ұ
май анадан тараған делінеді
аңызда.
Құ
зғын сәрі - (құлқын сәрі
деп те айтылады) - таң ата - ерте
қ ұ
зғын құс қонақтаған жерінен
ұ
шқан уақыт
Қ
а р а өзек шақ - жззғытұ-
рым кез
Парсақ - орта ғасырдағы
қ
а ш ы қ т ы қ өлшемі. Бір парсақ
шамамен 6.23 шақырымға тура
келеді
Ұ
рағаһ - монғолша аттан де-
ген мағынада (ура сөзі осыдан
шыққан шығар деген ой келеді)
Әңгелек - қауынның кішкене
түрі (Басын әңгелек ойнатты)
Қ
а р а үй - көшпенділердің
абақтысы
Жинастырған
Масғұт ХАЛИОЛЛА,
Қ
азақстан Журналистер
одағының мүшесі.
(Жалғасы бар).
Алаулау - аламан, соғысу, ша-
бысу, ұрысу деген мағынада айты-
лады
Көзгенек - араның ұясы
Барлы - ерте-ертеде, барлы
заманда делінеді
Берен - болаттан жасалған ба-
тырлар киімі
Дүңгіршек - малдың ұлтаба-
рын кептіріп жасаған ыдыс. Ішінде
ештеңе болмаса дүңгірлеп тұрады.
Қ
азір «киоскіні» дүңгіршек деп
жүр. Дұрысы - балаған.
Базына - өкпе-наз. («Базына
айтар замандасың емес»)
Алқынды - сабынның жуыла-
жуыла жұқарған (таусылған) қал-
Орталық Қазақстан. - 2005. - 19 қараша (№230/231). - 6 б
(Жалғасы. Басы өткен сан-
да.)
Ырғын - көп, мол (Ырғын ол-
жаға жолықты)
Сарпай - бағалы шапан
(Өзбектерде әлі күнге солай ата-
лады)
Аңқасы кеуіп - қаталап,
шөлдеп...
Киімшең бала - тумаса да
туғандай болған бала
Шербі - ерте замандағы
әкімшіліктегі баса билеуші
Торғауыл - күндізгі
күзетшілер
Көптеуіл - кешкі күзетшілер
Кешіктен - ханды қорғаушы
қ
осын
Қ
оршындар -қорамсақты-
лар, қару-жарақ басқарушылар
Бауыршылар -бақыршы ас-
паздар
Ерденшілер - есік
күзетшілер (Тұрсынхан Зәкенұ-
лының «Көк бөрінің көз жасы» та-
рихи романынан)
Жылу - қиыншылық жағ-
дайға (жұтқа, өртке, сутасқыны-
на) ұшырағандарға сауын айтып
жиналатын көмек
Бая - беймаза, дегбірсіз, ба-
қ
ырауық адам. (Бая-шая деп те
айтады)
Жанақ - беттің томпағы
Сыбаға - сыйлы адамдарға
берілетін, арнап сақталатын
мүше
Ежегей - қайнатылған қыш-
қ
ылтым ұсақ құрт («Сүттің
шөбересі» деп те айтады)
Аушадияр - үйлену тойында
айтылатын (жар-жарға ұқсас) тәлім-
тәрбиелік мәні бар өсиет өлең-жыр
Жамбы - мергендер сайысын-
да биікке іліп қойып ататын ал-
тын, күміс металл
Сүмсүйір - қайыс, таспа
тескенде қолданылатын
құ
рал
Ақ үй аманаты -
соғыста жеңілген
жаққа салынатын са-
лық төлем (ақ боз үй,
қ
алыңсыз қыз деген
сияқты)
Сыпыра - нан
илегенде жайылатын
дастарқан
Қ
ыраң - биіктеу,
дөңес жер
Дықты-кекті, өшті
деген мағынада
(көңіліне дық алды)
Сәресі - оразада күн
шықпай ішетін тамақ
Раң - көктемде шығатын
майда шөп (оңтүстік жақта
көбірек қолданылады)
Күлтелі көйлек - қыз балаға
арнап тігілген, етегіне желбіршек са-
