Мағынасы ұмытылып бара жатқан сөздер Аңдамақ ұлттық ойын түрі. Талқы
жүктеу 191.34 Kb. Pdf просмотр
|
| Мағынасы ұмытылып бара жатқан сөздер Аңдамақ- ұлттық ойын түрі. Талқы - иленген теріні жұмсартатын құрал («жиналыста талқыға салды» деген осыдан шықса керек) Шүлен - жомарт деген мағы- наны білдіреді (шөлді шүлен етті, шүлен таратты деген тіркестер бар)
Шаша - жылқының аяғын- дағы қыл (шашасына шаң жұқпас жүйрік)
(бақсы құшнаш деп те айтады) Жеті амал - өте көне этног- рафиялық түсінік 1. Күннің тоқырауы 2. Қарашаның қайтуы 3. Үркердің батуы 4. Киіктің матауы 5. Тоқсанның кіруі 6. Мұздың қатуы 7. Айдың тоғамы
балаларын тумай жатып атастырған құ далар Наурыз - парсы тілінен ауысқан «Жаңа күн» деген сөз. (Негізінде пар- сылар жылды 12 айға, оны үш айдан көктем, жаз, күз, қыс деп бөлуді көшпенді- лерден алған)
нышпан (Хакім Абай) қ азақ тіліне әкім, кәкім бо- лып кірген. Бүлдіргі - қамшының бі- лекке ілетін бауы. (мұны «бүл- дірге» деп те айтады. «Қолымда бір қ а м ш ы м бар бүлдіргелі», «Бүлінген елден бүлдірге алма» дейді)
ге опасыздық Аманат - өсиет, тапсырыс деген мағынада. (аманатқа қыл- ма - қиянат).
янатқа айналады. Асадал - ыдыс-аяқ сақтай- тын қапшық (аяқ қап та сондай) Жел көз, тор көз - керегенің түрлері
Бұйда - түйеге бұйда, атқа шылбыр тағылады Безгелдек - дуадақтар тобы- на жататын құс. (Мәссаған, без- гелдек! -таңдануды білдіретін одағай сөз) Шырға тарту - бүркітті аңға түсуге үйреткенде аңның тұлыбын (шырға) тартады.
басшысы (көсемі) Ережеп — үш күндік ораза (осылай аталатын кісі аты да бар Толағай - тақыр жер («Тау толағай көрінер тасы кетер», «Қу толағай бастанбай» (Махамбет)
тойға шақыру Атырау - өзеннің теңізге құяр жері
Сыралғы - сый. (« Батырдан - сауға, аңшыдан - сыралғы») Шекелдік - жүгеннің шекелі- гін күмістеу Кеусен - егін орағы аяқтал- ған соң астық тазалаушыларға, дәметушілерге берілетін үлес. (Мал сойғанда «қолкесер» берген сияқты)
леңді көріп алайын») Көбеген - жас бала, балдыр- ған. («Ерте туған көбеген» деп малдың төлін де айтады)
(шүңет көз) Жік - шайтан («Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты») Шабыра - ешкі терісінен иленген былғары (шабыра шал- бар кигені)
үкілеген, қызыл-жасыл суыртпақ жіп таққан, еркелеткен лағы («бұл кімнің шікірәсі?») Сақпан - тас атуға арналған құ рал («Сақпанның тасындай сарт етті») Сірге жияр - күзгі қой қырқу, астық жинау сияқты жұмыстар аяқталған соң ауыл-аймақ үшін жасалатын шағын той. Аймауыт - батырларға арна- лып тігілген киім (кейде сауыт деп те айтады)
(«аға елсе- іні, іні өлсе - аға мұра» дегендей)
дығы
Сой - тұқым, тек, нәсіл («Мен ақсұңқар құстың сойымын» (Ма- хамбет) текті ерлердің тұқымы де- ген мағынада айтылады) Пеш - түрік сөзі. Пиш, пыш, пісіру, жылыту деген мағынаны білдіреді
пісіру, яғни лайды күйдіруден шық- қ ан. (бұған дейін орыстар пеш, кірпіш дегенді білмеген) Тіз киім — іш киім Әулет - бір атаға жататын үрім-бұтақ Ш і р і к - сарбаз, жауынгер. («Ағайының көп болса - ұлы шерік қ олмен тең» (Ақтамберді жырау) Аяқшы - тойда табақ тартушы- лар
Үпті - дүние, мүлікті, жасаулы деген мағына береді. («Бәленбай- дың үйі үпті»)
аңдау
Тағай - құлақтың ішкі жағы Жаба - қыран құсты ұстайтын ер үстіне орнатылған жаппа, үйшік Бағар - мал («Бағар көбейсін - мал көбейсін» деген мағынада) Тепкішек - 5-6 жаста баланы ашамай ерге мінгізеді. Онда қор- жын қалта болады. Соны тепкішек дейді.
