ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – СТБ.:
Наука, 1869. – Т. 1. – 420 б.
2.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Білім, 1974-1985. – Т. 2. – 400 б.
3.
Қырғыз тилиниң түшіндірмө сөздугу. – Фрунзе: Илм, 1984. – Т. 1. – 416 б.
4.
Түркимен дилиниң сөзлуги. – Ашгабат: Илим, 1962. – 550 б.
5.
Фармонов И. Узбек тили Уш-Узган диалектининг бъази лексик
хусусиятлари. – Тошкент: Илим, 1983. – 243 б.
6.
Русско – уйгурский словарь. – М.: Наука, 1956. – 300 б.
7.
Малов С.Е. Уйгурский язык (Хаминское наречия). –М.–Л.: Наука, 1954. –
600 б.
8.
Туркмен дилиниң гыскача диалектолик сөзлугу. – Ашгабат: Илм, 1977. –
500 б.
9.
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – А.: Ғылым, 1969. – 320 б.
РЕЗЮМЕ
В статье осмотрены лексические единицы, связанные с названием «котел». Название
«котел» воссоединяясь и сочетаясь с другими названиями принадлежностей домашнего быта
приобрело новое название в казахском языке и в других тюркских языках Средней Азии.
(Нурмышева Ш. Котел и лексические единицы, связанные с их видами)
SUMMARY
The name “cauldron” joining with the names of other household things gets news names in
Kazakh language: kazan – leg.
(Nurmisheva SH. Cauldron and the lexical units connected to its types)
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
75
ӘОЖ 419.992 71: 405
С.ТАШИМОВА
№23 жалпы орта мектебінің қазақ тілі мұғалімі
ОШАҚ ЖӘНЕ ОҒАН ҚАТЫСТЫ БҰЙЫМ АТАУЛАРЫНА
БАЙЛАНЫСТЫ ЛЕКСИКА
«Ошақ және оған қатысты бұйым атауларына байланысты лексика»
деп аталатын бұл мақала филолог студенттерге, магистрларға,
доктаранттар мен тілші-ғалымдарға арналған. Сондай-ақ аталған
мақаланың материалдары туған тілін тереңірек білгісі келетін көпшілік
қауымға, этнографтарға да құнды материал бола алады, өйткені мақалада
ошақ сөзінен туындаған мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, ономастикалық
атаулар оның этимологиясы мен семантикасына негізделіп жазылған.
Кілт сөздер: ошақ, отчу, очуғ, очақ, ачақ.
Түркі тілдеріндегі тұрмыстық терминдерді білу, оның ішінде үй
тұрмыс заттарын зерттеп, ғылыми теориялық жақтан қыр-сырын ашу –
қазіргі тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі.
Адамзат еңбек құралдарын жасау барысында үй тұрмыс заттарына да
нақты атаулар беруге талпынып келді. Адам баласының ойлау жүйесі
дамып, техникалық прогресс дамыған сайын тұрмыстық заттардың да түрі
көбейіп, сан түрлі атаулар пайда бола бастады. Тұрмыстық заттардың
атауы болатын терминдер лексикалық сөздік қабатына жатады. Аталған
лексикалық қабат салыстырмалы-тарихи тұрғыдан әлі күнге дейін
толыққанды зерттелмей келеді.
Академик Ш.Ш.Сарыбаев [1, 165 б], О.Нақысбаев [2, 147 б.],
Т.Айдаров [3, 97 б.], С.Иброхимов [4, 45 б.] сияқты тілші ғалымдар қазақ
және өзбек тілдерінің ауызекі сөйленістеріндегі тұрмыстық лексиканы
этимологиялық, тарихи қалыптасу, пайда болу ерекшеліктері жағынан
зерттеп, көптеген материалдар жинақтады. Аталған ғалымдардың
материалдары әлі де лингвистикалық мәнін жоғалтқан жоқ, сондықтан
тарихшылар, этнографтар, лингвистер үшін аса құнды болып табылады.
Бұл ғылыми мақалада үй тұрмысы заттарының атаулары мен ас
дайындаудағы ерекшеліктеріне талдау жасауға арналып отыр.
