Осы ретпен қазақ тілі дыбыстарының айырым белгілерінің құрамын
анықтап шығуға болады
Артикуляциялық айырым белгілердің негізінде фонетикалық негіз жатады.
Сондықтан оларды шартты түрде фонетикалық айырым белгілер деп атаймыз.
«Шартты» деп отырған себебіміз айырым белгілердің бәрі фонологиялық
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
29
құбылыстан туындайды.
Қазақ тілінің айырым белгілерінің құрамы сингармонизмге тікелей
байланысты болғандықтан, әрбір артикуляциялық белгі үндесім әуезіне
байланысты іштей тағы да жіктеліп отырады. Сондықтан да сингармонизмге
байланысты айырым белгілердің құрамы қазақ тілі үшін өз алдына айқындалады.
Сингармонизмге қатысты айырым белгілерді шартты түрде фонологиялық
айырым белгілер деп атаймыз. Бұл жерде де «шартты» деп отырған себебіміз
сингармонизмге қатысты артикуляциялық белгілер онсыз да фонологиялық
болып табылады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Жүнісбек А. Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық моделі: Оқу құралы.
–1-бөлім. – Алматы: Арыс, 2005. –108 б.
2.
Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы: Сөздік-Словарь,
2002. – 198 б.
3.
Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ғылым, 1975.
4.
Қазақ грамматикасы. –Астана: Елорда, 2002. – 783 б.
5.
Жунисбек А. Введение в сингармоническую фонетику. – Алматы: Арыс,
2009. –109 с.
6.
Базарбаева З. Қазақ тілі фонетикасын зерттеудегі негізгі ғылыми бағыттар //
Тілтаным. – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2004. –№4. –
148 б.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются особенности артикуляционного описания дифференциальных
признаков гласных и согласных звуков в казахском языке. Основной проблемой фонетики
является теория дифференциальных признаков. Так как уточнение состава звуков и описание
звуковой структуры реализуется на теории дифференциальных признаков, то она является
одной из актуальных задач современного языкознания. Особенности артикуляционного
описания дифференциальных признаков в казахском языке отталкиваются от сингармонизма.
Именно он остается фундаментальным исходом теории дифференциальных признаков и их
артикуляционного описания.
(Талдыбаева М.Д. Особенности артикуляционного описания дифференциальных
признаков звуков в казахском языке)
SUMMARY
The article deals with the features of articulation description of the distinctive features of
vowels and consonants in the Kazakh language. The main problem of the theory of phonetics is the
distinctive features. Since the refinement of sound and audio descriptions of the structure
implemented in the theory of distinctive features, it is one of the urgent tasks of modern linguistics.
Articulatory features descriptions of distinctive features in the Kazakh language repelled by vowel
harmony. It remains from fundamental outcome of the theory of differentiated features and their
articulatory descriptions.
(Taldubayeva M.D. The features of articulation description of the distinctive feature of Kazakh
sounds)
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
30
ÜOS 378. 125: 420.1
E.TAŞKIN
Süleyman Demirel Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi
YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE OYUNUN ÖNEMİ
Oyun, çocuğu gerçek hayata hazırladığı gibi iç dünyasının dışa vurumunda da
etkin bir araçtır. Yaşadıklarını, isteklerini, duygularını oyunla dışa vurur. Oyun,
sırasında üstlendiği rollerle dünyayı algılamaya çalışır, özdeşim kurar ve böylece
kişiliği oluşmaya başlar. Oynarken edindiği bilgiler daha kalıcı ve etkilidir. Oyun,
çocuğun deney yolu ile düşünmesidir ve çocuk deneyimlerini oyun yoluyla kazanır.
Hayatı için gerekli, bilgi, beceri ve deneyimleri oyun içinde kendiliğinden öğrenir.
Bu nedenle çocukların eğitiminde en etkin yol oyundur. Oyunlar, çocuğun
eğlenerek öğrenmesinde ilk basamağı oluşturur. Oyunlar, çocukların pasif
durumdan aktif duruma geçirmeleri nedeniyle diğer öğrenme tekniklerine göre
daha etkilidir.
