Issn 2306-7365 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады

75 
 
 
 
ӘОЖ 419.992 71: 405 
С.ТАШИМОВА 
№23 жалпы орта мектебінің қазақ тілі мұғалімі 
 
ОШАҚ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ БҰЙЫМ АТАУЛАРЫНА 
БАЙЛАНЫСТЫ ЛЕКСИКА 
 
«Ошақ  және  оған  қатысты  бұйым  атауларына  байланысты  лексика» 
деп  аталатын  бұл  мақала  филолог  студенттерге,  магистрларға, 
доктаранттар  мен  тілші-ғалымдарға  арналған.  Сондай-ақ  аталған 
мақаланың  материалдары  туған  тілін  тереңірек  білгісі  келетін  көпшілік 
қауымға, этнографтарға да құнды материал бола алады, өйткені мақалада 
ошақ  сөзінен  туындаған  мақал-мәтелдер,  қанатты  сөздер,  ономастикалық 
атаулар оның этимологиясы мен семантикасына негізделіп жазылған. 
 
Кілт сөздер: ошақ, отчу, очуғ, очақ, ачақ. 
 
Түркі  тілдеріндегі  тұрмыстық  терминдерді  білу,  оның  ішінде  үй 
тұрмыс  заттарын  зерттеп,  ғылыми  теориялық  жақтан  қыр-сырын  ашу  – 
қазіргі тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі. 
Адамзат еңбек құралдарын жасау барысында үй тұрмыс заттарына да 
нақты  атаулар  беруге  талпынып  келді.  Адам  баласының  ойлау  жүйесі 
дамып, техникалық прогресс дамыған сайын тұрмыстық заттардың да түрі 
көбейіп,  сан  түрлі  атаулар  пайда  бола  бастады.  Тұрмыстық  заттардың 
атауы  болатын  терминдер  лексикалық  сөздік  қабатына  жатады.  Аталған 
лексикалық  қабат  салыстырмалы-тарихи  тұрғыдан  әлі  күнге  дейін 
толыққанды зерттелмей келеді. 
Академик  Ш.Ш.Сарыбаев  [1,  165  б],  О.Нақысбаев  [2,  147  б.], 
Т.Айдаров [3, 97 б.], С.Иброхимов [4, 45 б.] сияқты тілші ғалымдар қазақ 
және  өзбек  тілдерінің  ауызекі  сөйленістеріндегі  тұрмыстық  лексиканы 
этимологиялық,  тарихи  қалыптасу,  пайда  болу  ерекшеліктері  жағынан 
зерттеп,  көптеген  материалдар  жинақтады.  Аталған  ғалымдардың 
материалдары  әлі  де  лингвистикалық  мәнін  жоғалтқан  жоқ,  сондықтан 
тарихшылар, этнографтар, лингвистер үшін аса құнды болып табылады.  
Бұл  ғылыми  мақалада  үй  тұрмысы  заттарының  атаулары  мен  ас 
дайындаудағы ерекшеліктеріне талдау жасауға арналып отыр. 
Аталған лексика мен лексикалық бірліктердің дені түркі халықтарына 
ортақ,  тарихи  кезеңдерден  бері  келе  жатқан  тіл  байлығының  бір  саласы 
болып  табылады.  Сондай-ақ,  түркі  халықтарында  тілдің  тарихи  дамуы 
барысында да көптеген тұрмыстық заттар пайда болып, олардың атаулары 
шықты,  кейбірі  әдеби  нормаға  еніп,  әдеби  тілдің  құрамына  енсе,  кейбірі 
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