лынған қос етек кейлек
Күндік - тұтқынның мойнына
салып құлыптайтын ағаш ажырғы
(жасы ұлғайған әйелдер тартатын
жаулықты да кей жерде күндік дейді)
Саптама - кең қонышты, ішінен
киіз байпақ киетін қазақы етік
Көнек - теріден тігілген шелек
Ат тұлдау - марқұмның атының
жал-құйрығын күзеп, жылы еткенде
(асында) сояды
Қ
оқан - үлкен балықтарды
желбезегінен өткізіп тізетін арқан
Сапар кесе - үлкен кесе. Бізде
Ұ
лытау жағы қолданады
Үскі - киіз үйдің ағашын тесетін құрал
Садақа - қаріп-қасер, ауру-сыр-
қ
ауға берілетін құдайы («Садақаны
сауда бер»)
Дындан - піл сүйегінен жасалған
қ
ымбат тарақ
Нәресте - парсыша піспеген,
жетілмеген бала
Сәби - арабша ер бала, сәбия -
қ
ыз бала
Перзент - парсыша ұрпақ
деген мағынада
Кедек - парсы тілінде
кішкентай, балапан «Батыр -
аңғал, ер - көдек» (мақал)
Мәлік - патша
Мәлике - патша
әйел, патшаның әйелі
Тәбәрік - арабша
1) ұмытылмас үшін
беретін сыйлық (суве-
нир) 2) құрметті адам-
нан қалған зат, кітап
Жәдігер -
ескерткіш - дүние
(Бала - жақсыдан қал-
ған жәдігер)
Бәдіз, бәдізші - тас-
қ
а таңба сапатын, сөз жа-
затын адам
Мәжіліс - арабша жина-
лыс, жиылыс деген мағынада
Әлмисахтан - ертеден,
ерте-ерте ертеден
Тәуфих - арабша, қанағат,
шүкіршілік деген мағынада
Ассалам - арабтың сәлем деген
сөзінен шыққан. Қазақшасы - ты-
ныштық, амандық, саулық, есендік
Ассаламғалейкум - Сізге
бейбітшілік, амандық болсын!
Уағалейкумассәлем - Сізге де
бейбітшілік болсын!
Айналайын - айналудан шық-
қ
ан. Құрбандығың болайын! Садағаң
кетейін! деген мағына береді.
Адал бақан - киім ілгіш
Обыр - қанішер, жауыз (Ракты
да обыр деп жүрміз)
Абжылан (Әбжылан) - араб.
Сужылан. Аб-су.
Қ
айым айтыс - қыз бен жігіт
айтысы
Бәдік айтыс - шешендік сөз
жарысы
Молда (молла) - арабша сау-
атты, білімді, оқымысты, ұстаз де-
ген сөз
Улама, ұлама - молданың
көпше түрі (қазақша ғұлама)
Жеңсік ас - сирек
кездесетін, сүйсініп жейтін ас.
(Деликатес деген сияқты)
Жаһаннам - араб. дозақ,
тамұқ.
Жаһіл - араб.зұлым, надан,
топас, ұятсыз
Кәусар - араб. зәмзәм су,
кәусар бұлақ
Қ
ызыл су - көктемде қар суы-
на жаңбыр суы қосылып ағатын су
Атқы -сел. (Шығыс жақта жиі
қ
олданылады)
Саудайы - абайлама ойлан бай-
қ
амай іс істеу. Абайда «Саудайы-
ай, сауды алмадың-ау, сырқауды
алып...»
Белқұда - әйелдері екі қабат
(жүкті) болмай тұра құдаласу
Бесікқұда - балалар туған-
нан кейінгі құдаласу
Лақса кәрі - өте кәрі
Албаты - құр босқа. (Албаты
маңырама)
Жинастырған
Масғұт ХАЛИОЛЛА,
Қ
азақстан Журналистер
одағының мүшесі.
(Жалғасы бар).
Орталық Қазақстан. - 2005. - 22 қараша (№232) ;
(Жалғасы. Басы өткен сандарда).