Аталған лексика мен лексикалық бірліктердің дені түркі халықтарына
ортақ, тарихи кезеңдерден бері келе жатқан тіл байлығының бір саласы
болып табылады. Сондай-ақ, түркі халықтарында тілдің тарихи дамуы
барысында да көптеген тұрмыстық заттар пайда болып, олардың атаулары
шықты, кейбірі әдеби нормаға еніп, әдеби тілдің құрамына енсе, кейбірі
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
76
сөйленістер мен диалектілердің құрамында әртүрлі қолданылып келуімен
ерекшеленеді.
Ошақ - үш жағы жабық болып келетін, от жағуға арналған тамақ
пісіру үшін үстіне қазан орнатылатын үй тұрмыс бұйымы.
Ошақ түркі тілдерінің тарихи жазба ескерткіштерінде отчу, очуғ, очағ
[5, 362 б.], өчук [6, 205 б], очақ [7, 249 б.], учақ [8, 210 б.], очақ [9, 241 б.],
очақ [10, 443 б.], вучак [11, 96 б.] тұлғасында әр түрлі фонетикалық
нұсқамен қолданылып келсе, одан кейінгі тарихи жазба сөздіктерде: ашақ
[11, 15 б.], очағ, очак, ожақ, учак, ошақ [11, 25 б.], түрінде берілген.
Аймақтағы түркі тілдерінде ошақ (қазақ), учак (өзбек), очақ (ұйғыр),
очоқ (қырғыз), ошақ (қарақалпақ), ожак (түркімен) тұлғасында
қолданылады.
Ошақ сөзі жоғарыдағы жазба ескерткіштер мен сөздіктерде,
аймақтағы Орта Азия түркі тілдерінде әр түрлі фонетикалық нұсқаларда
айтылғанмен үш жағы жабық болатын немесе астына кесек немесе кірпіш
қаланған, үстіне қазан қойылатын, ішіне от жағылатын, тамақ пісіретін үй
тұрмыс заты ұғымын береді.
Тамақ пісіру, дайындау ерекшеліктеріне байланысты Орта Азия түркі
тілдерінде әр түрлі ошақтар пайда болған. Көшпелі өмірге ыңғайлы және
отырықшылыққа байланысты өздеріне қолайлы әр түрлі ошақ түрлері
пайда болған. Түйенің өркешінің үстіне тамақ пісіретін үш аяқты ошақ,
далада тамақ пісіретін ошақ, бір жерден екінші жерге көшіріліп тамақ
істеуге арналған ошақ түрі «көшірме ошақ» болып бөлінеді.
Көшпелі өмір салты бойынша ошақтар жерді ойып та жасала берген.
Ошақтың мұндай түрлері қазіргі түркі халықтарында түрлі-түрлі аталады.
Қазақта қазандық, аспалы қазан [10, 16 б], қырғызда кемеге деген ошақ
жерді ойып жасалған ошақ түрі [10. 504 б.], таған – үстіне құман, қазан
қоюға арналған үш аяқты ошақ [9, 628 б.].
Өзбек және ұйғыр тілдерінің кейбір ауызекі сөйленістерінде тулқа
очақ [6, 83 б.], көшірме темір ошақ [6, 83 б.], ұйғыр тілінде тулға [7, 128
б.], қазан қоятын үш аяқты ошақ.
Ошақтар жасалуы мен атқаратын қызметтеріне қарай әр түрлі
атаумен қолданылады. Мәселен қазақ тілінде жер ошақ, темір ошақ,
өзбек тілінде қора очақ, лой учақ, ер учоқ, темир учоқ, өзбек тілінің
Ферғана шевасында (сөйленісінде) қашқар учақ, ұйғыр тілінде морочақ,
оның сөйленістерінде мора [8, 169 б.], түркімен тілінде чай ожақ, Нухур,
Алили сөйленістерінде киле-учоқ [9, 12 б.] деп аталады.
Қазақ, өзбек, ұйғыр, қарақалпақ, түркімен тілдерінде ошақ сөзі
ауыспалы мағынада қолданылып, білім ошағы, кадрлар ошағы сияқты
лексикалық бірліктер пайда болған, ал қарақалпақ тілінде жанұя, отбасы
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
77
деген ұғымда қолданылса, түркімен тілінде әулет деген ұғымда
жұмсалады.