Соқыр тиын — тиынның бетіндегі бедер, таңба, жазу көп қ олданғанда көмескіленіп, кейде жойылып кетеді. Сондай тиынды «соқыр тиын» дейді. Әспет - адамға құрмет, ілтипат білдіру - әспеттеу Мілік - тістің еті Д е ң б е т - күмістелген затты айтады. (Мәселен, деңбеттелген күміс белдік)
ған дала Насат - ерен (насат бала батыр болып өседі) Қ ылаң - жылқы малының жал- пылама айтылатын түсі (ақбоз, құ ла, т.б) Баран - бұл да сондай. («ал- дыңғы ат қылаң болмай, баран бол- ды» (Ақан сері. Құлагер - қылаң)
аужал ете тұрыңдар) Сауға - араша тілеу. (Батырдан - сауға (олжаға үлес), аңшыдан - сыралғы)
таза, алғыр, жүйрік деген мағына береді. Ф е р д о у с и «Шахнамада» патша иттерін «Саг-и-Тази» деп ата- ған
(Медреседе Абай мантықты да, те- ософияны да оқыған)
- қыздың есімі) Құ рқұлақ - тістің еті қанайтын ауру (парадонтоз) Сағанақ - киіз үйдің кере- гесінің қоспа ағашы Алшын - шабылған шөп ор- нына шыққан жаңа шөп Ақсүйек - қазақтың ұлттық ойыны
Керен - су сиыр (бегемот) («Аузын керендей ашты») Нау - жалақор, даукес. («Нау құ рымай дау құрымас», «науды аяма, дауды ая») Әккі - тәжірибелі, басқаның қ улығын тез байқағыш, басқаға ұ статпайтын адам. Жақ - садақтың бір атауы Қ а п т а ғ а й - жабайы түйе. (Қаптағай деген батырдың аты бар)
қ амшылы бойдақ адам. («Қаза- ны жоқ - қайдақ, қатыны жоқ бойдақ» деген сөз бар қ ырғыздарда) Даңғайыр - өз ісіне шебер, білгір адам. Бапан - қамыс ба- сының үлпілдегі («басы бапандай, аяғы сапандай - тәуір басталып, нә- тижесіз аяқталған істі айтады)
қ удың балапаны Аманат құда - балаларын жас ке- зінде атастырып, қа- лың малдың бір бө- легін төлеп қойған құ- далар.
Асар - қоғамдасып көмек көрсету Сілбі - 1 ) ұзақ сіркіреп жауған жауын (ақжаңбыр), 2) Өрмекшінің өрмек тоқуға арнал- ған сұйық заты Шомай - екі құйымшақ сүйектің түйіскен жері (шонданай деп жүргеніміз осы Шомай болу керек)
З е р т е ң - өкпе ауруы (жө- телетін) Пыстан - көпшікті ерге бе- кітетін жез қалпақты күміс шеге. (Абайдың «Ескілік киімі» деген өлеңіндегі «Жарғақ жастық көп- шігім жезді пыстан» деген сөз бар)
Дәндәку - кісеннің оқшан- таймен қатар тұратын былғары қ алтасы (жоғарыда аталған өлең- де: «үлкен кісе белімде жез сал- дырған, шақпағым, дәндәкуім ж а р қ - ж ұ р қ етіп» деген жолдар бар)
Күйеуаяқ - ата-енесінің күйеу жігітке атаған малы Жолаяқ - жолға шығарда жасалатын рәсім Шүкейіт - киіктің асығы (Кішкентай адамды шүкейіттей деп суреттейді)
жатқан қыздың сіңілісіне берген орамалы
күріштен, ұннан, т.б. жасалған ашыған көже
нінен жіңішке етіп иірілген жіптен тоқылған шекпен
(сүйегін) балқытатын орын Ереуіл - ұзақ жортуға шы- дамды, мықты, берік ат. («Ереуіл атқа ер салмай»)
деген мағынада. (Абай өлеңінде бар сөз)
шекер (қант) қосып жасалған та- ғам. (үлкен кісілерге, балаларға беріледі) Ұ м а й ана - аңыз бойынша ести жоқ ескі заманда көк түріктер жат-жұрттықтардың қырғынына ұ шырағанда бір жалғыз мүгедек ер баланы ұрғашы бері - Ұмай ана асырап жеткізеді. Түрік ұрық- шәрпі (тұқымы) сол бала мен Ұ май анадан тараған делінеді аңызда. Құ зғын сәрі - (құлқын сәрі деп те айтылады) - таң ата - ерте қ ұ зғын құс қонақтаған жерінен ұ шқан уақыт Қ а р а өзек шақ - жззғытұ- рым кез
Парсақ - орта ғасырдағы қ а ш ы қ т ы қ өлшемі. Бір парсақ шамамен 6.23 шақырымға тура келеді
Ұ рағаһ - монғолша аттан де- ген мағынада (ура сөзі осыдан шыққан шығар деген ой келеді)
түрі (Басын әңгелек ойнатты) Қ а р а үй - көшпенділердің абақтысы Жинастырған Масғұт ХАЛИОЛЛА, Қ азақстан Журналистер одағының мүшесі. (Жалғасы бар). Алаулау - аламан, соғысу, ша- бысу, ұрысу деген мағынада айты- лады