Oyunla eğitimde çocuk, yaparak ve yaşayarak öğrenir. Dokunur, görür,
koklar, dinler, tadar, bakar ve hisseder. Bütün duyularını kullanır. Makalede dil
öğretiminde oyunun etkisi ve önemi üzerinde kısaca durulacak.
Anahtar Kelimeler: Yabancılara Dil Öğretimi, Oyun Türleri, Türkçe Öğretimi.
Yabancılara Türkçe öğretiminde öğrenciler oyunun içinde olmalı ve deneme
yanılma yoluyla yaparak yaşayarak konuyu kavramalıdır. Bununla ilgili bir
araştırmada bu sözü doğrular niteliktedir [1]. kitabında, Dale’nin yaşantı kolisinde
belirlediği modele göre ele alınan araştırma sonuçlarından bahsetmektedir. Teksas
Üniversitesinde yapılan bu araştırma sonuçlarında; hem görüp hem işittiklerinin
%50’ sini, söylediklerinin %70’ini, yapıp söylediklerinin %90’ını hatırlamaktadır.
Bundan dolayı oyun etkinlikleri ile Türkçe öğrenen öğrencilerin öğrenme sürecine
aktif olarak katılımı sağlanacaktır.
Öğretmenlerin dersleri sadece kuru kuruya anlatması çok yetersiz kalmaktadır.
Öğrenci dokunmalı,hissetmeli,yapmalı,dramatize etmeli ve roller almalıdır. Bunları
yapabilmesi için ise derslerde mutlaka oyunları ve etkinlikleri kullanmamız
gerekir.
Günümüzde yabancı dil öğretiminde en iyi yaklaşımlardan biri de iletişimci
yöntemdir. Oyunlar genellikle çok rahat ve neşeli bir ortamda iletişimi sağlar.
Dil öğretiminde oyunlar ve bulmacalar derse ve iletişime çeşitlilik katarken
dersi daha ilginç ve eğlenceli hale getirir [2]. Dilbilgisi derslerinde kullanılan oyun
ve etkinlikler farklı zeka türlerine sahip olan bireylerin ilgisini artırdığı gibi
öğrenimine de kalıcı etki yapmaktadır.
Öğretmen, oyunları hazırlarken dikkatli ve titiz davranmalıdır. Dilbilgisi
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
31
dersinde kullanılan oyunlar ve bulmacalar konuları pekiştirmeye,tekrara ve
özellikle öğrenmeye yönelik olmalıdır. Eğlendiriciliği, öğreticiliğinin önüne
geçmemelidir.
Dil bilgisi dersi işlenirken tanım ve ezberletme yoluna gidilmemeli,öğrencilerin
anladıkları, öğrendikleri bilgileri metin ve konuşma kalıpları içinde üzerinde
görebilmesi ve gösterebilmesi üzerinde durulmalıdır. Kuralların öğrencilerin
kelime ve konuşma kalıplarını anlama,kompozisyon dersine katkı sağlaması
esastır.Dil bilgisi öğretirken sağlam cümle,doğru imla hedeflenmelidir.Dil bilgisi
verilirken ne zaman,nerede ve nasıl verileceği çok önemlidir. Öğrencinin, bilgiyi
en kolay olarak alabileceği şekil ve zamanlama çok önemlidir. Çünkü yabancı
dil öğretiminde en önemli unsur; kolaydan zora,somuttan soyuta ve yakından
uzağa bir sıranın takibi önemlidir.
Hangi çağda ve hangi kültürde olursa olsun çocuğun olduğu her yerde
oyun vardır. Bir çocuğun sevgiden sonra gelen en önemli ruhsal ihtiyacı
oyundur. Oyun, çocuğun hayatı anlama yoludur.
Dil bilgisi dersinde kullanılabilecek oyunlar:
Alfabe oyunu
Seviye: Temel seviye
Öğrenci Sayısı: Bütün sınıf
Amaç : Alfabeyi kavratma
Harfler ve harflerle başlayan kelimeler verildikten sonra bir kutuya
alfabenin harfleri yazılıp konur. Öğrenci gelir kutudan bir harfi rastgele çeker,
çıkan harfi okur. Hatırlayabilirse o harfle başlayan kelimeyi söyler.