76 
 
сөйленістер мен диалектілердің құрамында әртүрлі қолданылып келуімен 
ерекшеленеді. 
Ошақ  -  үш  жағы  жабық  болып  келетін,  от  жағуға  арналған  тамақ 
пісіру үшін үстіне қазан орнатылатын үй тұрмыс бұйымы. 
Ошақ түркі тілдерінің тарихи жазба ескерткіштерінде отчу, очуғ, очағ 
[5, 362 б.], өчук [6, 205 б], очақ [7, 249 б.], учақ [8, 210 б.], очақ [9, 241 б.], 
очақ  [10,  443    б.],  вучак  [11,  96  б.]  тұлғасында  әр  түрлі  фонетикалық 
нұсқамен қолданылып келсе, одан кейінгі тарихи жазба сөздіктерде: ашақ 
[11, 15 б.], очағ, очак, ожақ, учак, ошақ [11, 25 б.], түрінде берілген.  
Аймақтағы түркі тілдерінде ошақ (қазақ), учак (өзбек), очақ (ұйғыр), 
очоқ  (қырғыз),  ошақ  (қарақалпақ),  ожак  (түркімен)  тұлғасында 
қолданылады. 
Ошақ  сөзі  жоғарыдағы  жазба  ескерткіштер  мен  сөздіктерде, 
аймақтағы  Орта  Азия  түркі  тілдерінде  әр  түрлі  фонетикалық  нұсқаларда 
айтылғанмен үш жағы жабық болатын немесе астына кесек немесе кірпіш 
қаланған, үстіне қазан қойылатын, ішіне от жағылатын, тамақ пісіретін үй 
тұрмыс заты ұғымын береді. 
Тамақ пісіру, дайындау ерекшеліктеріне байланысты Орта Азия түркі 
тілдерінде әр түрлі ошақтар пайда болған. Көшпелі өмірге ыңғайлы және 
отырықшылыққа  байланысты  өздеріне  қолайлы  әр  түрлі  ошақ  түрлері 
пайда  болған.  Түйенің  өркешінің  үстіне  тамақ  пісіретін  үш  аяқты  ошақ, 
далада  тамақ  пісіретін  ошақ,  бір  жерден  екінші  жерге  көшіріліп  тамақ 
істеуге арналған ошақ түрі «көшірме ошақ» болып бөлінеді.  
Көшпелі өмір салты бойынша ошақтар жерді ойып та жасала берген. 
Ошақтың мұндай түрлері қазіргі түркі халықтарында түрлі-түрлі аталады. 
Қазақта  қазандық,  аспалы  қазан  [10,  16  б],  қырғызда  кемеге  деген  ошақ 
жерді ойып жасалған ошақ түрі [10. 504 б.], таған – үстіне құман, қазан 
қоюға арналған үш аяқты ошақ [9, 628 б.]. 
Өзбек  және  ұйғыр  тілдерінің  кейбір  ауызекі  сөйленістерінде  тулқа 
очақ [6, 83 б.], көшірме темір ошақ [6, 83 б.], ұйғыр тілінде тулға [7, 128 
б.], қазан қоятын үш аяқты ошақ. 
Ошақтар  жасалуы  мен  атқаратын  қызметтеріне  қарай  әр  түрлі 
атаумен  қолданылады.  Мәселен  қазақ  тілінде  жер  ошақ,  темір  ошақ, 
өзбек  тілінде  қора  очақ,  лой  учақ,  ер  учоқ,  темир  учоқ,  өзбек  тілінің 
Ферғана  шевасында  (сөйленісінде)  қашқар  учақ,  ұйғыр  тілінде  морочақ, 
оның сөйленістерінде мора [8, 169 б.], түркімен тілінде чай ожақ, Нухур, 
Алили сөйленістерінде киле-учоқ [9, 12 б.] деп аталады. 
Қазақ,  өзбек,  ұйғыр,  қарақалпақ,  түркімен  тілдерінде  ошақ  сөзі 
ауыспалы  мағынада  қолданылып,  білім  ошағы,  кадрлар  ошағы  сияқты 
лексикалық бірліктер пайда болған, ал қарақалпақ тілінде жанұя, отбасы  
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