заманда делінеді Берен - болаттан жасалған ба- тырлар киімі Дүңгіршек - малдың ұлтаба- рын кептіріп жасаған ыдыс. Ішінде ештеңе болмаса дүңгірлеп тұрады. Қ азір «киоскіні» дүңгіршек деп жүр. Дұрысы - балаған. Базына - өкпе-наз. («Базына айтар замандасың емес») Алқынды - сабынның жуыла- жуыла жұқарған (таусылған) қал- Орталық Қазақстан. - 2005. - 19 қараша (№230/231). - 6 б
(Жалғасы. Басы өткен сан- да.) Ырғын - көп, мол (Ырғын ол- жаға жолықты) Сарпай - бағалы шапан (Өзбектерде әлі күнге солай ата- лады)
шөлдеп... Киімшең бала - тумаса да туғандай болған бала Шербі - ерте замандағы әкімшіліктегі баса билеуші Торғауыл - күндізгі күзетшілер Көптеуіл - кешкі күзетшілер Кешіктен - ханды қорғаушы қ осын Қ оршындар -қорамсақты- лар, қару-жарақ басқарушылар Бауыршылар -бақыршы ас- паздар
Ерденшілер - есік күзетшілер (Тұрсынхан Зәкенұ- лының «Көк бөрінің көз жасы» та- рихи романынан) Жылу - қиыншылық жағ- дайға (жұтқа, өртке, сутасқыны- на) ұшырағандарға сауын айтып жиналатын көмек Бая - беймаза, дегбірсіз, ба- қ ырауық адам. (Бая-шая деп те айтады) Жанақ - беттің томпағы Сыбаға - сыйлы адамдарға берілетін, арнап сақталатын мүше
қ ылтым ұсақ құрт («Сүттің шөбересі» деп те айтады) Аушадияр - үйлену тойында айтылатын (жар-жарға ұқсас) тәлім- тәрбиелік мәні бар өсиет өлең-жыр
да биікке іліп қойып ататын ал- тын, күміс металл
тескенде қолданылатын құ рал
Ақ үй аманаты - соғыста жеңілген жаққа салынатын са- лық төлем (ақ боз үй, қ алыңсыз қыз деген сияқты) Сыпыра - нан илегенде жайылатын дастарқан
дөңес жер Дықты-кекті, өшті деген мағынада (көңіліне дық алды)
шықпай ішетін тамақ Раң - көктемде шығатын майда шөп (оңтүстік жақта көбірек қолданылады)
арнап тігілген, етегіне желбіршек са- лынған қос етек кейлек
салып құлыптайтын ағаш ажырғы (жасы ұлғайған әйелдер тартатын жаулықты да кей жерде күндік дейді) Саптама - кең қонышты, ішінен киіз байпақ киетін қазақы етік Көнек - теріден тігілген шелек Ат тұлдау - марқұмның атының жал-құйрығын күзеп, жылы еткенде (асында) сояды
желбезегінен өткізіп тізетін арқан Сапар кесе - үлкен кесе. Бізде Ұ лытау жағы қолданады Үскі - киіз үйдің ағашын тесетін құрал Садақа - қаріп-қасер, ауру-сыр- қ ауға берілетін құдайы («Садақаны сауда бер») Дындан - піл сүйегінен жасалған қ ымбат тарақ Нәресте - парсыша піспеген, жетілмеген бала Сәби - арабша ер бала, сәбия - қ ыз бала Перзент - парсыша ұрпақ деген мағынада Кедек - парсы тілінде кішкентай, балапан «Батыр - аңғал, ер - көдек» (мақал)
әйел, патшаның әйелі Тәбәрік - арабша 1) ұмытылмас үшін беретін сыйлық (суве- нир) 2) құрметті адам- нан қалған зат, кітап
ескерткіш - дүние (Бала - жақсыдан қал- ған жәдігер) Бәдіз, бәдізші - тас- қ а таңба сапатын, сөз жа- затын адам Мәжіліс - арабша жина- лыс, жиылыс деген мағынада Әлмисахтан - ертеден, ерте-ерте ертеден Тәуфих - арабша, қанағат, шүкіршілік деген мағынада Ассалам - арабтың сәлем деген сөзінен шыққан. Қазақшасы - ты- ныштық, амандық, саулық, есендік
бейбітшілік, амандық болсын! Уағалейкумассәлем - Сізге де бейбітшілік болсын! Айналайын - айналудан шық- қ ан. Құрбандығың болайын! Садағаң кетейін! деген мағына береді. Адал бақан - киім ілгіш Обыр - қанішер, жауыз (Ракты да обыр деп жүрміз) Абжылан (Әбжылан) - араб. Сужылан. Аб-су. Қ айым айтыс - қыз бен жігіт айтысы
Бәдік айтыс - шешендік сөз жарысы
Молда (молла) - арабша сау- атты, білімді, оқымысты, ұстаз де- ген сөз
көпше түрі (қазақша ғұлама) Жеңсік ас - сирек кездесетін, сүйсініп жейтін ас. (Деликатес деген сияқты)
тамұқ.