İsimlere sıfat bulma oyunu
Seviye :Temel seviye, orta seviye
Öğrenci Sayısı : Bütün sınıf
Amaç : Sıfatların öğretimi
Sınıf gruplara bölünür. Grupların başına birer başkan seçilir. Başkan bir
isim söyler.Oyuncular da sıra ile bu isme uygun bir sıfat bulurlar. Sırası gelen
öğrenci söylenen isme doğru bir sıfat söylerse önceden belirlenen puanı
kazanır. Grupta en çok puanı alan öğrenci, o grubun birincisi olur [3].
Örnekler:
BAL-Tatlı YAPRAK - Yeşil
İĞNE - Sivri DEDE - Yaşlı
TAŞ - Sert KÖMÜR – Siyah
Bu oyun sıfatlara isim bulma biçiminde de oynanabilir.
Örnekler:
KIRMIZI- Domates YUVARLAK- Top
YÜKSEK- Dağ UZUN- Yol
BEYAZ- Kar KIRIK-Kalem
Bilen oturur oyunu
Seviye: Temel seviye
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
32
Öğrenci Sayısı: Bütün sınıf
Amaç: Eş anlam, Zıt anlamlıları öğretimi
Bu oyun, eş vez zıt anlamlı kelimelerin ve daha bir çok konunun eğlenceli
öğretilmesinde kullanılabilir.
Örnek:
Konu: eş anlamlı kelimelerin öğretimi
Süre: 10-15 dakika
Öğretmen, öncelikli olarak bütün öğrencileri ayağa kaldırır, daha sonra
önceden seçtiği eş anlamlı kelimelerden birini tahtaya yazar. Sırasıyla,
öğrencilere tahtadaki kelimenin eş anlamlısı olan kelimeyi sorar. Şayet öğrenci
bilirse oturmaya hak kazanır. Öğrenci bilmemesi halinde bir başka öğrenciye
aynı kelimenin eş anlamlısı sorulur, kelimenin eş anlamlısı bulununca tahtaya
başka bir kelime yazılır, yarışmaya devam edilir. Ayaktaki öğrencilerden bilen
omazsa, oturanlardan dileyen soruya cevap verebilir. Oturan öğrencilerden biri
soruyu bilirse, ayaktaki öğrencilerden birini oturtabilir ya da oturan
öğrencilerden dilediğini ayağa kaldırabilir. Oyun sonunda ayakta kalan
öğrenciler, oturan öğrencilere çay ısmarlarsa oyun daha zevkli ve heyecanlı
olur. [4].
Bu oyun, öğretmenin dilemesi halinde, gruplar halinde de oynanılabilir.
Nazlı’nın Kedisi oyunu
Seviye: Temel Seviye
Amaç: Sıfatlar
Öğrenci sayısı: Bütün Sınıf veya Grup
Nazlı’nın kedisi oyunu’nda öğretmen öncelikle örnek bir cümle yazmalı ve
Nazlı’nın kedisine ait bir özelliği vurgulamalıdır. Söylediği özelliğin baş
harfiyle başlayan yeni özellikler öğrenciler tarafından söylenmelidir. En çok
yeni özelliği bulan öğrenci etkinliği başarıyla tamamlar. Oyun gruplar halinde
de uygulanabilir. Bu oyun sıfatların kavratılması açısından öğrencilerin
dikkatini çekecektir [5].
ÖRNEK:
Öğretmen: Nazlı’nın zayıf kedisi vardır.
Öğrenci: Nazlı’nın zarif kedisi vardır.
Öğrenci: Nazlı’nın zeki kedisi vardır.
Oyun, çocuğu gerçek hayata hazırladığı gibi iç dünyasının dışa vurumunda
da etkin bir araçtır. Yaşadıklarını, isteklerini, duygularını oyunla dışa vurur.
Oyun, sırasında üstlendiği rollerle dünyayı algılamaya çalışır, özdeşim kurar ve
böylece kişiliği oluşmaya başlar. Oynarken edindiği bilgiler daha kalıcı ve
etkilidir. Oyun, çocuğun deney yolu ile düşünmesidir ve çocuk deneyimlerini
oyun yoluyla kazanır. Hayatı için gerekli, bilgi, beceri ve deneyimleri oyun
içinde kendiliğinden öğrenir. Bu nedenle çocukların eğitiminde en etkin yol
oyundur. Oyunlar, çocuğun eğlenerek öğrenmesinde ilk basamağı oluşturur.