77 
 
деген  ұғымда  қолданылса,  түркімен  тілінде  әулет  деген  ұғымда 
жұмсалады. 
Ошақ  сөзінің  этимологиясы  туралы  көптеген  тілші  ғалымдар  өз 
пікірлерін  білдірген.  Қазақ  тілінің   қысқаша  этимологиялық   сөздігінде  
ошақ  сөзі  ‹  «от»  (огонь)  +  жақ  –  «жечь»  сөздерінен  ›  отжақ  ›  ошақ  деп 
түсіндіріледі  [10,  155  б.].  Зерттеуші  ғалым  В.Г.Егоров  чуваш  тіліндегі 
вучах  сөзін  вут  ›  ут  –  от  сөздеріне  кішірейткіш  –чах,  -чак,  -чок,  -шак 
қосылғандығын айтады [11,
 58 б.]. 
Э.В.Севортян өз зерттеуінде төмендегідей пікір білдірген: чак, жақ – чық 
–  жық  бөлінудің  нәтижесінде  ~о  ~у  қалады,  бұл  түбір  қызметін  атқарған, 
содан  о:т  чак  ~  очак  болып,  кейін  ч  ның  дыбыс  алмасуының  нәтижесінде 
о:тчак,  о:тчык  ~  отчакғ  отчык  –оччак,  оччық  ›  о:чак  ~  очак  тұлғасы 
қалыптасқандығын айтады [2, 422 б.]. 
Манкал – көмірмен жағылатын ошақ мағынасын береді. А.Ибатов [3, 148 
б.] манкал – темір печка деп көрсетсе, А.Науаи шығармаларының сөздігінде 
«Суық күндерде от жағып жылынатын темір ыдыс» деп сипатталған [4, 361 
б.]. 
Манкал  өзбек  тілі  сөздіктерінде  мангалка,  монколдон  формаларында 
қолданылады. Өзбек тілінің Хорезм диалектісінде  аңал  – ангал – манколдон 
[5, 250 б.], түркімен тілінде маннал тұлғасында кездеседі. 
Манкалдан  сөзі  туралы  С.Иброхимов  төмендегіше  өз  пікірін  білдірген: 
«Ішіне от жағып жылынатын шойыннан әр түрлі көлемде құйылған, домалақ, 
ернеуі 4-5 см қайырылған, астында үш аяғы бар қосымша ошақ». Манқалдан 
манқал  арабша  көшпелі,  тәжіктің  дон  деген  зат  есім  жасайтын  аффиксінің 
бірігуінен пайда болған [6, 409 б.]. 
Ғылым  мен  техниканың  даму  нәтижесінде  тілдік  интеграцияға 
байланысты  көптеген  тұрмыс  заттары  орыс  тілінен  түркі  тілдеріне  ауысқан. 
Орыс  тіліндегі  печь  сөзі  қазақ  тілінде  пеш,  өзбек  тілінде  печь,  оның  ішінде 
тунука печка, чуян печка тұлғасында қалыптасса, ұйғыр тілінде мәш, қырғыз 
тілінде  меш,  печь,  қарақалпақ  тілінде  печь,  түркімен  тілінде  печь 
фонетикалық нұсқаларымен айтылады.  
Сондай-ақ  түркі  тілдері  калькалау  тәсілімен  электр  плитасы  – 
электрическая  плита,  газ  плитасы  –  газовая  плита  үлгісінде  әр  түрлі 
фонетикалық нұсқамен қабылданғанын байқаймыз. 
Ошаққа  жағылатын  отын,  от,  алау  сияқты  асханаға  байланысты 
сөздермен  бірге  көсеу,  қысқаш,  өзбек  тілінде  оташкурак,  олавкурак  сөздері 
кездеседі, ал қазақ тілінің батыс сөйленістерінде атышкір сөзі сақталған. 
Көсеу  –  отты,  жалынды  тарту,  туралау,  жылжыту  үшін  қолданылатын 
ағаш  немесе  темірден  істелген  құрал.  Аталған  құралдың  атау  М.Қашқари 
сөздігінде  кузаку  [7,  281  б.],  Аттухфада  косов,  А.Науаи  сөздігінде  кесав 
тұлғасында кездеседі. 
Көсеу сөзі Орта Азия мен Қазақстандағы түркі тілдерінде  көсеу (қазақ), 
косав (өзбек), көсәй (ұйғыр), көсөө (қырғыз), кесеви (түркімен) формаларында  
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