Т у а ж а т - ж е т і атаның соңғысы (ата, әке,
бала, немере, шөбере, немене, туажат)
Кәтеп (қатеп) - нарға жүк арту үшін са-
лынған а ғ а ш жабдық, ( М а х а м б е т т і ң «Қас
үлектен туған кәтепті қара нар керек біздің
бұл іске» дегені бар)
Ысқауыр - тілуге, а ғ а ш қ а өрнек салуға
арналған құрал
Кеніш - молшылық, байлық (кейінде кен
қ
азатын орынды да кеніш деп жүр)
Үк - (Кейде үп деп те айтады) - үйге то-
заң сияқты түсетін күн сәулесін айтады. («Үп
келді - құт келді»)
Наруана - нарға жүк арту үшін қолда-
нылатын жабдық
Ү д е - бір н ә р с е н і ң ш е г і , ш а м а с ы
(үдесінен шықты)
Еміл - қатты ағаштан жасалған мықты
таяқ
Ш ә р г е з - қ ы ң ы р , қ и с ы қ , ш ә л к е с
сөйлейтін адам
С а й ғ а қ - 1) Қ а б і р д і ң басына тігілген
ағаш (Шалкиіз ақынның «Саздауға біткен
сары ағаш, кімдерге сайғақ болмаған»
дегені бар)
2) Киік, ақбөкен, құралай «Сайың-
нан с а й ғ а қ қ ұ р л ы сая т а п п а й » -
(Мәди)
Ж а с у - и н е н і ң көзі (Иненің жа-
суындай жер болса өтеді» дейді
пысық адам туралы)
Бәңгі - меңіреу адам (Абай-
да бар)
Ү й е к - шөбі шүйгін, табиғаты
қ
олайлы жер (Жерүйек, жерұйық
мағыналас)
А н д а ғ а й -
қ
а д а у - қ а д а у ,
селдір, сирек деген мағына береді
Ыңғуыр - а ғ а ш т ы үңгіп, ішін
о й ы п ыдыс ж а с а й т ы н ш е б е р д і ң
құ
ралы
Қ
алжа - босанған әйелге берілетін
құ
нарлы ас. («Мен туғанда да шешеміз
қ
алжа жеген шығар»)
Ж е к е н - суда өсетін қоға шөп
Бақалақ - қол диірменді айналдыратын
қ
ысқа тұтқа ағаш
Ш о й - үлкен қ а з а н ( Ш о й қ а р а - з о р
денелі, өңі қара адамды айтады)
Бұрмаша - ұршықтың жіп ілетін басы
Сықырлауық - киіз үйдің жарма е с і г і .
Сілікпе - жігіттердің оңаша бас қосып
жейтін жас малдың еті
Айдар - жас баланың төбесіне қ о й ы л -
тын бір шоқ шаш
Тегеурін - бүркіттің артқы саусағы
Ж е м б а с а р - бүркіттің алдыңғы саусағы
Тоз - қайыңның қабығы
Сеңгір - биік (Сеңгір тау)
Лау - қызмет бабымен жүрген адамды
бір ауылдан екінші ауылға ж е т к і з і п салу
қ
ызметі («Лаулап келдім»)
Өліара - екі айдың аралығы
Итарқа - күркеше. Екі керегенің басын
қ
осып жасаған уақытша тұрақ
Т ы ғ ы р ы қ - т ү й е н і ң м ұ р ы н д ы ғ ы н
бекітетін қалың теріден жасалған дөңгелек
тесік (тығырыққа тірелу)
Қ
асаба - көп жасаған мама бие (осы-
дан «қасабалы бәйбіше» деген сөз тіркесі
шықса керек)
Оташы - сынықшы (Қазір хирургті де
оташы деп жүр)
Оқпан - шұқыр жер
Жыға - батыр дулығасының төбесіндегі
шошағы
Қ
а п с а ғ а й - ірі денелі адам
Д е г д а р - текті (дегдар адам) («Тұқымың
дегдар болғанмен азғын туғансың» Дулат)
Ө р е ш е - киіз үйдің ішінде ас сақтайтын
орын
Шеттік - түйенің мұрындығына тағыла-
тын қысқа бұйда
Зайыр - анық. («Бірге ойнайтынымыз
зайыр есімде» Шерхан Мұртаза)
Тірмізік - жаны сірі, итжанды («Тірмізік
екенмін, қасқырдың тарамысынан жарал-
ғандай тырмысып әлі келемін»)
Тұқым - жұмыртқа
Қ ұ
ртқа - қаншық қасқыр.
Алтын күрек - ж а з ғ ы т ұ р ы м ғ ы қ а р д ы
ерітетін жылы жел
М и з а м - ө с і м д і к т е р ұ л п а с ы ( М и з а м
ұ
шқан қоңыр күз)
С а н д у ғ а ш - бұлбұл (татар тілінде жиі
қ
олданылады)
Жалбыз - жағымды иісті шөп
Бозым жігіт - сылқым, көркем жігіт.
Зорақы - зорлықшы, өктемші
Тақуа - діндар адам
Қ
а п т а м а - басқа киімдердің сыртынан
киетін мол киім
К ә ш е к - мал жеген шөптің оттықта қал-
ған қалдығы
Құ
лжа - арқардың құлжасының асығы
Топай - сиырдың асығы
Оқалақ - сиырдың арқасына тұқым тас-
тайды, одан қ ұ р т ; сол құрттан о қ а л а қ -
оқыра өсіп шығады
Отақ - арпаны арам шөптен тазарту
Мия - бидай арасына шығатын улы дәні
бар шөп
Ш и п а ш ө п - дәрілік шөптер: адырас-
пан, киікоты, көкемарал, қылша, т.б.