Ошақ сөзінің этимологиясы туралы көптеген тілші ғалымдар өз
пікірлерін білдірген. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде
ошақ сөзі ‹ «от» (огонь) + жақ – «жечь» сөздерінен › отжақ › ошақ деп
түсіндіріледі [10, 155 б.]. Зерттеуші ғалым В.Г.Егоров чуваш тіліндегі
вучах сөзін вут › ут – от сөздеріне кішірейткіш –чах, -чак, -чок, -шак
қосылғандығын айтады [11,
58 б.].
Э.В.Севортян өз зерттеуінде төмендегідей пікір білдірген: чак, жақ – чық
– жық бөлінудің нәтижесінде ~о ~у қалады, бұл түбір қызметін атқарған,
содан о:т чак ~ очак болып, кейін ч ның дыбыс алмасуының нәтижесінде
о:тчак, о:тчык ~ отчакғ отчык –оччак, оччық › о:чак ~ очак тұлғасы
қалыптасқандығын айтады [2, 422 б.].
Манкал – көмірмен жағылатын ошақ мағынасын береді. А.Ибатов [3, 148
б.] манкал – темір печка деп көрсетсе, А.Науаи шығармаларының сөздігінде
«Суық күндерде от жағып жылынатын темір ыдыс» деп сипатталған [4, 361
б.].
Манкал өзбек тілі сөздіктерінде мангалка, монколдон формаларында
қолданылады. Өзбек тілінің Хорезм диалектісінде аңал – ангал – манколдон
[5, 250 б.], түркімен тілінде маннал тұлғасында кездеседі.
Манкалдан сөзі туралы С.Иброхимов төмендегіше өз пікірін білдірген:
«Ішіне от жағып жылынатын шойыннан әр түрлі көлемде құйылған, домалақ,
ернеуі 4-5 см қайырылған, астында үш аяғы бар қосымша ошақ». Манқалдан
манқал арабша көшпелі, тәжіктің дон деген зат есім жасайтын аффиксінің
бірігуінен пайда болған [6, 409 б.].
Ғылым мен техниканың даму нәтижесінде тілдік интеграцияға
байланысты көптеген тұрмыс заттары орыс тілінен түркі тілдеріне ауысқан.
Орыс тіліндегі печь сөзі қазақ тілінде пеш, өзбек тілінде печь, оның ішінде
тунука печка, чуян печка тұлғасында қалыптасса, ұйғыр тілінде мәш, қырғыз
тілінде меш, печь, қарақалпақ тілінде печь, түркімен тілінде печь
фонетикалық нұсқаларымен айтылады.
Сондай-ақ түркі тілдері калькалау тәсілімен электр плитасы –
электрическая плита, газ плитасы – газовая плита үлгісінде әр түрлі
фонетикалық нұсқамен қабылданғанын байқаймыз.
Ошаққа жағылатын отын, от, алау сияқты асханаға байланысты
сөздермен бірге көсеу, қысқаш, өзбек тілінде оташкурак, олавкурак сөздері
кездеседі, ал қазақ тілінің батыс сөйленістерінде атышкір сөзі сақталған.
Көсеу – отты, жалынды тарту, туралау, жылжыту үшін қолданылатын
ағаш немесе темірден істелген құрал. Аталған құралдың атау М.Қашқари
сөздігінде кузаку [7, 281 б.], Аттухфада косов, А.Науаи сөздігінде кесав
тұлғасында кездеседі.
Көсеу сөзі Орта Азия мен Қазақстандағы түркі тілдерінде көсеу (қазақ),
косав (өзбек), көсәй (ұйғыр), көсөө (қырғыз), кесеви (түркімен) формаларында
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
78
кездеседі. Көсеу сөзі М.Қашқари сөздігіндегі көзакө сөзінен әр түрлі
фонетикалық заңға ұшырап жеткенін байқау қиын емес.
Аталған сөз құрамындағы «з» с-ға, к әрпі в-ға, ал қазақ тілінде «у»-ға
айналып, көсеу болып қалыптасқандығы байқалады. Көзакө › көсеу сөзінің
этимологиясын оның атқаратын қызметімен байланысты анықтауға тура
келеді. Көсеу ошақтағы, пештегі, тандырдағы жанып тұрған от пен шоқты
туралау, өз орнынан жылжыту, қозғалту қызметтерін атқаратыны белгілі.