Жаһіл - араб.зұлым, надан, топас, ұятсыз Кәусар - араб. зәмзәм су, кәусар бұлақ Қ ызыл су - көктемде қар суы- на жаңбыр суы қосылып ағатын су Атқы -сел. (Шығыс жақта жиі қ олданылады) Саудайы - абайлама ойлан бай- қ амай іс істеу. Абайда «Саудайы- ай, сауды алмадың-ау, сырқауды алып...» Белқұда - әйелдері екі қабат (жүкті) болмай тұра құдаласу Бесікқұда - балалар туған- нан кейінгі құдаласу Лақса кәрі - өте кәрі Албаты - құр босқа. (Албаты маңырама) Жинастырған Масғұт ХАЛИОЛЛА, Қ азақстан Журналистер одағының мүшесі. (Жалғасы бар). Орталық Қазақстан. - 2005. - 22 қараша (№232) ; (Жалғасы. Басы өткен сандарда). Т у а ж а т - ж е т і атаның соңғысы (ата, әке, бала, немере, шөбере, немене, туажат) Кәтеп (қатеп) - нарға жүк арту үшін са- лынған а ғ а ш жабдық, ( М а х а м б е т т і ң «Қас үлектен туған кәтепті қара нар керек біздің бұл іске» дегені бар) Ысқауыр - тілуге, а ғ а ш қ а өрнек салуға арналған құрал Кеніш - молшылық, байлық (кейінде кен қ азатын орынды да кеніш деп жүр) Үк - (Кейде үп деп те айтады) - үйге то- заң сияқты түсетін күн сәулесін айтады. («Үп келді - құт келді»)
нылатын жабдық Ү д е - бір н ә р с е н і ң ш е г і , ш а м а с ы (үдесінен шықты) Еміл - қатты ағаштан жасалған мықты таяқ
Ш ә р г е з - қ ы ң ы р , қ и с ы қ , ш ә л к е с сөйлейтін адам С а й ғ а қ - 1) Қ а б і р д і ң басына тігілген ағаш (Шалкиіз ақынның «Саздауға біткен сары ағаш, кімдерге сайғақ болмаған» дегені бар) 2) Киік, ақбөкен, құралай «Сайың- нан с а й ғ а қ қ ұ р л ы сая т а п п а й » - (Мәди)
суындай жер болса өтеді» дейді пысық адам туралы)
да бар)
Ү й е к - шөбі шүйгін, табиғаты қ олайлы жер (Жерүйек, жерұйық мағыналас) А н д а ғ а й - қ а д а у - қ а д а у , селдір, сирек деген мағына береді Ыңғуыр - а ғ а ш т ы үңгіп, ішін о й ы п ыдыс ж а с а й т ы н ш е б е р д і ң құ ралы
Қ алжа - босанған әйелге берілетін құ нарлы ас. («Мен туғанда да шешеміз қ алжа жеген шығар») Ж е к е н - суда өсетін қоға шөп Бақалақ - қол диірменді айналдыратын қ ысқа тұтқа ағаш Ш о й - үлкен қ а з а н ( Ш о й қ а р а - з о р денелі, өңі қара адамды айтады) Бұрмаша - ұршықтың жіп ілетін басы Сықырлауық - киіз үйдің жарма е с і г і . Сілікпе - жігіттердің оңаша бас қосып жейтін жас малдың еті Айдар - жас баланың төбесіне қ о й ы л - тын бір шоқ шаш Тегеурін - бүркіттің артқы саусағы Ж е м б а с а р - бүркіттің алдыңғы саусағы Тоз - қайыңның қабығы Сеңгір - биік (Сеңгір тау) Лау - қызмет бабымен жүрген адамды бір ауылдан екінші ауылға ж е т к і з і п салу қ ызметі («Лаулап келдім») Өліара - екі айдың аралығы Итарқа - күркеше. Екі керегенің басын қ осып жасаған уақытша тұрақ Т ы ғ ы р ы қ - т ү й е н і ң м ұ р ы н д ы ғ ы н бекітетін қалың теріден жасалған дөңгелек тесік (тығырыққа тірелу)
дан «қасабалы бәйбіше» деген сөз тіркесі шықса керек)
оташы деп жүр) Оқпан - шұқыр жер Жыға - батыр дулығасының төбесіндегі шошағы
Қ а п с а ғ а й - ірі денелі адам Д е г д а р - текті (дегдар адам) («Тұқымың дегдар болғанмен азғын туғансың» Дулат) Ө р е ш е - киіз үйдің ішінде ас сақтайтын орын
Шеттік - түйенің мұрындығына тағыла- тын қысқа бұйда Зайыр - анық. («Бірге ойнайтынымыз зайыр есімде» Шерхан Мұртаза) Тірмізік - жаны сірі, итжанды («Тірмізік екенмін, қасқырдың тарамысынан жарал- ғандай тырмысып әлі келемін»)
ерітетін жылы жел М и з а м - ө с і м д і к т е р ұ л п а с ы ( М и з а м ұ шқан қоңыр күз) С а н д у ғ а ш - бұлбұл (татар тілінде жиі қ олданылады) Жалбыз - жағымды иісті шөп Бозым жігіт - сылқым, көркем жігіт. Зорақы - зорлықшы, өктемші Тақуа - діндар адам Қ а п т а м а - басқа киімдердің сыртынан киетін мол киім К ә ш е к - мал жеген шөптің оттықта қал- ған қалдығы Құ лжа - арқардың құлжасының асығы Топай - сиырдың асығы Оқалақ - сиырдың арқасына тұқым тас- тайды, одан қ ұ р т ; сол құрттан о қ а л а қ - оқыра өсіп шығады
бар шөп