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
33
Oyunlar, çocukların pasif durumdan aktif duruma geçirmeleri nedeniyle diğer
öğrenme tekniklerine göre daha etkilidir.
Oyunla
eğitimde
çocuk,
yaparak
ve
yaşayarak
öğrenir.
Dokunur,görür,koklar,dinler,tadar, bakar ve hisseder. Bütün duyularını kullanır.
Böylece daha kalıcı ve doğal bir öğrenme gerçekleşir. Çocukların sürekli
oynadığı ve oyun oynamayı bu kadar çok sevdikleri düşünülürse oyunun
eğitimde kullanılmasının ne kadar etkili ve kolay olacağı anlaşılabilir.
KAYNAKÇA
1.
1st International Conference on Foreign Language Teaching and Applied
Linguistics. – May 5-7. –Sarajevo, 2011.
2.
Kaya Ü., Yapıcı Ş. İlköğretim 1. Kademede oyun tekniğinin İngilizce öğretimine
katkısı, Yüksek lisans tezi. –Afyonkarahisar, 2007.
3.
İzgören K.M. Oyunlarla Dil Öğretimi, Academyplus Yayınları. –Ankara, 1999.
4.
Taşdemir E., Bilkan N., Can H. Türkçe Öğretim Teknikleri, Dilset Yayınları. –
İzmir, 2003.
5.
İzgören K.M. Oyunlarla Dil Öğretimi, Academyplus Yayınları. –Ankara, 1999.
6.
http://www.belgeler.com/kategoriler/egitim-ogretim 16.12.2012.
7.
http://www.numanaga.com/egitimde-bulmaca/ 16.12.2012.
8.
http://www.turkceciler.com/genel/bulmaca 16.12.2012.
9.
http://www.dilset.com/akademi/index.php/website/content/1852 21.12.2012.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада шетелдіктерге түрік тілін үйретуде ойын түрлерінің маңызы мен рөлі туралы
баяндалады.
(Ташкын Е. Шетелдіктерге түрік тілін үйретуде ойын түрлерінің маңызы)
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются важность и роль обучающих игр в изучении турецкого языка
иностранных студентов.
(Ташкын Е. Важность обучающих игр в изучении турецкого языка иностранцев)
SUMMARY
In article are considered importance and role training games in studying of the Turkish language
of foreign students.
(Tashkun E. Importance of training games in studying of the Turkish language of foreigners)
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
34
ӘОЖ 398.5: 808.882 (584 5)
М.ОМАРХАНОВА
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты
ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ҮЛГІЛЕРІН ЖИНАУ ЖӘНЕ
НАСИХАТТАУДА КІТАБИ АҚЫНДАРДЫҢ ЕҢБЕГІ
Қазақ әдебиеті тарихында «кітаби ақындар» деген атпен ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың басында Жүсіпбек Шайхысламов, Ақылбек Сабалұлы,
Шәді Жәңгіров, Ораз молда, Ақмолла және Ақыт сияқты және басқа да
қазақ ақындарының үлкен шоғыры болғаны белгілі. Олар Бұхара, Ташкент,
Самарқанд, Қазан, Уфа сияқты қалалардағы мектептер мен медреселерде
білім
алып,
өз
шығармашылығында
ағартушылық
идеяларымен
ерекшеленеді. Араб, парсы, түрік тілдерін жетік меңгерген кітаби ақындар
Шығыс әдебиетінің классикалық үлгілерін қазақ даласында насихаттап,
жырлауда айрықша танылады.Ұсынылып отырған осы мақалада қазақтың
ауыз әдебиетінде де, кейінгі жазба әдебиетінде де Шығыс әдебиетінің әсері,
сол тұстағы «кітаби ақындар» деп жүрген ақын жазушыларымыз жөнінде
баяндалады.
Кілт сөздер: кітаби ақын, ислами және діни тақырыптағы әдебиет,
шығыс әдебиеті.