М ә ш к е ит - қанден ит
Ә л ж у а з - аурушаң, әлсіз
Байғыз - күндіз ұйықтап, түнде ұшатын
құ
с (жапалақ тектес)
Шоңайна - өсімдік
Өзек - жүрек сөзінің орнына қолданы-
лады. («Адам ағзасында өзек деген мүше
жоқ. Татарлар: Сине уйлап сағынғанда, узе-
З а ғ а р а - жүгері нан
Ш е р б е т - тәтті і ш і м д і к с у с ы н ( ш ы н
к е ң і м е н берген қара су шербеттен де тәтті)
Әбжіл - тез, шапшаң
Кеуек - бос, қоянның қардан қазып жаса-
ған ұя-үйшігі
К е п е ш - бас киім
З і л - ұ й ы қ , б а т п а қ ( Ж а ғ а ғ а ш ы қ қ ы с ы
келеді, бірақ зіл жібермейді)
Ақта болған - піштірген (жылқы)
Қ
а р и - құранның сүрелерін жатқа айтатын
адам
Тас жетім - ата-анасыз, тұлдырсыз жетім
Әуліжай - бассейн
Ш и ш а қ п а қ - сіріңке, оттық
Қ
одыға - құланның құлыны
Қ
одық - есектің төлі
Қ
озықа - арқардың төлі
Құ
ралай - киіктің төлі
Пәдері - беті, түрі жүзі. (Пәдеріңе нәлет!)
З ә у д е бір - кейде бір
Келесау - есапаң
"Йуьіш - есі ауысқан адам
Кісәпір - тәкаппар, кеуде адам
Керсен - ыдыс (Арты керсендей месқа-
рын)
Жәлепхана - жезөкшелер ұстайтын үй
Пырақ - қанатты тұлпар (Пайғамбардың
пырағы)
Әлеке - тазының ең жүйрік тұқымы (әле-
кедей жаланып)
Самар - қымыз құятын, ет салатын үлкен
астау
Шері - жолбарыс
Тоғанақ - түйеге артқан жүк
Қ
осын - ерікті сарбаздар тобы
Боздақ - 1) малдың жаңа көтерілген уақ
жүні
2) көк ерім жас жігіт (бетінен (жағынан) боз-
дағы шығып...
К е ж е г е - б а с с ү й е к т і ң ж е л к е т ұ с ы
(кежегесі кейін тартып)
Ертәуіл - тыншы, шолғыншы
Өре - құрт, ірімшікті биік жерге жаятын ши
(өресі жетпеді деп те айтады)
Сүйретпе - ысталған тері саба (10 шелек-
тей қымыз сияды)
Қ
а л ж у ы р - есікті іштен бекітетін т и е к
(«Тышқан ініне кіре алмай жүріп, құйрығына
қ
алжуыр байлапты»)
М а н ж а м - бүркіттің ж е м с а у ы н тазалау
үшін берілетін бір уыс жүн-жұрқа
Тайтұяқ - тай тұяғындай алтын, күміс
Қ
а р а қ - асқан баукеспе ұры
Күпшек - арбаның доңғалағын қисайтпау
ұ
шін білікке көлденең салынған ағаш (Бүқар
жырауда «Күпшек санды күреңді» деген тіркес
бар)
Алғадай - бірінші болып ұрысқа кіретін
әскер тобы. (Жамбылдың ұлының аты - Алға-
дай). Олардың жаназасы алдын-ала шығары-
лады екен.
Наркескен - екі жағы да жүзді қылыш
Қ
ы р д а с ы н - к и і з ү й д і ң ү з і к , т у ы р л ы қ
киізінен қалған құрақ төсеніш
Ж е м е л е к - қысқа шашқа қ о с ы п өрген ақ
мата
Уыз қ а ғ а н а қ - көктемде қойшылар тор-
сыққа құйып, ыстық күлге көміп пісірген уыз сүт
М а т а й - аюдың аталығы
Дойыр - кеп таспадан өрілген жуан қам-
шы
Қ
ырпы - дулыға ішінен киетін жүні тықыр
қ
о й терісінен тігілген бас киім
Сағалдырық - жүгеннің алқым тұсын
сағадан байлап бекітетін тетік
Ж а м п о з - нар бура мен айыр еркешті
інгеннен туған будан тұйе
Бүрме - қ о й д ы ң етін сүйегімен қ о с а
шауып, түрлі дәмдеп қарынға салып, сақ-
тап қояды
Саталғы - қ а й ы с т ы ысып тазартуға
арналған құрал
Көкпек - 1. Арқардың екі жасар еркек
тоқтысы
2. Шөлді жерге шығатын өсімдік
Д е ң г е н е - 1. Жігіттер (2-3) бірігіп бір
қ
ойды сойып, етін бәске жейді. Жеп кетсе
- қ о й құны сұраусыз, жей алмаса - төлейді.