Бұған қазақ тіліндегі қозғау, өзбек тіліндегі қузғомоқ етістігін алсақ анық
болады. Демек, түбірі қоз, одан қозғау› көсеу. Бұдан Орта Азиядағы түркі
тілдеріндегі косов, көсәй, көсеу, көзөө, кесеви сияқты әр түрлі нұсқадағы
сөздер шыққан.
М.Қашқари сөздігіндегі көзагі сөзі [7, 149 б.]. Ол от көзаді деген
мысалдар келтірген. Демек, көсеу сөзі көзау, көсеу, от қозғау қызметінен
шыққандығы белгілі.
Көсеу сөзінен қазақ, қырғыз, өзбек тілдерінде мақал-мәтелдер мен
фразеологиялық бірліктер, ауыспалы мағынадағы қолданыстар шыққан.
Қазақ тілінде: Көштен қалып, көсеу мінген, өзбек тілінде: сочи-супурги,
кули косав, көсеу ұзақ болса, қол күймес, М.Қашқарида кузаку узун булса,
элик күймас [7, 248 б.], қырғыз тілінде: косоо узун болса, кол күйбейт,
көргөөн көргонун қылат, дозоқтун көсөөндой сөзу уу. Сондай-ақ, қырғыз
тілінде көсеу сөзінен туындаған көсөө куйрук, кара косоо (егіннің ауруы)
сияқты лексикалық бірліктер пайда болған.
Қысқаш – отын, шоқ, көмір сияқты заттарды қысып ұстауға арналған үй
затының атауы.
Бұл атау да тарихи жазба ескерткіштер тілінде қолданылған тарихи сөзге
жатады.
М.Қашқари сөздігінде қисғаш – қисқич, омбир тұлғасында кездеседі.
Аталған атау жоғарыдағы мағынада қолданылып, қазақ тілінде: қысқаш,
қысқыш, өзбек тілінде: қисқич, ұйғыр: қисқаш, қырғыз: қискач, қарақалпақ:
қысқыш, түркімен: гысгач фонетикалық формаларында қолданылады.
Аталған заттың атауының тілдің дамуы барысында баламалы
қолданыстары да пайда болып отырған. Мысалы Аттухфада чимдивуч деген
атау кездеседі [9, 241 б.], Благов сөздігінде тутуруғ сөзі қолданылған. Түркі
тілдерінің ауызекі сөйленістерінде қысқыш сөзінің басқа да атаулары
кездеседі. Мысалы: батыс сөйленістерінде атышқысқыш, өзбек тілінің
Түркістан сөйленісінде аташқысқыш, қырғыз сөйленістерінде аташ көзөө.
Қырғыз тілінің Талас сөйленістерінде қыпчыкей, қарақалпақ тілінің
Құбла сөйленісінде қысқыш, (теміршілік ұсталығында қолданылатын құрал),
түркімен тілінің Евмут сөйленісінде мәшә [9, 12 б.] асханада қолданылатын
аспап мағынасында қолданылады.
Қазіргі Орта Азия түркі тілдерінде әртүрлі мағынада қолданылатын
қысқаш (қысқыш) сөзі, қарақалпақ тілінде этешкар – көмірді алатын, күл
шығаратын құрал мағынасында, қазақ тілінің батыс сөйленістерінде әтешкір,
Маңғыстау сөйленісінде: әшкір, ұйғыр әдеби тілінде ләхшигир [10, 18 б.],
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
79
ұйғыр тілінің Ақсу сөйленісінде лахшігір, қырғыз тілінің сөйленістерінде
лахчагер, лахчагир, лахчагер тұлғасында қолданылады [5, 504 б.].
Жоғарыдағы әр түрлі фонетикалық нұсқалардың этимологиясы қыс+қыш
сөздерінің бірігуінен жасалғандығын байқау қиын емес.
Әтешкир сөзі иран (парсы) тіліндегі аташ – от, гир – алау сөздерінен
алынған болса, ұйғыр тіліндегі ләхшигир сөзі де парсы тіліндегі лох – шоқ,
гир – алау сөздерінен жасалған [6, 6 б.].