Көшпелі өмір салтына қалыптасқан қазақ халқының ғасырлар
қойнауынан келе жатқан рухани-мәдени қазыналарының кейінгі жазба
мәдениеті орныққан ұрпақтарына халық әдебиеті арқылы жеткені мәлім.
Қазіргі ұғыммен айтқанда, тұтас бір ұлттың тілін, тарихын, этнографиясын,
философиясын, психологиясын, этнопедагогикасын жеткізуші – оның
фольклоры мен ауыз әдебиеті. Сол рухани мұралар ұрпақтан ұрпаққа жад
арқылы сабақтаса тұтасып келді, әлі де жалғастығын үзген емес. Халық
жадын – осы рухани-мәдени мұраларымызды жинаушы және сақтаушы
алтын сандық ретінде қабылдасақ, онымен қазіргі еліміздегі әдеби қорларға,
дәнекерлік жасайтын фольклоршы-жинаушылар болары хақ [1, 6 б.].
ХІХ ғасырдың екінші жартысында ел ішінен белсенді халық ауыз
әдебиетін жинаушылар шыға бастағаны жақсы мәлім. Олардың қатары
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, С.Бабажанов, Б.Дауылбаев, Ж.Шайхисламұлы,
М.Көпеев, А.Сабалұлы, Оразмолда, Е.Есенжолов сияқты т.б. көптеген ұлт
азаматтарының есімімен жалғаса береді. Бұлардың алдыңғы жинаушылардан
өзгешелігі, халық шығармаларын тарихи танымдық, идеялық-көркем
қасиеттеріне,
жанрлық
ерекшеліктеріне,
әдет-ғұрып,
салт-дәстүрге
байланыстыра ұғынуында. Сондықтан да бұл кезеңде жиналған фольклорлық
– этнографиялық материалдардың маңызы айрықша зор деп есептеуге толық
негіз бар.
Ескіні ескермей, жаңа жадыңа түспейді, - дегендей көне мұра жайлы сөз
болғанда оны зерттеушілер мен жинаушылардың да еңбегін ескеру қажет.
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
35
Демек, қазақ фольклористика тарихында есімі ескеріліп, өзіне лайық орын
алған тұлғаларымен бір қатарда, әртүрлі себептерге байланысты еңбегіне
орынды баға берілмей жүрген ақын, ауыз әдебиет үлгілерін жинаушылары да
бар.
Халық әдебиетін жинаудың кешенді бағыттары жөнінде ой-пікірлерін
білдірген ғалымдардың айтуына қарағанда, қазақ халық әдебиетіне көңіл
бөлініп, оны хатқа түсіру шаралары XVIII ғасырдың екінші жартысынан
белең алған екен. Бұл кезеңде жиналған мұралар түрлі мақсат-мүдделерге
байланысты болды. Расында да, тарихи деректерге негізделетін болсақ,
бұрынғы Ресей империясында кітап бастыру өндірісі XVIII ғасырдың екінші
жартысынан бастап кең дамығанын байқауға болады. Сонда Ресей
империясының құрамында бодан ретінде енген мұсылман дінін ұстанған
түркі халықтары, солардың ішінде қазақтар үшін, басылған бірінші кітап –
Құран Кәрім болғаны белгілі. Ол 1771 жылы 3800 данамен жарық көрді [2; 4].
Міне сондықтан да діни мазмұндағы кітаптардың немесе шығармалардың
көптеп жарық көргені, оның жиналуы, баспаға дайындалуы, кейбір
жағдайларда «кітаби ақындар» деп жүрген ақындардың мүмкін бұрын соңды
мәлім болған мәтіндерді жаңадан редакциялауы, бір сөзбен айтқанда бұл
тақырыптағы шығармалардың текстологиясы мәселесінің егжей-тегжейлі
зерделенеуі заман талабы.
Сөз орайы келгенде айта кетейік, қазақ фольклористикасында “кітаби
ақындар” деп аталған ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы Жұмашұлы
Мәулекей (XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген), Көшенов
Ташмұхаммед Баймұхаммедұлы (Шығыс Қазақстан, XIX ғасырдың аяғында
өмір сүрген), Қонайұлы Йазит (1860-1924), Төлегенұлы Досы (1884-1924),
Шайхысламұлы Жүсіпбек (1857-1937), т.б. қиссашыл ақындардың
репертуарына халық арасында ауызша тараған қиссалармен бір қатарда,
баспадан жарық көрген жырлар маңызды рөл атқарғанын атап өтуіміз керек.