78 
 
кездеседі.  Көсеу  сөзі  М.Қашқари  сөздігіндегі  көзакө  сөзінен  әр  түрлі 
фонетикалық заңға ұшырап жеткенін байқау қиын емес. 
Аталған  сөз  құрамындағы  «з»  с-ға,  к  әрпі  в-ға,  ал  қазақ  тілінде  «у»-ға 
айналып,  көсеу  болып  қалыптасқандығы  байқалады. Көзакө › көсеу  сөзінің  
этимологиясын  оның  атқаратын  қызметімен  байланысты  анықтауға  тура 
келеді.  Көсеу  ошақтағы,  пештегі,  тандырдағы  жанып  тұрған  от  пен  шоқты 
туралау,  өз  орнынан  жылжыту,  қозғалту  қызметтерін  атқаратыны  белгілі. 
Бұған  қазақ  тіліндегі  қозғау,  өзбек  тіліндегі  қузғомоқ  етістігін  алсақ  анық 
болады.  Демек,  түбірі  қоз,  одан  қозғау› көсеу. Бұдан  Орта Азиядағы  түркі 
тілдеріндегі  косов,  көсәй,  көсеу,  көзөө,  кесеви  сияқты  әр  түрлі  нұсқадағы 
сөздер шыққан.  
М.Қашқари  сөздігіндегі  көзагі  сөзі  [7,  149  б.].  Ол  от  көзаді  деген 
мысалдар  келтірген.  Демек,  көсеу  сөзі  көзау,  көсеу,  от  қозғау  қызметінен 
шыққандығы белгілі. 
Көсеу  сөзінен  қазақ,  қырғыз,  өзбек  тілдерінде  мақал-мәтелдер  мен 
фразеологиялық бірліктер, ауыспалы мағынадағы қолданыстар шыққан.  
Қазақ тілінде: Көштен қалып, көсеу мінген, өзбек тілінде:  сочи-супурги, 
кули  косав,  көсеу  ұзақ  болса,  қол  күймес,  М.Қашқарида  кузаку  узун  булса, 
элик  күймас  [7,  248  б.],  қырғыз  тілінде:  косоо  узун  болса,  кол  күйбейт, 
көргөөн  көргонун  қылат,  дозоқтун  көсөөндой  сөзу  уу.  Сондай-ақ,  қырғыз 
тілінде  көсеу  сөзінен  туындаған  көсөө  куйрук,  кара  косоо  (егіннің  ауруы) 
сияқты лексикалық бірліктер пайда болған. 
Қысқаш – отын, шоқ, көмір сияқты заттарды қысып ұстауға арналған үй 
затының атауы.  
Бұл атау да тарихи жазба ескерткіштер тілінде қолданылған тарихи сөзге 
жатады. 
М.Қашқари  сөздігінде  қисғаш  –  қисқич,  омбир  тұлғасында  кездеседі. 
Аталған  атау  жоғарыдағы  мағынада  қолданылып,  қазақ  тілінде:  қысқаш, 
қысқыш,  өзбек  тілінде:  қисқич,  ұйғыр:  қисқаш,  қырғыз:  қискач,  қарақалпақ: 
қысқыш, түркімен: гысгач фонетикалық формаларында қолданылады.  
Аталған  заттың  атауының  тілдің  дамуы  барысында  баламалы 
қолданыстары да пайда болып отырған. Мысалы Аттухфада  чимдивуч деген 
атау кездеседі [9, 241 б.], Благов сөздігінде тутуруғ сөзі қолданылған. Түркі 
тілдерінің  ауызекі  сөйленістерінде  қысқыш  сөзінің  басқа  да  атаулары 
кездеседі.  Мысалы:  батыс  сөйленістерінде  атышқысқыш,  өзбек  тілінің 
Түркістан сөйленісінде аташқысқыш, қырғыз сөйленістерінде аташ көзөө.  
Қырғыз  тілінің  Талас  сөйленістерінде  қыпчыкей,  қарақалпақ  тілінің 
Құбла сөйленісінде қысқыш, (теміршілік ұсталығында қолданылатын құрал), 
түркімен  тілінің  Евмут  сөйленісінде  мәшә [9, 12 б.] асханада  қолданылатын 
аспап мағынасында қолданылады.  
Қазіргі  Орта  Азия  түркі  тілдерінде  әртүрлі  мағынада  қолданылатын 
қысқаш  (қысқыш)  сөзі,  қарақалпақ  тілінде  этешкар  –  көмірді  алатын,  күл 
шығаратын құрал мағынасында, қазақ тілінің батыс сөйленістерінде әтешкір, 
Маңғыстау сөйленісінде: әшкір, ұйғыр әдеби тілінде ләхшигир [10, 18 б.],  
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