2. Аурудың аты
Құ
рысқақ - тобылғы тиек
(Абайдың«Ескілік киімі» деген өлеңінде
мынадай жолдар бар: «Тобылғыдан кесіп
ап, жіппен қадап, артын белге қыстырған
бар құрысқақ»)
Түйесіңір - бұта есімдігі
Бестек - қой, арқар терісінен жасал-
ған жұмсақ төсеніш
Рауан - таң алдындағы күн шұғыласы,
сәуле шашуы, арайлануы
Ш ы т ы р м а н - к ө п ж а п ы р а қ т ы
өсімдікті өрнектеу
Балқаш - балғын шөп
Боркемік - ынжық (жігітке айты-
лады)
Ұ
з ы н с а р ы - көктемде күннің
ұ
зарған кезі
Ж а у т а ң - т ү л к і н і ң к ү ш і г і
(«түлкінің ж а у т а ң ы н д а й с е н і
көрсем»)
Ш а н а ш - қ о й д ы ң т ұ л ы п қ ы п
сойған терісінен жасалған ыдыс
Көбең - аз уақыт бос жіберіп,
ет алдырып мінетін көлік (ат)
Шөнжік - жолбарыстың күшігі
Қ
ы м ы з м ұ р ы н д ы қ - қ ы м ы з д ы ң
алғашқы ашытылуына бас қосатын салт
К е з - ұзындық өлшемі (71,2 см.)
К е ң - м ұ р ж а с ы е д е н н і ң а с т ы н а н
өтетін ошақ
Т е с е - отындық көкпек, баялыш сияқ-
ты есімдіктерді шабатын (кетпен сияқты)
құ
рал.
(«Үйімде шай ішетін кесем де жоқ,
Отын шауып, жағатын тесемде жоқ»)
Түлкішек - түлкінің күшігінің бір аты
Байтаба - қ о й д ы ң жүнінен тоқылған
жүн шұлғау
Қ
улық - тұңғыш құлындаған бие
Құ
лпы - жалтылдаған жібек мата
(«Мінгенің жылқы болсын,
Кигенің құлпы болсын»)
Шідер - аттың үш аяғын бекітіп қоятын
әбзел. («Шідерімді кім алды, Ләйлім шы-
рақ» деген Біржанның әні бар)
Ақтүтек - айнала көрінбейтін боран
Ш а н д о з - асыл, а р д а қ т ы («Анадан
асыл туған, шандозым-ай»)
Аласапыран - 1 ) қ а р бір еріп, бір жа-
уып жатқан табиғаттың құбылма мезгілі
2) заманның тынышсыздығы
М а с а қ - 1) Садақ оғының ұшы
2) Бидайдың егістікте қалған қалдығы
Ж о л ы м - ықшамдалған шаңырақсыз
үй (көшіп-қонғанда қолданылады)
Түйемойнақ - түйенің мойын терісінен
жасалған алтын, күміс бұйымдарын сала-
тын дорба
Қ
оқыр - хан, сұлтан кигей зерлі, оқалы
бас киім
Сахар - алабота сияқты шөпті жағып,
күлінен сахар сабын қайнатқан
Қ
а с а м - ант. («Қасамнан қашып, тәу-
бе қыл, насихат алсаң құлаққа-ай.» Май-
лықожа)
Көгентүп - бір-біріне дос, туыс адам-
дардың баласына бәсіре ретінде берген
сыйлығы. (Мал, құнды дүние болуы мүмкін)
Жағлан - теріден не киізден жасалған
жағалы киім салатын сандық
Т ү м е н - он мың сарбаздан құралған
жасақ
Қ
ы м қ а п - алтын, күміс жіпті араласты-
рып тоқыған қалың мата
А п а н а қ - а ю д ы ң бір ж а с а р баласы
(оның қ о н ж ы қ деген де аты бар)
Ж ы м - аңның ізі (мәселен, қ о я н н ы ң
жымы. «Жымын білдірмейді» деген тіркес
бар)
Түрпі - а ғ а ш т ы егеп тегістейтін құрал
К е г е й - а р б а д о ң ғ а л а ғ ы н ы ң күпшек