Ш и п а ш ө п - дәрілік шөптер: адырас- пан, киікоты, көкемарал, қылша, т.б. М ә ш к е ит - қанден ит Ә л ж у а з - аурушаң, әлсіз Байғыз - күндіз ұйықтап, түнде ұшатын құ с (жапалақ тектес) Шоңайна - өсімдік Өзек - жүрек сөзінің орнына қолданы- лады. («Адам ағзасында өзек деген мүше жоқ. Татарлар: Сине уйлап сағынғанда, узе-
к е ң і м е н берген қара су шербеттен де тәтті) Әбжіл - тез, шапшаң Кеуек - бос, қоянның қардан қазып жаса- ған ұя-үйшігі К е п е ш - бас киім З і л - ұ й ы қ , б а т п а қ ( Ж а ғ а ғ а ш ы қ қ ы с ы келеді, бірақ зіл жібермейді) Ақта болған - піштірген (жылқы) Қ а р и - құранның сүрелерін жатқа айтатын адам
Тас жетім - ата-анасыз, тұлдырсыз жетім Әуліжай - бассейн Ш и ш а қ п а қ - сіріңке, оттық Қ одыға - құланның құлыны Қ одық - есектің төлі Қ озықа - арқардың төлі Құ ралай - киіктің төлі Пәдері - беті, түрі жүзі. (Пәдеріңе нәлет!) З ә у д е бір - кейде бір Келесау - есапаң "Йуьіш - есі ауысқан адам Кісәпір - тәкаппар, кеуде адам Керсен - ыдыс (Арты керсендей месқа- рын)
Жәлепхана - жезөкшелер ұстайтын үй Пырақ - қанатты тұлпар (Пайғамбардың пырағы)
Әлеке - тазының ең жүйрік тұқымы (әле- кедей жаланып) Самар - қымыз құятын, ет салатын үлкен астау
Шері - жолбарыс Тоғанақ - түйеге артқан жүк Қ осын - ерікті сарбаздар тобы Боздақ - 1) малдың жаңа көтерілген уақ жүні
2) көк ерім жас жігіт (бетінен (жағынан) боз- дағы шығып... К е ж е г е - б а с с ү й е к т і ң ж е л к е т ұ с ы (кежегесі кейін тартып) Ертәуіл - тыншы, шолғыншы Өре - құрт, ірімшікті биік жерге жаятын ши (өресі жетпеді деп те айтады) Сүйретпе - ысталған тері саба (10 шелек- тей қымыз сияды) Қ а л ж у ы р - есікті іштен бекітетін т и е к («Тышқан ініне кіре алмай жүріп, құйрығына қ алжуыр байлапты») М а н ж а м - бүркіттің ж е м с а у ы н тазалау үшін берілетін бір уыс жүн-жұрқа Тайтұяқ - тай тұяғындай алтын, күміс Қ а р а қ - асқан баукеспе ұры Күпшек - арбаның доңғалағын қисайтпау ұ шін білікке көлденең салынған ағаш (Бүқар жырауда «Күпшек санды күреңді» деген тіркес бар)
Алғадай - бірінші болып ұрысқа кіретін әскер тобы. (Жамбылдың ұлының аты - Алға- дай). Олардың жаназасы алдын-ала шығары- лады екен. Наркескен - екі жағы да жүзді қылыш Қ ы р д а с ы н - к и і з ү й д і ң ү з і к , т у ы р л ы қ киізінен қалған құрақ төсеніш Ж е м е л е к - қысқа шашқа қ о с ы п өрген ақ мата
Уыз қ а ғ а н а қ - көктемде қойшылар тор- сыққа құйып, ыстық күлге көміп пісірген уыз сүт М а т а й - аюдың аталығы Дойыр - кеп таспадан өрілген жуан қам- шы
Қ ырпы - дулыға ішінен киетін жүні тықыр қ о й терісінен тігілген бас киім Сағалдырық - жүгеннің алқым тұсын сағадан байлап бекітетін тетік Ж а м п о з - нар бура мен айыр еркешті інгеннен туған будан тұйе Бүрме - қ о й д ы ң етін сүйегімен қ о с а шауып, түрлі дәмдеп қарынға салып, сақ- тап қояды
арналған құрал Көкпек - 1. Арқардың екі жасар еркек тоқтысы
2. Шөлді жерге шығатын өсімдік Д е ң г е н е - 1. Жігіттер (2-3) бірігіп бір қ ойды сойып, етін бәске жейді. Жеп кетсе - қ о й құны сұраусыз, жей алмаса - төлейді. 2. Аурудың аты Құ рысқақ - тобылғы тиек (Абайдың«Ескілік киімі» деген өлеңінде мынадай жолдар бар: «Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап, артын белге қыстырған бар құрысқақ»)
ған жұмсақ төсеніш Рауан - таң алдындағы күн шұғыласы, сәуле шашуы, арайлануы Ш ы т ы р м а н - к ө п ж а п ы р а қ т ы өсімдікті өрнектеу Балқаш - балғын шөп Боркемік - ынжық (жігітке айты- лады)
Ұ з ы н с а р ы - көктемде күннің ұ зарған кезі Ж а у т а ң - т ү л к і н і ң к ү ш і г і («түлкінің ж а у т а ң ы н д а й с е н і көрсем»)
сойған терісінен жасалған ыдыс Көбең - аз уақыт бос жіберіп, ет алдырып мінетін көлік (ат) Шөнжік - жолбарыстың күшігі Қ ы м ы з м ұ р ы н д ы қ - қ ы м ы з д ы ң алғашқы ашытылуына бас қосатын салт К е з - ұзындық өлшемі (71,2 см.) К е ң - м ұ р ж а с ы е д е н н і ң а с т ы н а н өтетін ошақ Т е с е - отындық көкпек, баялыш сияқ- ты есімдіктерді шабатын (кетпен сияқты) құ рал.