Аташкүрек – от, алау, күл алу үшін қолданылатын сабы бар, кішкене
күрекше. Түркі жазба ескерткіштері тілінде Эвусак, очак тұлғасында –
аташкүрек мағынасында қолданылған [9, 241 б.]. Э.Фазылов сөздіктерінде
өса сөзі көмір алатын құрал мағынасында Аттухфа ескерткішінде
кездесетінін айтады [9, 360 б.], монғол сөздігінде аташкурак от күрегі
мағынасында қолданылған [10, 443 б.]. Қазіргі өзбек және ұйғыр тілдерінде
аташкурак көмірқысқыш [10, 170 б.], қырғыз тілінің Чотқол сөйленісінде
аташ көзөө [9, 83 б.], Талас сөйленісінде аташ күрөк фонетикалық
нұсқаларында қолданылады. Аташкүрек қызметін атқаратын құрал атауы
өзбек тілінде оловкурак [4, 45 б.], Қоқан сөйленісінде олавкурак, Наманган
сөйленісінде олоп курак, Ташкент сөйленісінде олов курак, қырғыз тілінің
Созақ сөйленісінде алагурөк, алөо курөк, алагурәк [3, 60 б.] тұлғасында
кездеседі.
Аташкүрек сөзі түркі тілдерінің сөйленістерінде әр түрлі тұлғада
қолданылады. Аталған зат атауы қазақ тілінің Оңтүстік сөйленісінде
какандоз, өзбек тілінің Марғұлан шевосында хакандоз [4, 45 б.]. Намаган
шевасында хокура [3, 287 б.], Үргеніш шевасында кайканоз [5, 139 б.],
қырғыз тілінің Зомин сөйленісінде акандоз [7, 60 б.], түркімен тілінің Евмут
шевасында һекемдоз фонетикалық нұсқаларында қолданылып, түркімен
әдеби тіліндегі күлатар [9, 12 б.] мағынасында қолданылады.
Хокондоз, акандоз, һекемдоз сөздері парсы тіліндегі хоқ – күл, топырақ,
андоз – құю, тастау, салу ұғымын беретін сөздердің бірігуінен пайда болған
[11, 423 б.].
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Сарыбаев Ш.Ш. К вопросу о монгольско-казахских связах. Қазақ тілінің
тарихы мен диалектологиясының мәселелері. –2-шығуы. – Алматы: Білім, 1960. –
220 б.
2.
Нақысбеков О. Көкшетау экспедициясы материалдарынан. Қазақ тілі тарихы
мен диалектологиясының мәселелері. –2-шығуы. – Алматы: Білім, 1960. – 310 б.
3.
Айдаров Т. Өзбекстан қазақ говорларының лексикасы. – Алматы: Ғылым,
1977. – 130 б.
4.
Иброхимов С. Фергона шеваларининг Хасб-Хунар лексикасы. – ІІ, ІІІ том. –
Тошкент: Илим, 1959. – 445 б.
5.
Древнетюркский словарь. –Л.: Мысль, 1968. – 462 б.
6.
Батманов
И.А.
Язык
Енисейских
памятников
древнетюркских
письменностей. – Фрунзе: Наука, 1959. – 450 б.
7.
Махмуд Қошғорий. Девони луғат-ит-турк. – Тошкент: Илим. –ІІІ том. 1963. –
400 б.
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
80
8.
Құрышжанов А.К. Исследование по лексике старокыпчакского письменного
памятника ХІІІ в. «тюрко-арабского слова» – А.: Наука, 1970. – 300 б.
9.
Аттухуз закляту фил-луғат-ит Түркия. / С.Муталибов таржумони. –Тошкент,
1968. – 349 б.
10.
Поппе Н.Н. Монгольский словарь Мукаддимат ал-адаб. – М.–Л.: Наука, 1938.
11.
«Таржумон» – ХІV аср езма обидаси. – Тошкент: Илим, 1980. – 395 б.
РЕЗЮМЕ
В этой научной статье осмотрены все стороны названия вещей домашнего быта и
особенности приготовления пищи.
(Ташимова С. Печь и лексические понятия, относящихся к ним вещей)
SUMMARY
This article deals with the all sides of household things and the peculiarities of preparing meals.