пен табаны арасындағы шабақ ағаш
Е л т е б е р - қ а ғ а н а т а қ с ү й е к т е р і н е
берілетін қызмет лауазымы (тұқымтеберін
- ұрпағын қалдырмады деген де бар)
Өлі-тірісін берген соң - Өлі күйеу жа-
тар ма - д е г е н д е г і «Өлі-тірі», «Өлтірі» (Қор-
жын) деген сөздің айтыла-айтыла өзгерген
түрі. Ерте замандарда қазақтар қызға құда
түсіп, қыздың үйіне «Өлтірі» -(түрлі бағалы
к и і м д е р , з а т т а р с а л ы н ғ а н )
қ
о р ж ы н
жіберген. Осыдан кейін күйеу жігіттің ұрын
"ұрланып) баруына болады
Қ ұ
й -
қ
а з ы қ ( Б а ғ ы з а м а н д а
қ
ылмыскердің желкесіне қүй (қазық) қағып
ж а з а л а ғ а н . Б ұ л да айтыла келе ө з г е р і п
«төбеңе құй қазды ма?» болып кеткен)
Үкі тағу - 1. ертеде құда түсіп, айттыр-
ған қызға (болашақ келінге) алтын сырға,
жүзік сыйлаған. Осы кәдені «үкі тағу» деп
атаған.
2. Мұз ойығы (үкі)
Жинастырған
Масғұт ХАЛИОЛЛА,
Қ
а з а қ с т а н Журналистер одағының
мүшесі.
(Жалғасы бар).
лер үзегем» деп әндетеді» Шерхан Мұртаза)
Құ
лбарақ - Құл мен барақ (итке айтыла-
ды) иттің буданы
Қ
ылпық - бидайдың топаны
Шығыр - құдықтан су тартатын құрал
Әңгі - есектің айғыры (Соқыр - әңгі, таз -
әулекі)
М ә ш - ұрғашы есек
Кәуар - шашлык, тұшпара - пельмен
Ақсарылқап - мамыражай, бақуат уақыт,
заман
Түйе қарын - қаңбақ ебелек сынды өсімдік
Кебе (көбе) - марқадан ересек қ о з ы
Сұңғыла - 1) қауынды сорып қоятын арам
шөп
2) көп білетін зерделі адам
Кебенек - 1) ешкінің ауруы
2) Киізден пішіп киетін киім (Кебенек киген
келеді, кебін киген келмейді)
Орталық Қазақстан. - 2005. - 24 қараша (№233/234). - 11 б
(Соңы.
Басы өткен сандарда)
Қ
арқара - әр түрлі мағына
берілген
1) құстың аты
2) қыздың бас киімі
3) биіктау, ұлы тау, алып тау
(монғолдар биік тауды «хархи-
раа» деп атайды. Осы аттас тау
бар. Биіктігі 4037 метр. Біздің Қар-
қ
аралы тауының ең биігі - Жирен
сақал әулие тауы. Биіктігі 1338
метр. Қарқаралының ені 20-25 км)
Тұттай жалаңаш - тұт ағашы-
ның жапырағымен жібек құрты
қ
оректенеді. Жапырағын
жібек құрты жеп біткен соң
ағаш жалаңаш қалады.
Зілзала - жер
сілкіну
Машайық -
араб сөзі
1) періште
2) абыз, қарт
кісі
( а л ы с т а ғ ы
Әулиеден жа-
қ
ындағы ма-
шайық артық. До-
лыдан машайық
қ
ашыпты)
Майдан - үлкен,
кең алаң (жекпе-жекте
майданға (кең алаңға)
шығып ұрысқан)
Діл - парсы тілінде жүрек де-
ген сөз
Қ
алп - қырғызша өтірік деген
сөз («Халық айтса, қалп айтпай-
ды»)
Қ
азан - 1) айдың аты
2) арабтың хәзан деген сөзінен
шыққан - молаю, қор жинау, толу.
«Елу жылда - ел жаңа, жүз жыл-
да - қазан» яғни жүз жылда
кемеліне келеді, толады деген ма-
ғына береді.