(«Үйімде шай ішетін кесем де жоқ, Отын шауып, жағатын тесемде жоқ») Түлкішек - түлкінің күшігінің бір аты Байтаба - қ о й д ы ң жүнінен тоқылған жүн шұлғау Қ улық - тұңғыш құлындаған бие Құ лпы - жалтылдаған жібек мата («Мінгенің жылқы болсын, Кигенің құлпы болсын»)
әбзел. («Шідерімді кім алды, Ләйлім шы- рақ» деген Біржанның әні бар)
асыл туған, шандозым-ай») Аласапыран - 1 ) қ а р бір еріп, бір жа- уып жатқан табиғаттың құбылма мезгілі 2) заманның тынышсыздығы
2) Бидайдың егістікте қалған қалдығы Ж о л ы м - ықшамдалған шаңырақсыз үй (көшіп-қонғанда қолданылады) Түйемойнақ - түйенің мойын терісінен жасалған алтын, күміс бұйымдарын сала- тын дорба
бас киім Сахар - алабота сияқты шөпті жағып, күлінен сахар сабын қайнатқан Қ а с а м - ант. («Қасамнан қашып, тәу- бе қыл, насихат алсаң құлаққа-ай.» Май- лықожа)
дардың баласына бәсіре ретінде берген сыйлығы. (Мал, құнды дүние болуы мүмкін)
жағалы киім салатын сандық Т ү м е н - он мың сарбаздан құралған жасақ
Қ ы м қ а п - алтын, күміс жіпті араласты- рып тоқыған қалың мата А п а н а қ - а ю д ы ң бір ж а с а р баласы (оның қ о н ж ы қ деген де аты бар) Ж ы м - аңның ізі (мәселен, қ о я н н ы ң жымы. «Жымын білдірмейді» деген тіркес бар)
пен табаны арасындағы шабақ ағаш Е л т е б е р - қ а ғ а н а т а қ с ү й е к т е р і н е берілетін қызмет лауазымы (тұқымтеберін - ұрпағын қалдырмады деген де бар)
тар ма - д е г е н д е г і «Өлі-тірі», «Өлтірі» (Қор- жын) деген сөздің айтыла-айтыла өзгерген түрі. Ерте замандарда қазақтар қызға құда түсіп, қыздың үйіне «Өлтірі» -(түрлі бағалы к и і м д е р , з а т т а р с а л ы н ғ а н ) қ о р ж ы н жіберген. Осыдан кейін күйеу жігіттің ұрын "ұрланып) баруына болады Қ ұ й - қ а з ы қ ( Б а ғ ы з а м а н д а қ ылмыскердің желкесіне қүй (қазық) қағып ж а з а л а ғ а н . Б ұ л да айтыла келе ө з г е р і п «төбеңе құй қазды ма?» болып кеткен) Үкі тағу - 1. ертеде құда түсіп, айттыр- ған қызға (болашақ келінге) алтын сырға, жүзік сыйлаған. Осы кәдені «үкі тағу» деп атаған.
2. Мұз ойығы (үкі) Жинастырған Масғұт ХАЛИОЛЛА, Қ а з а қ с т а н Журналистер одағының мүшесі. (Жалғасы бар). лер үзегем» деп әндетеді» Шерхан Мұртаза) Құ лбарақ - Құл мен барақ (итке айтыла- ды) иттің буданы Қ ылпық - бидайдың топаны Шығыр - құдықтан су тартатын құрал Әңгі - есектің айғыры (Соқыр - әңгі, таз - әулекі)
М ә ш - ұрғашы есек Кәуар - шашлык, тұшпара - пельмен Ақсарылқап - мамыражай, бақуат уақыт, заман
Түйе қарын - қаңбақ ебелек сынды өсімдік Кебе (көбе) - марқадан ересек қ о з ы Сұңғыла - 1) қауынды сорып қоятын арам шөп
2) көп білетін зерделі адам Кебенек - 1) ешкінің ауруы 2) Киізден пішіп киетін киім (Кебенек киген келеді, кебін киген келмейді) Орталық Қазақстан. - 2005. - 24 қараша (№233/234). - 11 б (Соңы. Басы өткен сандарда) Қ арқара - әр түрлі мағына берілген 1) құстың аты 2) қыздың бас киімі 3) биіктау, ұлы тау, алып тау (монғолдар биік тауды «хархи- раа» деп атайды. Осы аттас тау бар. Биіктігі 4037 метр. Біздің Қар- қ аралы тауының ең биігі - Жирен сақал әулие тауы. Биіктігі 1338 метр. Қарқаралының ені 20-25 км) Тұттай жалаңаш - тұт ағашы- ның жапырағымен жібек құрты қ оректенеді. Жапырағын жібек құрты жеп біткен соң ағаш жалаңаш қалады. Зілзала - жер сілкіну
Машайық - араб сөзі 1) періште 2) абыз, қарт кісі ( а л ы с т а ғ ы Әулиеден жа- қ ындағы ма- шайық артық. До- лыдан машайық қ ашыпты)
Майдан - үлкен, кең алаң (жекпе-жекте майданға (кең алаңға) шығып ұрысқан) Діл - парсы тілінде жүрек де- ген сөз
Қ алп - қырғызша өтірік деген сөз («Халық айтса, қалп айтпай- ды»)
2) арабтың хәзан деген сөзінен шыққан - молаю, қор жинау, толу. «Елу жылда - ел жаңа, жүз жыл- да - қазан» яғни жүз жылда кемеліне келеді, толады деген ма- ғына береді. 3) Тянь-Шань (Аспан тау) шыр- шасының жемісі. Жүз жылда пісіп, зілді ауруларды емдеуге қолданы- лады екен
қ ағу (Салб - араб тілінде түлкі, ұ рын - жасырыну, тығылу деген сөз. Сонда түлкі жасырынады, ты- ғылған түлкіні аулау деген мағына шығады)
(«Туған ел - миятың, туған тіл - ұ ятың». «Шықпайсың күндіз естен, түнде түстен, көзіңнен айналайын, миятым-ай!») Таған - өрт кетпесін деп ошақ- ты айналдыра үш ағаш тастаған. Осыдан «үш таған« деген сөз тіркесі туған. Ұлтты сақтайтын үш таған - тіл, дін, діл дейміз
қ ой) жайылымы. Бүкпе - қулық биені сауғанда аяғын бүгіп қоятын жіп Бұла - еркін, ерке өскен бала (Еркебұлан) Кіндікбау - киіз үйдің есігінің дәл ортасынан тағылатын бау Шекіме - күміске бедер сала- тын құрал Сардоба - су сақтайтын күмбезді құдық Манат - қымбат, түкті мата Мәймөңке - ұшы қисық жіпті іліп алатын ине (мәймөңкелеп, майдалап, жайлап түсіндірді деген осыдан шыққан) Жәутік - мүжілген асық (Жа- ман -жәутік) Бәдік - мал ауруының аты Надұрыс - бекер, өтірік Нақұрыс - есерсоқ, жынды,.. Ағартық - суға салып қан- сөлін кетірген - бүркітке беретін ет Кеней - көнге тігілетін асық Сақа - көнге тігілген асықты сақамен атады Сырдаң - қу, әккі, суайт-сыр- даң, сараң... Мелдек - кеңірдек (мелдектеп - кеңірдегінен келе тойды) Алақшы - қанішер, қанкөй адам
Тасқорық - қойшылардың қыз- ған тасты ыдысқа тастап сүт пісіруі Ергіз - жер астынан шығатын бұлақ сияқты су к ө з і , Сапы - өткір, қарымды пышақ Тәрте - арба, шананың көлік жегетін жетек ағашы Аққамшы - таспалап өрген ар- қ анның бір түрі Жам - шарап, сусын құятын тос- таған сияқты ыдыс Сабау - жүн сабайтын таяқша Шыртылдақ - тортасын айырғ- Сүйем - өлшем бірлігі. Бас бармақ пен балан үйрек арасы Сүлей - суырып салма ақын- жырау (Сыр сүлейлері) Күлдәрі - жұқа, үлбіреген мата (күлдәрімен белін буған) Ырдуан - арбаның екі доңға- лақты, биік қорапты түрі Қ ызана - некесіз бала тапқан қ ыз Қ ызталақ - некесіз туған бала Кердемше - бұл да некесіз туған бала Пәңгілік — мәңгүрттіктің синонимі Ақ егін - дәнді дақыл - бидай, арпа, т.б. Қ ара мал - жылқы, си- ыр...(қой, ешкі қосылмай- ды)
жылқы. Жұнттай-сын есім. Семіз-күйлі жылқыдай деген ма- ғына береді
рқұмның қабірінің бас жағына қойыла- тын ескерткіш-белгі тас (құлпытас деп те айтылады) Мамыр - көктем айы. (Бұл туралы М.Әуе- зов былай деген: «Жаңа- ша май, ескіше мамыр, ша- руалар тілімен сәуір, ал аңшы- лар тілімен айтсақ құралай айы дейді мұны. Төрт түлік, жан-жану- ар біткен жас төлін жаңа өргізіп жа- тыр емес пе бүгінде. Жөн білетін кісі төл үстінде пышақ та қайра- майды.»)
зы
Шүңкәр - сұңқар құстың мекиені
Мүшәйра - Үндістанда ақын- дар айтысы осылай аталады. Олар өлеңдерін оқиды
көрсетті) Жарамазан _ (Жарапазан емес) - Ораза (рамазан) айында белгілі бір салт-жоралғыларға ар- нап айтылатын ән. «Жарамазан» сөзінің түпкі мағынасы «жар-рама- зан» дегеннен шыққан. Екі жастың некелі тойында қуаныш-шаттыққа ортақтасып, жақсы тілек тілеп, «Жар-жар» атты өлең айтқан. Мына «жар-рамазан» да рамазан- ораза айына айтылатын құттықтау ән. Кеңес өкіметі кезінде «Жара- мазан» сөзінің өзі теріс айтылып «жарапазан» боп тарап кеткен. Тәңір - ғұндар аспанды осы- лай атап, құдай деп табынған. Тәңір сөзі екі түбірден: «Таң» - күннің шығар уақыты, «ер» - ерж- үрек, еркек, батыр мағынада ай- тылған. Түркілер мұсылман (Ис- лам) дінін қабылдағанша тәңірге табынған. Алла - арабша «Аллаһ» - Жа- ратушы сын деген мағынада айты- лады. Араб саяхатшысы Әл-Мак- диси: «түркілер» «Инчи Алла» деудің орнына «Бір тәңір» дейді. Хақтың (жаратушының) аты түркіше - Белиг бай. Орыс тіліндегі «великий» осыдан шықса керек. «Бай ата» - жаратушы ретінде ай- тылады.
Құ дай - қазақ тіліндегі Алла есімі
Хақ-тәңір деген мағынада. Бұл жөнінде мынадай әңгіме бар Абай бір үйде әңгіме айтып отыр- са, Көкпай молла: «Намаз уақыты болып қалды, дәрет алу керек»,- деп сөзді бұза берсе керек. Сон- да ұлы ақын әзілдеп: «Тағат деген не?
Тағат - хақ жолында, әдхам жандар ізденіп жүр со- ңында.
ан сары майға жылқы майын қосқан тағам
қ алатын сарқынды су Қ ауын құрт - қауыннан қайна- тылып жасалған тәтті құрт Дембі - топырақпен тазалану (дәрет алу) исламда - таям делінеді Шіліңгір - шілденің аптап күндері
Сояу - балық сүйегінен жасалғ- ан қисық, сүйір ине Наруан - қолдан тоқылған кілем Жаубүйрек - жаңа сойылған малдың, аңның бүйрегінен пісірілген (істікке шаншып, отқа қақтап) тағам
кездерінде (өрт, құрғақшылық, су тасқыны, күн, ай тұтылу, т.б.) мал сойып Апладан жәрдем тілеу Қ оза - мақтадан есілген арқан- шаға тағылған қоңырау Батаға- балықшылардың қамы- стан жасалған үйі Пәруардигар - парсы тілінде құ дай, тәңір Атбесік - қабірдің басына қо- йылған тас белгі Бұғыз - диірменнің үстіңгі та- сындағы кең тесік Тірілету - бүркітті алғаш рет кішігірім аңға салу, баулу Сүрме - қас пен кірпікке жаға- тын бояу Опа - ақ ұлпа. Далап - қызыл бояу
Махаббат - Алланың адамдарға тартқан үлкен сыйы. «Махаббатсыз дүние бос» (Абай). Мах - көне латын тілінде де, көне парсы тілінде де үлкен деген сөз екен. Ал аббат - құ дайшыл деген мағына береді. Өткен дәуірлерде монастырларда қ ызмет еткен құдайшылдарды аб- баттар деп атаған. Осы сөзде шын- дық бар сияқты Жам жол - сыртқы қара жол Сеңсең - қозы терісі. Сеңсең тон, сеңсең берік, сеңсең тымақ Жаңғалақ - жаңғақтың сыртқы қ абығы Жүкаяқ - жүктің астына қоятын ағаш тұғыр Сабадар - үлкен тойларда қ ымыз жағын басқаратын бас қ ымызшы
Малма - тері илеуге пайдапаны- латын ұн, кебектен ашытылған. Ызба - мата қиындыларынан есіліп, ызып жасалған бау Алапа—алым, пара, ауызбасты- рық
Орталық Қазақстан. - 2005. - 26 қараша (№235/236). - 14 б. Каталог: Baspasoz -> Ort Kaz -> Haliolla M Baspasoz -> С ы н сарбазы Рымбек Әріптес туралы әңгіме Haliolla M -> Адамға ата-анадан кейін ең жа жүктеу 191.34 Kb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|