(Tashimova S. Stove and the Lexical Notions, the Things to Stove)
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
81
ÜOS 378.125: 420.1
U.DORUK
Süleyman Demirel Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi
KAZAKİSTAN’DA TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDA ZAMAN
ÖĞRETİMİNİN SIRALANMASI ÜZERİNE
Bir dünya dili olma yolunda emin adımlarla ilerleyen Türkçe, dünyanın
150’ye yakın ülkesinde olduğu gibi Kazakistan’daki Kazaklar tarafından da yoğun
rağbet görmektedir. Kazaklarla Türklerin kültürlerinin, adetlerinin, dillerinin ve
bunun gibi birçok özelliğinin birbirine yakın olması bunda en büyük etkendir. Son
zamanlarda Kazakistan’daki televizyon kanallarında gösterilen Türk dizi ve
filmleri Türk kültürünün tanıtımı açısından ve Kazakların kendi kültürlerine yakın
olan Türk kültürünü öğrenme merakından dolayı Kazakların Türkçeyi öğrenmesi
adına daha da önem arz eder olmuştur. Çünkü dil insanların iletişimine olanak
sağladığı gibi aynı zamanda kültür aktarımını sağlayan unsurların en başında
gelmektedir.
Kazakistan’da Türkçenin eğitim kurumlarında öğretilmesi ilk olarak 1990’lı
yılların başlarında Kazakistan’ın bağımsızlığını almasından sonra açılan Kazak-
Türk liseleriyle başlamıştır. Bu Kazak-Türk liseleri 1997 yılında KATEV(Kazak-
Türk Eğitim Vakfı) çatısı altında toplanarak KATEV’e bağlanmışlardır. Bugün
itibarı ile Kazakistan genelinde toplamda 28 Kazak-Türk lisesi eğitim vermeye
devam etmektedir. Bu okullarda günümüz itibariyle eğitim gören öğrencilerin
sayısı toplamda yaklaşık 7500 öğrencidir. Bu öğrenciler 7.sınıftan başlayıp
11.sınıfı bitirip mezun olana kadar 5 yıl boyunca Türkçeyi yabancı dil olarak
öğrenmekte ve 11. sınıfın sonunda yeterlilik imtihanına girip Uluslararası Türkçe
sertifikası alabilme şansına sahip olmaktadır.
Anahtar kelimeler: Türkçenin Öğretimi, Zaman Kategorisi, Ders Kitapları
Kazakistan’da Türkçeyi yabancı dil olarak öğreten eğitim kurumları farklı
kitaplar ve ders araç-gereçleri kullanmaktadır. Bu kitaplar her ne kadar benzer
amaçlar doğrultusunda hazırlanmış olsa da, bazı konularda ve konuların anlatılma
sıralamasında farklılıkların olduğu görülmüştür. KATEV çatısı altındaki Kazak-
Türk liselerinde ders kitabı olarak Dilset yayınlarının Gökkuşağı Türkçe öğretim
setinden yararlanılmaktadır [1; 2]. Süleyman Demirel Üniversitesinde yine Dilset
yayınlarının Gökkuşağı Türkçe öğretim setinden yararlanılmaktadır. TÜTEM ve
YETKM dil kurslarında ise Yeni hitit serisinden faydalanılmaktadır [3]. Ayrıca
TÜTEM destekli seçmeli ders olarak okutulan üniversite ve Kazak mekteplerinde
de yine aynı şekilde Yeni Hitit serisi kullanılmaktadır. Bu eğitim kurumlarında
okutulan Türkçe kitaplarının ortak özelliği ve aynı zamanda eksisi hem Gökkuşağı
Türkçe, hem de Yeni Hititinde bütün dünyadaki yabancı dil olarak Türkçeyi
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
82
öğrenen öğrenciler için hazırlanmış olmasıdır. Ahmet Yesevi Üniversitesinde ise
2011 yılı itibari ile kendi hocalarının hazırladığı Türkçe Öğreniyorum ders kitabı
ile öğretim yapılmaktadır [4]. Bu kitabın diğer kitaplardan farkı ve aynı zamanda
artısı ise Kazakistan’ın kültürünü, örfünü, adetlerini yansıtan değerlerin kitabın
içinde kullanılmış olmasıdır. Örnekler verilirken Kazak isimlerinden, Kazakistan
şehirlerinden, Kazak yemeklerinden v.b. birçok yerel değer kullanılmıştır.
Çalışmama konu olan asıl problem; yukarda saydığımız Türkçe kitaplarındaki
zaman kategorilerinin sıralamalarının farklı olarak verilmiş olmasıdır. Bu
çalışmada Yabancı dil olarak Türkçedeki bütün dil bilgisi konularının incelenmesi
yerine gramer yapılarının en sık kullanılanı olan zaman kategorileri ele alınmıştır.