79 
 
ұйғыр  тілінің  Ақсу  сөйленісінде  лахшігір,  қырғыз  тілінің  сөйленістерінде 
лахчагер,  лахчагир,  лахчагер  тұлғасында  қолданылады  [5,  504  б.]. 
Жоғарыдағы  әр  түрлі  фонетикалық  нұсқалардың  этимологиясы  қыс+қыш 
сөздерінің бірігуінен жасалғандығын байқау қиын емес. 
Әтешкир  сөзі  иран  (парсы)  тіліндегі  аташ  –  от,  гир  –  алау  сөздерінен 
алынған  болса,  ұйғыр  тіліндегі  ләхшигир  сөзі  де  парсы  тіліндегі  лох  –  шоқ, 
гир – алау сөздерінен жасалған [6, 6 б.]. 
Аташкүрек  –  от,  алау,  күл  алу  үшін  қолданылатын  сабы  бар,  кішкене 
күрекше.  Түркі  жазба  ескерткіштері  тілінде  Эвусак,  очак  тұлғасында  – 
аташкүрек  мағынасында  қолданылған  [9,  241  б.].  Э.Фазылов  сөздіктерінде 
өса  сөзі  көмір  алатын  құрал  мағынасында  Аттухфа  ескерткішінде 
кездесетінін  айтады  [9,  360  б.],  монғол  сөздігінде  аташкурак  от  күрегі 
мағынасында  қолданылған  [10,  443 б.].  Қазіргі  өзбек және ұйғыр  тілдерінде 
аташкурак  көмірқысқыш  [10,  170  б.],  қырғыз  тілінің  Чотқол  сөйленісінде 
аташ  көзөө  [9,  83  б.],  Талас  сөйленісінде  аташ  күрөк  фонетикалық 
нұсқаларында  қолданылады.  Аташкүрек  қызметін  атқаратын  құрал  атауы 
өзбек  тілінде  оловкурак  [4,  45  б.],  Қоқан  сөйленісінде  олавкурак,  Наманган 
сөйленісінде  олоп  курак,  Ташкент  сөйленісінде  олов  курак,  қырғыз  тілінің 
Созақ  сөйленісінде  алагурөк,  алөо  курөк,  алагурәк  [3,  60  б.]  тұлғасында 
кездеседі.  
Аташкүрек  сөзі  түркі  тілдерінің  сөйленістерінде  әр  түрлі  тұлғада 
қолданылады.  Аталған  зат  атауы  қазақ  тілінің  Оңтүстік  сөйленісінде 
какандоз,  өзбек  тілінің  Марғұлан  шевосында  хакандоз  [4,  45  б.].  Намаган 
шевасында  хокура  [3,  287  б.],  Үргеніш  шевасында  кайканоз  [5,  139  б.], 
қырғыз тілінің Зомин сөйленісінде акандоз [7, 60 б.], түркімен тілінің Евмут 
шевасында  һекемдоз  фонетикалық  нұсқаларында  қолданылып,  түркімен 
әдеби тіліндегі күлатар [9, 12 б.] мағынасында қолданылады. 
Хокондоз, акандоз, һекемдоз сөздері парсы тіліндегі хоқ – күл, топырақ, 
андоз – құю, тастау, салу ұғымын беретін сөздердің бірігуінен пайда болған 
[11, 423 б.]. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Сарыбаев  Ш.Ш.  К  вопросу  о  монгольско-казахских  связах.  Қазақ  тілінің 
тарихы  мен  диалектологиясының  мәселелері.  –2-шығуы.  –  Алматы:  Білім,  1960.    – 
220 б. 
2.
 