3) Тянь-Шань (Аспан тау) шыр-
шасының жемісі. Жүз жылда пісіп,
зілді ауруларды емдеуге қолданы-
лады екен
Салбурын - қыста қостап аң
қ
ағу (Салб - араб тілінде түлкі,
ұ
рын - жасырыну, тығылу деген
сөз. Сонда түлкі жасырынады, ты-
ғылған түлкіні аулау деген мағына
шығады)
Мият - қорған
(«Туған ел - миятың, туған тіл -
ұ
ятың». «Шықпайсың күндіз естен,
түнде түстен, көзіңнен айналайын,
миятым-ай!»)
Таған - өрт кетпесін деп ошақ-
ты айналдыра үш ағаш тастаған.
Осыдан «үш таған« деген сөз
тіркесі туған. Ұлтты сақтайтын үш
таған - тіл, дін, діл дейміз
Тебін - қысқы мал (жылқы,
қ
ой) жайылымы.
Бүкпе - қулық биені сауғанда
аяғын бүгіп қоятын жіп
Бұла - еркін, ерке өскен бала
(Еркебұлан)
Кіндікбау - киіз үйдің есігінің
дәл ортасынан тағылатын бау
Шекіме - күміске бедер сала-
тын құрал
Сардоба - су сақтайтын
күмбезді құдық
Манат - қымбат, түкті мата
Мәймөңке - ұшы қисық жіпті
іліп алатын ине (мәймөңкелеп,
майдалап, жайлап түсіндірді деген
осыдан шыққан)
Жәутік - мүжілген асық (Жа-
ман -жәутік)
Бәдік - мал ауруының аты
Надұрыс - бекер, өтірік
Нақұрыс - есерсоқ, жынды,..
Ағартық - суға салып қан-
сөлін кетірген - бүркітке беретін ет
Кеней - көнге тігілетін асық
Сақа - көнге тігілген асықты
сақамен атады
Сырдаң - қу, әккі, суайт-сыр-
даң, сараң...
Мелдек - кеңірдек (мелдектеп
- кеңірдегінен келе тойды)
Алақшы - қанішер, қанкөй
адам
Тасқорық - қойшылардың қыз-
ған тасты ыдысқа тастап сүт пісіруі
Ергіз - жер астынан шығатын
бұлақ сияқты су к ө з і ,
Сапы - өткір, қарымды пышақ
Тәрте - арба, шананың көлік
жегетін жетек ағашы
Аққамшы - таспалап өрген ар-
қ
анның бір түрі
Жам - шарап, сусын құятын тос-
таған сияқты ыдыс
Сабау - жүн сабайтын таяқша
Шыртылдақ - тортасын айырғ-
Сүйем - өлшем бірлігі. Бас
бармақ пен балан үйрек арасы
Сүлей - суырып салма ақын-
жырау (Сыр сүлейлері)
Күлдәрі - жұқа, үлбіреген
мата (күлдәрімен белін буған)
Ырдуан - арбаның екі доңға-
лақты, биік қорапты түрі
Қ
ызана - некесіз бала тапқан
қ
ыз
Қ
ызталақ - некесіз туған бала
Кердемше - бұл да некесіз
туған бала
Пәңгілік — мәңгүрттіктің
синонимі
Ақ егін - дәнді дақыл - бидай,
арпа, т.б.
Қ
ара мал - жылқы, си-
ыр...(қой, ешкі қосылмай-
ды)
Жунт - түрік тілінде
жылқы. Жұнттай-сын
есім. Семіз-күйлі
жылқыдай деген ма-
ғына береді
Құ
лыптас - ма-
рқұмның қабірінің
бас жағына қойыла-
тын ескерткіш-белгі
тас (құлпытас деп те
айтылады)
Мамыр - көктем
айы. (Бұл туралы М.Әуе-
зов былай деген: «Жаңа-
ша май, ескіше мамыр, ша-
руалар тілімен сәуір, ал аңшы-
лар тілімен айтсақ құралай айы
дейді мұны. Төрт түлік, жан-жану-
ар біткен жас төлін жаңа өргізіп жа-
тыр емес пе бүгінде. Жөн білетін
кісі төл үстінде пышақ та қайра-
майды.»)
Сұңқар - сұңқар құстың қора-
зы
Шүңкәр - сұңқар құстың
мекиені
Мүшәйра - Үндістанда ақын-
дар айтысы осылай аталады. Олар
өлеңдерін оқиды
Нос - сес көрсету (Нос
көрсетті)
Жарамазан _ (Жарапазан
емес) - Ораза (рамазан) айында
белгілі бір салт-жоралғыларға ар-
нап айтылатын ән. «Жарамазан»
сөзінің түпкі мағынасы «жар-рама-
зан» дегеннен шыққан. Екі жастың
некелі тойында қуаныш-шаттыққа
ортақтасып, жақсы тілек тілеп,
«Жар-жар» атты өлең айтқан.