Şu an da sadece Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesinde okutulan Türkçe
öğreniyorum kitabı üzerinde büyük gayretler sarfedilip hazırlanmış ve bu konuda
önemli bir eksikliği giderme adına büyük işler başarmaktadır [4]. Fakat bu kitapta
da hiçbir eksikliğin olmadığından söz edilemez. Özellikle makalemize konu olan
zaman kategorilerinden birleşik zamanlara, kitapta çok az değinilmiş olması büyük
bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır.
Böyle bir kitabın hazırlanmasıyla ilgili belki daha önceleri makaleler yazılmış,
seminerler düzenlenmiştir [5; 6; 7; 8]. Ama somut bir adımın atılmamış olması
herkesçe bilinmektedir. Bu meselenin çözülmesi adına özellikle tecrübeli, yıllardır
bu işi yapan ve Kazakistan-Türkiye ortak kültürel değerlerini iyi bilen eğitmenler
elini taşın altına koymalı ve böyle bir materyalın hazırlanmasına öncülük etmelidir.
Gerekirse Almatı veya Astana’da bir zümre şeklinde toplanılıp herkese görev
dağılımı yapılmalıdır. Görev alan öğretmenlerde gerekirse anketler hazırlayıp,
öğrencilerinde fikirlerini alıp en kısa sürede bu kaynağın ortaya çıkarılmasına
destek vermelidirler.
Böyle bir çalışmaya örnek teşkil etmesi amacıyla Kazakistan’ın Kızılorda
şehrindeki Kazak-Türk Erkek ve Kazak-Türk kız liselerinde 32 kız, 25 erkek
öğrenci olmak üzere toplamda 57 öğrenci ile Kazakistan’da, Türkçe’deki zaman
kategorilerinin öğretilmesi ve sıralanması üzerine anketli bir çalışma yapılmıştır.
Yaş ortalaması 17 olan bu öğrenciler ortalama olarak 4 yıldır Türkçe derslerinden
öğrenim görmektedirler.
Öğrencilere ankette Türkçe konuşurken ve yazarken en çok kullandıkları basit
ve birleşik zamanları, Türkçe konuşurken ve yazarken en az kullandıkları basit ve
birleşik zamanları, Türkçe’deki öğrenmesi en zor basit ve birleşik zamanları,
Türkçe’deki öğrenmesi en kolay basit ve birleşik zamanları ayrıca gündelik hayatta
Kazakça konuşurken ve yazarken en çok ve en az kullandıkları zamanları sorduk.
Ve bunların sebeplerini; a) Çünkü Kazakçada da en çok bu zamanı kullanıyorum,
b) Ağızdan çıkması ve kullanımı kolay olduğu için, c) Başka zamanları tam
manasıyla bilmediğimden, d) Türkçeyi normal seviyede biliyorum cümlede ne
gerekiyorsa onu kullanıyorum, e) Herhangi bir sebebi yok diye 5 kategoride
sıralayarak öğrencilerin fikirlerini öğrenmeye çalıştık.
Çıkan anket sonuçlarına göre öğrenciler Türkçe konuşurken en çok
kullandıkları basit zaman olarak % 70 ile şimdiki zamanı seçtiler. Daha sonra
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
83
sırasıyla % 11 Di’li geçmiş zaman, % 9 Miş’li geçmiş zaman, % 7 Gelecek zaman
ve % 3 ile Geniş zaman seçildi.
Sebepleriyle birlikte sorduğumuz anket sorularında öğrenciler sebepler olarak
% 39 ile Türkçeyi normal seviyede biliyorum, cümlede ne gerekiyorsa onu
kullanıyorum dediler. % 32 lik kısım Ağızdan çıkması ve kullanımı kolay olduğu
için seçeneğini seçtiler. % 15 öğrenci Çünkü Kazakçada da en çok bu zamanı
kullanıyorum dedi. Öğrencilerin % 10’luk bölümü Herhangi bir sebebi yok diye
cevap verdi. % 4’lük kısım ise Başka zamanları tam manasıyla bilmediğimden
seçeneğini işaretleyerek bu konudaki görüşlerini dile getirmiş oldular.
Sorduğumuz diğer soruların anket sonuçları ve bunların sebeplerinin yüzdelik
dağılımları aşağıdaki gibi olmuştur.
|