Нақысбеков О. Көкшетау экспедициясы материалдарынан. Қазақ тілі тарихы 
мен диалектологиясының мәселелері. –2-шығуы. – Алматы: Білім, 1960. – 310 б. 
3.
 
Айдаров  Т.  Өзбекстан  қазақ  говорларының  лексикасы.  –  Алматы:  Ғылым, 
1977. – 130 б. 
4.
 
Иброхимов С. Фергона шеваларининг Хасб-Хунар лексикасы. – ІІ, ІІІ том. –
Тошкент: Илим, 1959. – 445 б. 
5.
 
Древнетюркский словарь. –Л.: Мысль, 1968. – 462 б. 
6.
 
Батманов 
И.А. 
Язык 
Енисейских 
памятников 
древнетюркских 
письменностей. – Фрунзе: Наука, 1959. – 450 б. 
7.
 
Махмуд Қошғорий. Девони луғат-ит-турк. – Тошкент: Илим. –ІІІ том. 1963. –
400 б. 
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

80 
 
8.
 
Құрышжанов А.К. Исследование по лексике старокыпчакского письменного 
памятника ХІІІ в. «тюрко-арабского слова» – А.: Наука, 1970. – 300 б. 
9.
 
Аттухуз закляту фил-луғат-ит Түркия. / С.Муталибов таржумони. –Тошкент, 
1968. – 349 б. 
10.
 
Поппе Н.Н. Монгольский словарь Мукаддимат ал-адаб. – М.–Л.: Наука, 1938.  
11.
 
«Таржумон» – ХІV аср езма обидаси. – Тошкент: Илим, 1980. – 395 б.  
 
РЕЗЮМЕ 
В  этой  научной  статье  осмотрены  все  стороны  названия  вещей  домашнего  быта  и 
особенности приготовления пищи. 
(Ташимова С. Печь и лексические понятия, относящихся к ним вещей) 
 
SUMMARY 
This article deals with the all sides of household things and the peculiarities of preparing meals. 
(Tashimova S. Stove and the Lexical Notions, the Things to Stove) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

81 
 
 
 
ÜOS 378.125: 420.1 
U.DORUK 
Süleyman Demirel Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi  
 
KAZAKİSTAN’DA TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDA ZAMAN 
ÖĞRETİMİNİN SIRALANMASI ÜZERİNE 
 
Bir  dünya  dili  olma  yolunda  emin  adımlarla  ilerleyen  Türkçe,  dünyanın 
150’ye yakın ülkesinde olduğu gibi Kazakistan’daki Kazaklar tarafından da yoğun 
rağbet  görmektedir.  Kazaklarla  Türklerin  kültürlerinin,  adetlerinin,  dillerinin  ve 
bunun gibi birçok özelliğinin birbirine yakın olması bunda en büyük etkendir. Son 
zamanlarda  Kazakistan’daki  televizyon  kanallarında  gösterilen  Türk  dizi  ve 
filmleri Türk kültürünün tanıtımı açısından ve Kazakların kendi kültürlerine yakın 
olan  Türk  kültürünü  öğrenme  merakından  dolayı  Kazakların  Türkçeyi  öğrenmesi 
adına  daha  da  önem  arz  eder  olmuştur.  Çünkü  dil  insanların  iletişimine  olanak 
sağladığı  gibi  aynı  zamanda  kültür  aktarımını  sağlayan  unsurların  en  başında 
gelmektedir.  
Kazakistan’da  Türkçenin  eğitim  kurumlarında  öğretilmesi  ilk  olarak  1990’lı 
yılların  başlarında  Kazakistan’ın  bağımsızlığını  almasından  sonra  açılan  Kazak-
Türk  liseleriyle  başlamıştır.  Bu  Kazak-Türk  liseleri  1997  yılında  KATEV(Kazak-
Türk  Eğitim  Vakfı)  çatısı  altında  toplanarak  KATEV’e  bağlanmışlardır.  Bugün 
itibarı  ile  Kazakistan  genelinde  toplamda  28  Kazak-Türk  lisesi  eğitim  vermeye 
devam  etmektedir.  Bu  okullarda  günümüz  itibariyle  eğitim  gören  öğrencilerin 
sayısı  toplamda  yaklaşık  7500  öğrencidir.  Bu  öğrenciler  7.sınıftan  başlayıp 
11.sınıfı  bitirip  mezun  olana  kadar  5  yıl  boyunca  Türkçeyi  yabancı  dil  olarak 
öğrenmekte ve 11. sınıfın sonunda yeterlilik imtihanına girip Uluslararası Türkçe 
sertifikası alabilme şansına sahip olmaktadır.
  