Мына «жар-рамазан» да рамазан-
ораза айына айтылатын құттықтау
ән. Кеңес өкіметі кезінде «Жара-
мазан» сөзінің өзі теріс айтылып
«жарапазан» боп тарап кеткен.
Тәңір - ғұндар аспанды осы-
лай атап, құдай деп табынған.
Тәңір сөзі екі түбірден: «Таң» -
күннің шығар уақыты, «ер» - ерж-
үрек, еркек, батыр мағынада ай-
тылған. Түркілер мұсылман (Ис-
лам) дінін қабылдағанша тәңірге
табынған.
Алла - арабша «Аллаһ» - Жа-
ратушы сын деген мағынада айты-
лады. Араб саяхатшысы Әл-Мак-
диси: «түркілер» «Инчи Алла»
деудің орнына «Бір тәңір» дейді.
Хақтың (жаратушының) аты
түркіше - Белиг бай. Орыс тіліндегі
«великий» осыдан шықса керек.
«Бай ата» - жаратушы ретінде ай-
тылады.
Құ
дай - қазақ тіліндегі Алла
есімі
Хақ-тәңір деген мағынада.
Бұл жөнінде мынадай әңгіме бар
Абай бір үйде әңгіме айтып отыр-
са, Көкпай молла: «Намаз уақыты
болып қалды, дәрет алу керек»,-
деп сөзді бұза берсе керек. Сон-
да ұлы ақын әзілдеп: «Тағат деген
не?
Тағат - хақ жолында,
әдхам жандар ізденіп жүр со-
ңында.
Ж и н а с т ы р ғ а н
М а с ғ ұ т Х А Л И О Л Л А ,
Қ
а з а қ с т а н Ж у р н а л и с т е р
о д а ғ ы н ы ң м ү ш е с і .
ан сары майға жылқы майын қосқан
тағам
Ақаба - тоғанды байлағанда
қ
алатын сарқынды су
Қ
ауын құрт - қауыннан қайна-
тылып жасалған тәтті құрт
Дембі - топырақпен тазалану
(дәрет алу) исламда - таям делінеді
Шіліңгір - шілденің аптап
күндері
Сояу - балық сүйегінен жасалғ-
ан қисық, сүйір ине
Наруан - қолдан тоқылған кілем
Жаубүйрек - жаңа сойылған
малдың, аңның бүйрегінен пісірілген
(істікке шаншып, отқа қақтап) тағам
Тасаттық - табиғат апаттары
кездерінде (өрт, құрғақшылық, су
тасқыны, күн, ай тұтылу, т.б.) мал
сойып Апладан жәрдем тілеу
Қ
оза - мақтадан есілген арқан-
шаға тағылған қоңырау
Батаға- балықшылардың қамы-
стан жасалған үйі
Пәруардигар - парсы тілінде
құ
дай, тәңір
Атбесік - қабірдің басына қо-
йылған тас белгі
Бұғыз - диірменнің үстіңгі та-
сындағы кең тесік
Тірілету - бүркітті алғаш рет
кішігірім аңға салу, баулу
Сүрме - қас пен кірпікке жаға-
тын бояу
Опа - ақ ұлпа. Далап - қызыл
бояу
Махаббат - Алланың адамдарға
тартқан үлкен сыйы. «Махаббатсыз
дүние бос» (Абай). Мах - көне латын
тілінде де, көне парсы тілінде де
үлкен деген сөз екен. Ал аббат -
құ
дайшыл деген мағына береді.
Өткен дәуірлерде монастырларда
қ
ызмет еткен құдайшылдарды аб-
баттар деп атаған. Осы сөзде шын-
дық бар сияқты
Жам жол - сыртқы қара жол
Сеңсең - қозы терісі. Сеңсең
тон, сеңсең берік, сеңсең тымақ
Жаңғалақ - жаңғақтың сыртқы
қ
абығы
Жүкаяқ - жүктің астына қоятын
ағаш тұғыр
Сабадар - үлкен тойларда
қ
ымыз жағын басқаратын бас
қ
ымызшы
Малма - тері илеуге пайдапаны-
латын ұн, кебектен ашытылған.
Ызба - мата қиындыларынан
есіліп, ызып жасалған бау
Алапа—алым, пара, ауызбасты-
рық
Орталық Қазақстан. - 2005. - 26 қараша (№235/236). - 14 б.
Поделитесь с Вашими друзьями: |