Мәселен, тек “Құбас” және “Қисса-и Жұмжұма” жырларының ел аузынан
жинап, қағазға түсіріп 1881 жылғы басылымын 1897, 1901, 1910 және 1971
жылдары еш өзгеріссіз Қазан қаласындағы Университет баспаханасында
басылғанына сілтеме жасасақта жеткілікті. Базбір қиссалардың кіріспе
бөлімінде немесе соңында жыршы-ақындардың қиссаларды өңдеп баспаға
даярлағаны туралы мағлұматтар кездесіп отырады.
Күнінде туған да бар өлген де бар,
Өзіңнен жақсы да бар жаман да бар
Құран менен кітаптан естіп алдым
Өзімді үйреткен молдам да бар.
Қисса-и Жұмжұма
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
36
“Салсалды” Түменде таба алмадым,
Омскіге баруға енді ойландым
Жүйткіген параход арынымен,
Он бес күнде Омскіге келіп қалдым.
Соның үшін Омскіге барып қалдым,
Салсалды біреуден тауып алдым.
Олай-бұлай қатасын түзеп алып,
Заказной почтальонға айтып салдым.
Қисса-и Салсал
Мұнан бұрын жібердім,
Жеті кітап басуға.
...Бәрі де қалды келместен.
...Жалғыз-ақ келді басылып
Жиһаншаһ-Тамуз қиссасы.
Ғабдүлмәлік боп келді,
Сейфулмәлік нұсқасы
Ақыт атым орнына,
Сейітгерей қол қойған.
Сейфулмәлік
Бұл үзінділерге ұқсас қисса-дастандардың өлең жолдарынан көптеп
мысалдарды қарастыра келе нұсқа, версиялардың қалыптасу жолдарын,
мәтіндік айырмашылықтарын, кімдікін кім өңдегені жөніндегі жағдайлардың
куәсі боласың. Қиссашының “Құран менен кітаптан естіп алдым”, “өзімді
үйреткен молдам да бар”, “өлмей тұрып сөйлейін мен бір қиссса”, т.б., өлең
жолдары бұл жайттардан көрініс беріп тұрады [3, 84 б.].
Үш нұсқаны салыстырып зерттеген Б. Әзібаева мынадай қорытынды
жасайды: “В.В.Радлов, М.Жұмашұлы және Х.Кәтиб нұсқаларын салыстырып
зерттегенде бірінші және екінші мәтін мазмұны жағынан Х. Кәтиб
дастанының ізімен жырланғаны айқындалды. Яғни, XIX ғасырда жарық
көрген кітаптар арқылы XIV ғасыр туындысының сюжеті мен мазмұны,
бастпақы идеясы мен бас кейіпкердің негізгі мінездемелік сипаттамалары
бізге жетіп отыр. Бірақ В.В.Радлов пен Мәулекей нұсқаларында Х.Кәтиб
дастанының сюжеттік желісі сақталғанымен, олардың баяндау әдісі әр түрлі,
сөз саптау мәнері мүлде бөлек, мәтіндік сәйкестіктері жоқ екені байқалады”, -
деп жазады ғалым [2].
Шәді Жәңгірұлы XIX ғасыр соңы мен XX ғасыр басындағы баспа жүзін
көрген ең танымал шығармаларының бірін “Назым Сияр Шәриф” деп атаған.
Зерттеушілердің көрсетуінше “Сияр-жол, Шәриф-түзу, қасиетті” деген
мағынаны білдіреді. “Хазіреті Расулдың дүниеге келуі”, “Расулдың бабасы
Ғабудулмақалаптың
оқиғасы”,
“Ғабдулумақалаптың
опат
болуы”,
“Әбутәліптің Расулды Басраға алып барғаны”, “Расулдың ғарышқа сапары”,
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
37
т.б. жалпы жиырма тараудан тұрады [5; 3]. Дастанда баян етілген
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) жеті қат көкке көтерілуі оқиғасының қазақ
халық ауыз әдебиетінің дәстүрімен байланыстығы мәселесіне Р.Бердібаев
тоқталып, танытқыштық, тәрбиелік мәніне ерекше баға берген.
Қазақ әдебиеті тарихында «кітаби ақындар» деген атпен ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың басында Жүсіпбек Шайхысламов, Ақылбек
Сабалұлы, Шәді Жәңгіров, Ораз молда және басқа да қазақ ақындарының
үлкен шоғыры болғаны белгілі. Олар Бұхара, Ташкент, Самарқанд, Қазан,
Уфа сияқты қалалардағы мектептер мен медреселерде білім алып, өз
шығармашылығында ағартушылық идеяларымен ерекшеленеді. Араб, парсы,
түрік тілдерін жетік меңгерген кітаби
ақындар Шығыс әдебиетінің
классикалық үлгілерін қазақ даласында насихаттап, жырлауда айрықша
танылады. Араб әдебиетінің классикалық үлгілерін қазақ топырағында
өзіндік мәнермен дамытқан ақындардың бұл шоғырын тану, бағалау туралы
шығыстанушы Ө.Күмісбаев былайша ой қорытады: «Қазақтың ауыз
әдебиетінде де, кейінгі жазба әдебиетінде де Шығыс әдебиетінің әсері айқын
көрінеді. Сол тұстағы «кітаби ақындар» деп жүрген ақын жазушыларымыз
осы орайда көп қызмет атқарды. Олар қазақ әдебиетін азды-көпті
еңбектермен байытып ілгерілетуге ат салысты [6, 44 б.]. Міне осы сияқты,
М.Көпеевтің де әдеби мұраны жинаудағы еңбегі назардан тыс қалған жоқ.
Алайда жан-жақты сөз болған да емес. Сондықтан да болар академик-
жазушы М.Әуезов: «Өз шығармаларын былай қойып, басы ашық ескі
үлгілерді жазып алып, біздің дәуірімізге жеткізген еңбек Мәшһүрде мол
екенін және де естен шығармау керек. Сондықтан қазақ ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиетінің ғылымдық бір саласы историография бөлімінде
Мәшһүрдің ол түрдегі еңбегіне әрдайым орынды баға берілу шарт» [7, 37 б.],
- деп өте орынды айтқан. Мерзімді басылымдарда, атап айтқанда «Қазақ ССР
тарихы» мен «Қазақ әдебиетінің тарихында» және «Қазақ совет
энциклопедиясында» Мәшһүр Жүсіп Көпеев туралы қысқаша болса да
мәлімет берілген. «Қазақ ССР тарихының» І томында Мәшһүр Жүсіп
Көпеевті ХХ ғасырдың бас кезіндегі кітаби ақындардың көрнектілерінің бірі
деп бағаласа [8], «Қазақ әдебиетінің тарихында» оның ХVІІІ ғасырдың
оқиғаларын көрсететін тарихи поэтикалық шығармаларды жинауда көп еңбек
сіңіргені атап өтіледі. Сондай-ақ, ғалымдар мен әдебиетшілердің
еңбектерінде де М. Көпеевтің ақындығы мен әдеби мұраны жинаудағы
еңбегіне назар аударылған [7].
Кітаби ақындардың жазған жырларында шығарманы айшықтап,
көркемдігін әйгілеп тұратын троп түрлерінің көркем қолданылғанын
зерделей отырып, олардың ақындық өрелерінің биік екенін көреміз.
Біз дарияның гауһары,
Біз теңіздің жауһары, -
деген жыр жолдарында келесі бір қазақтың ұлы «кітаби ақыны» А.Сабалұлы
Қарашаштың сұлу келбетін дария мен теңіз түбінде ғана болатын, «дарияның
гауһары», «теңіздің жауһары» сияқты оңайлықпен қолға түспейтін інжу-
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
38
маржанға балайды [10, 7 б.].
Орта Азия халықтары арқылы шығыс әдебиетінің қазақ әдебиетіне
жасаған ықпал-әсері ғасырлар бойы үзілген емес. Фирдауси, Низами,
Физули, Жәми, Науаи, Хафиз, т.б. шығармалары арқылы келген, немесе
араб, парсы, үнді аңыз ертегілерінен келген «Мың бір түн», «Шаһ-наме»,
«Тоты-наме», «Ләйлі – Мәжнүн», «Тахир-Зухра», «Сейфүлмәлік»,
«Бозжігіт», «Мұңлық-Зарлық» сияқты толып жатқан лиро-эпикалық
ғашықтық дастандар, аңыз, ертегі, хикаялар қазақ топырағында қайта
түлеп, жаңарып қазақ халқының бай ауыз әдебиетімен қосылып, жаңа бір
арна тапты. Жоғарыда айтылғандардан «Шаһ-наме» қазақ арасында да
ертеден ауызша тарап қана қоймай, оның қолжазбаларын, басылып
шыққан кітаптарын және мерзімді баспасөзде жарияланған нұсқаларын
кездестіреміз. Яғни, бұрыннан мәлім «Мың бір түн», «Ләйлі-Мәжнүн»,
«Калила мен Димна» секілді жәдігерлері мен Ислам дінінің пайда болып,
әлемге таралуына байланысты туған әдеби үлгілерінің қазақ тілінде
жасалған нұсқаларынан қазақ әдебиетінің жалпы шығыс әдебиетімен
тарихи байланысын, ежелден келе жатқан терең тамырлы қарым-
қатынасын көруге болады. Сондай-ақ, қазақ әдебиетінде қисса жанрының
қалыптасуына әсер еткені айқын [11].
Әдебиеттанудағы жалпы текстологияның қарастыратын саласы
көпшілікке мәлім болғандай әрине әдеби шығарманың мәтіні. Көркем
туындының сөз арқылы жүзеге асырылған күрделі идеялық – образдық
жүйе екені белгілі, ендеше «текст» ұғымын автор ойының нақты сөзбен
өрнектелгені деп ұққан дұрыс сияқты. Осы тұрғыдан қарастырғанда
әдебиеттану ғылымының негізгі мақсаттарының бірі – көркем
шығарманың жазылу барысындағы текстерін зерттеу. Бұл автор ойының
даму негіздерін толығырақ аңғаруға әрі оның творчестволық
лабораториясының қыр-сырын тереңірек білу үшін қажет. Сондықтан
текстология түбегейлі ғылыми ізденістің басы және негізі болып
саналатыны дау тудырмаса керек [1, 7 б.]. Ақылбек бин Сабал, Шәді
Жәңгіров, Мәулекей Жұмашев, Жүсіпбек Шайхисламов, Ораз Молда,
Баймұхамбет Бейсенов, Мағаз Батырғалиұлы, Кашафуддин бин
Шахмардан, Мақыш Қалтаев, Ғали Махмудов, Нұржан Наушабаев,
Ақмолла, Есенмолла, Әбубәкір, Ахмед Оразаев, Жанұзақ, Мәделіқожа,
Молда Мұса, Нұралы Нысынбайұлы және Ергөбек сынды ақындардың
еңбегін бағалауда, өздерінен кейін қалдырған әдеби мұраларындағы
өзіндік дербес те дара үлестерін айқындауда текстологиялық
зерттеулердің алатын орны ерекше.
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
39
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Қазақ фольклоры текстологиясының кейбір мәселелері. Әдебиет және өнер
институты. –Алматы, 2004. –114 б.
2.
Бабалар сөзі. Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2004. –Т.10. – 448 б.
3.
Ашимов Р.Ж. Қазақтың діни қисса-дастандарының поэтикасы. –Түркістан:
Тұран, 2008. –207 б.
4.
Назым Сияр Шариф. – Алматы: Санат, 1995.
5.
Күмісбаев Ө. Абай және шығыс. – Алматы: ҚазМУ, 1995. –344 б.
6.
Әуезов М. Қорытынды сөз // Әдеби мұра және оны зерттеу. –Алматы, 1961.
–358 б.
7.
Қазақ ССР тарихы. –Алматы, 1957. –Т. 1. – 582 б.
8.
Ғашық-нама. Шығыс хикаяларының желісіне құрылған қазақ дастандары.
– Алматы: Жазушы, 1979. – 472 б.
9.
Салқынбаев М. ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби байланыстары. Филология
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. –
Алматы, 2006.
|