 
Anahtar kelimeler: Türkçenin Öğretimi, Zaman Kategorisi, Ders Kitapları 
 
Kazakistan’da  Türkçeyi  yabancı  dil  olarak  öğreten  eğitim  kurumları  farklı 
kitaplar  ve  ders  araç-gereçleri  kullanmaktadır.  Bu  kitaplar  her  ne  kadar  benzer 
amaçlar doğrultusunda hazırlanmış olsa da, bazı konularda ve konuların anlatılma 
sıralamasında  farklılıkların  olduğu  görülmüştür.  KATEV  çatısı  altındaki  Kazak-
Türk  liselerinde  ders  kitabı  olarak  Dilset  yayınlarının  Gökkuşağı  Türkçe  öğretim 
setinden  yararlanılmaktadır  [1;  2].  Süleyman  Demirel  Üniversitesinde  yine  Dilset 
yayınlarının  Gökkuşağı  Türkçe  öğretim  setinden  yararlanılmaktadır.  TÜTEM  ve 
YETKM  dil  kurslarında    ise  Yeni  hitit  serisinden  faydalanılmaktadır  [3].  Ayrıca 
TÜTEM destekli seçmeli ders olarak okutulan üniversite ve Kazak mekteplerinde 
de  yine  aynı  şekilde  Yeni  Hitit  serisi  kullanılmaktadır.  Bu  eğitim  kurumlarında 
okutulan Türkçe kitaplarının ortak özelliği ve aynı zamanda eksisi hem Gökkuşağı 
Türkçe,    hem  de  Yeni  Hititinde  bütün  dünyadaki  yabancı  dil  olarak  Türkçeyi 
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

82 
 
öğrenen  öğrenciler  için  hazırlanmış  olmasıdır.  Ahmet  Yesevi  Üniversitesinde  ise 
2011 yılı itibari ile kendi  hocalarının  hazırladığı Türkçe Öğreniyorum  ders  kitabı  
ile öğretim yapılmaktadır [4]. Bu kitabın diğer kitaplardan farkı ve aynı zamanda 
artısı  ise  Kazakistan’ın  kültürünü,  örfünü,  adetlerini  yansıtan  değerlerin  kitabın 
içinde  kullanılmış  olmasıdır.  Örnekler  verilirken  Kazak  isimlerinden,  Kazakistan 
şehirlerinden, Kazak yemeklerinden v.b. birçok yerel değer kullanılmıştır.
 
Çalışmama konu olan asıl problem; yukarda saydığımız Türkçe kitaplarındaki 
zaman  kategorilerinin  sıralamalarının  farklı  olarak  verilmiş  olmasıdır.  Bu 
çalışmada Yabancı dil olarak Türkçedeki bütün dil bilgisi konularının incelenmesi 
yerine gramer yapılarının en sık kullanılanı olan zaman kategorileri ele alınmıştır.  
Şu  an  da  sadece  Hoca  Ahmet  Yesevi  Üniversitesinde  okutulan  Türkçe 
öğreniyorum kitabı üzerinde büyük  gayretler sarfedilip hazırlanmış ve bu konuda 
önemli bir eksikliği giderme adına büyük işler başarmaktadır  [4]. Fakat bu kitapta 
da  hiçbir  eksikliğin  olmadığından  söz  edilemez.  Özellikle  makalemize  konu  olan 
zaman kategorilerinden birleşik zamanlara, kitapta çok az değinilmiş olması büyük 
bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır. 
Böyle bir kitabın hazırlanmasıyla ilgili belki daha önceleri makaleler yazılmış, 
seminerler  düzenlenmiştir  [5;  6;  7;  8].  Ama  somut  bir  adımın  atılmamış  olması 
herkesçe bilinmektedir. Bu meselenin çözülmesi adına özellikle tecrübeli, yıllardır 
bu işi yapan ve Kazakistan-Türkiye ortak kültürel değerlerini iyi bilen eğitmenler 
elini taşın altına koymalı ve böyle bir materyalın hazırlanmasına öncülük etmelidir. 
Gerekirse  Almatı  veya  Astana’da  bir  zümre  şeklinde  toplanılıp  herkese  görev 
dağılımı  yapılmalıdır.  Görev  alan  öğretmenlerde  gerekirse  anketler  hazırlayıp, 
öğrencilerinde  fikirlerini  alıp  en  kısa  sürede  bu  kaynağın  ortaya  çıkarılmasına 
destek vermelidirler. 
Böyle  bir  çalışmaya  örnek  teşkil  etmesi  amacıyla  Kazakistan’ın  Kızılorda 
şehrindeki  Kazak-Türk  Erkek  ve  Kazak-Türk  kız  liselerinde  32  kız,  25  erkek 
öğrenci  olmak  üzere  toplamda  57  öğrenci  ile  Kazakistan’da,  Türkçe’deki  zaman 
kategorilerinin  öğretilmesi  ve  sıralanması  üzerine  anketli  bir  çalışma  yapılmıştır. 
Yaş ortalaması 17 olan bu öğrenciler  ortalama olarak 4 yıldır Türkçe derslerinden 
öğrenim görmektedirler. 
Öğrencilere ankette Türkçe konuşurken ve yazarken en çok kullandıkları basit 
ve birleşik zamanları, Türkçe konuşurken ve yazarken en az kullandıkları basit ve 
birleşik  zamanları,  Türkçe’deki  öğrenmesi  en  zor  basit  ve  birleşik  zamanları, 
Türkçe’deki öğrenmesi en kolay basit ve birleşik zamanları ayrıca gündelik hayatta 
Kazakça konuşurken ve yazarken en çok ve en az kullandıkları zamanları sorduk. 
Ve bunların sebeplerini;  a) Çünkü Kazakçada da en çok bu zamanı kullanıyorum,  
b)  Ağızdan  çıkması  ve  kullanımı  kolay  olduğu  için,  c)  Başka  zamanları  tam 
manasıyla  bilmediğimden,  d)  Türkçeyi  normal  seviyede  biliyorum  cümlede  ne 
gerekiyorsa  onu  kullanıyorum,  e)  Herhangi  bir  sebebi  yok  diye  5  kategoride 
sıralayarak öğrencilerin fikirlerini öğrenmeye çalıştık. 
Çıkan  anket  sonuçlarına  göre  öğrenciler  Türkçe  konuşurken  en  çok 
kullandıkları basit zaman olarak % 70 ile şimdiki zamanı seçtiler. Daha sonra  
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

83 
 
 
sırasıyla % 11 Di’li geçmiş zaman, % 9 Miş’li geçmiş zaman, % 7 Gelecek zaman 
ve % 3 ile Geniş zaman seçildi. 
Sebepleriyle birlikte sorduğumuz anket sorularında öğrenciler sebepler olarak  
%  39  ile  Türkçeyi  normal  seviyede  biliyorum,  cümlede  ne  gerekiyorsa  onu 
kullanıyorum  dediler.  %  32  lik  kısım  Ağızdan  çıkması  ve  kullanımı  kolay  olduğu 
için  seçeneğini  seçtiler.  %  15  öğrenci  Çünkü  Kazakçada  da  en  çok  bu  zamanı 
kullanıyorum  dedi.  Öğrencilerin  %  10’luk  bölümü  Herhangi  bir  sebebi  yok  diye 
cevap  verdi.  %  4’lük  kısım  ise  Başka  zamanları  tam  manasıyla  bilmediğimden 
seçeneğini işaretleyerek bu konudaki görüşlerini dile getirmiş oldular. 
Sorduğumuz diğer soruların anket sonuçları ve bunların sebeplerinin yüzdelik 
dağılımları aşağıdaki gibi olmuştur. 

жүктеу 6.24 Kb.

Поделитесь с Вашими друзьями: