Осы ретпен қазақ тілі дыбыстарының айырым белгілерінің құрамын

29 
 
құбылыстан туындайды. 
 Қазақ  тілінің   айырым   белгілерінің   құрамы   сингармонизмге  тікелей  
байланысты  болғандықтан,  әрбір  артикуляциялық  белгі  үндесім  әуезіне 
байланысты  іштей  тағы  да  жіктеліп  отырады.  Сондықтан  да  сингармонизмге 
байланысты айырым белгілердің құрамы қазақ тілі үшін өз алдына айқындалады. 
Сингармонизмге  қатысты  айырым  белгілерді  шартты  түрде  фонологиялық 
айырым  белгілер  деп  атаймыз.  Бұл  жерде  де  «шартты»  деп  отырған  себебіміз 
сингармонизмге  қатысты  артикуляциялық  белгілер  онсыз  да  фонологиялық 
болып табылады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Жүнісбек А.  Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық моделі: Оқу құралы. 
–1-бөлім. – Алматы: Арыс, 2005. –108 б. 
2.
 
Мырзабеков  С.  Қазақ  тілінің  дыбыс  жүйесі.  –  Алматы:  Сөздік-Словарь,  
2002. – 198 б. 
3.
 
Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ғылым, 1975. 
4.
 
Қазақ грамматикасы. –Астана: Елорда, 2002. – 783 б. 
5.
 
Жунисбек  А.  Введение  в  сингармоническую  фонетику.  –  Алматы:  Арыс, 
2009. –109 с.                                                                        
6.
 
Базарбаева З. Қазақ тілі фонетикасын зерттеудегі негізгі ғылыми бағыттар // 
Тілтаным. – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2004.  –№4. –
148 б. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются особенности артикуляционного описания дифференциальных 
признаков  гласных  и  согласных  звуков  в  казахском    языке.  Основной  проблемой  фонетики 
является теория дифференциальных признаков. Так как уточнение состава звуков и описание 
звуковой  структуры  реализуется  на  теории  дифференциальных  признаков,  то  она  является 
одной  из  актуальных  задач  современного  языкознания.  Особенности  артикуляционного 
описания дифференциальных признаков в казахском языке отталкиваются от сингармонизма. 
Именно  он  остается  фундаментальным  исходом  теории  дифференциальных  признаков  и  их 
артикуляционного описания. 
(Талдыбаева  М.Д.  Особенности  артикуляционного  описания  дифференциальных 
признаков звуков в казахском языке)
 
 
SUMMARY 
The  article  deals  with    the  features  of  articulation  description  of    the  distinctive  features  of 
vowels and consonants in the Kazakh language. The main problem of  the theory of phonetics is the  
distinctive  features.  Since  the  refinement  of  sound  and  audio  descriptions  of  the  structure 
implemented in the theory of distinctive features, it is one of the urgent tasks of modern linguistics. 
Articulatory  features  descriptions  of  distinctive  features  in  the  Kazakh  language  repelled  by  vowel 
harmony.  It    remains    from    fundamental  outcome  of  the  theory  of  differentiated  features  and  their 
articulatory descriptions. 
(Taldubayeva M.D. The features of articulation description of  the distinctive feature of Kazakh 
sounds) 
 
 
 
 
 
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

30 
 
 
 
ÜOS 378. 125: 420.1 
E.TAŞKIN 
Süleyman Demirel Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrencisi   
 
YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE OYUNUN ÖNEMİ 
 
Oyun, çocuğu gerçek hayata hazırladığı gibi iç dünyasının dışa vurumunda da 
etkin  bir  araçtır.  Yaşadıklarını,  isteklerini,  duygularını  oyunla  dışa  vurur.  Oyun, 
sırasında üstlendiği rollerle dünyayı algılamaya çalışır, özdeşim kurar ve böylece 
kişiliği oluşmaya başlar. Oynarken edindiği bilgiler daha kalıcı ve etkilidir. Oyun, 
çocuğun deney yolu ile düşünmesidir ve çocuk deneyimlerini oyun yoluyla kazanır. 
Hayatı için gerekli, bilgi, beceri ve deneyimleri oyun içinde kendiliğinden öğrenir. 
Bu  nedenle  çocukların  eğitiminde  en  etkin  yol  oyundur.  Oyunlar,  çocuğun 
eğlenerek  öğrenmesinde  ilk  basamağı  oluşturur.  Oyunlar,  çocukların  pasif 
durumdan  aktif  duruma  geçirmeleri  nedeniyle  diğer  öğrenme  tekniklerine  göre 
daha etkilidir.   
Oyunla  eğitimde  çocuk,  yaparak  ve  yaşayarak  öğrenir.  Dokunur,  görür, 
koklar,  dinler,  tadar,  bakar  ve  hisseder.  Bütün  duyularını  kullanır.  Makalede  dil 
öğretiminde oyunun etkisi  ve önemi üzerinde kısaca durulacak.   
 
Anahtar Kelimeler: Yabancılara Dil Öğretimi, Oyun Türleri, Türkçe Öğretimi. 
 
       
Yabancılara Türkçe  öğretiminde  öğrenciler  oyunun  içinde  olmalı  ve  deneme 
yanılma  yoluyla  yaparak  yaşayarak  konuyu  kavramalıdır.  Bununla  ilgili  bir 
araştırmada bu sözü doğrular niteliktedir [1]. kitabında, Dale’nin yaşantı kolisinde 
belirlediği modele göre ele alınan araştırma sonuçlarından bahsetmektedir. Teksas 
Üniversitesinde  yapılan  bu  araştırma  sonuçlarında;  hem  görüp  hem  işittiklerinin 
%50’ sini, söylediklerinin %70’ini, yapıp söylediklerinin %90’ını hatırlamaktadır. 
Bundan dolayı oyun etkinlikleri ile Türkçe öğrenen öğrencilerin öğrenme sürecine 
aktif olarak katılımı sağlanacaktır.    
       Öğretmenlerin dersleri sadece kuru kuruya anlatması çok yetersiz kalmaktadır. 
Öğrenci dokunmalı,hissetmeli,yapmalı,dramatize etmeli ve roller almalıdır. Bunları 
yapabilmesi  için  ise  derslerde  mutlaka  oyunları  ve  etkinlikleri  kullanmamız 
gerekir. 
       Günümüzde  yabancı  dil  öğretiminde  en  iyi  yaklaşımlardan  biri  de  iletişimci 
yöntemdir. Oyunlar genellikle çok rahat ve neşeli bir ortamda iletişimi sağlar. 
       Dil  öğretiminde  oyunlar  ve  bulmacalar  derse  ve  iletişime  çeşitlilik  katarken 
dersi daha ilginç ve eğlenceli hale getirir [2]. Dilbilgisi derslerinde kullanılan oyun 
ve  etkinlikler  farklı  zeka  türlerine    sahip  olan  bireylerin  ilgisini  artırdığı  gibi 
öğrenimine de kalıcı etki yapmaktadır. 
       Öğretmen, oyunları hazırlarken dikkatli ve titiz davranmalıdır. Dilbilgisi  
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

31 
 
dersinde  kullanılan  oyunlar  ve  bulmacalar  konuları  pekiştirmeye,tekrara  ve 
özellikle   öğrenmeye   yönelik   olmalıdır.   Eğlendiriciliği,   öğreticiliğinin   önüne  
geçmemelidir. 
      Dil bilgisi dersi işlenirken tanım ve ezberletme yoluna gidilmemeli,öğrencilerin 
anladıkları,  öğrendikleri  bilgileri  metin  ve  konuşma  kalıpları  içinde  üzerinde 
görebilmesi  ve  gösterebilmesi  üzerinde  durulmalıdır.  Kuralların  öğrencilerin 
kelime  ve  konuşma  kalıplarını  anlama,kompozisyon  dersine  katkı  sağlaması 
esastır.Dil  bilgisi  öğretirken  sağlam  cümle,doğru  imla  hedeflenmelidir.Dil  bilgisi 
verilirken  ne  zaman,nerede  ve  nasıl  verileceği  çok  önemlidir.  Öğrencinin,  bilgiyi 
en kolay olarak alabileceği şekil ve zamanlama çok önemlidir. Çünkü yabancı 
dil  öğretiminde  en  önemli  unsur;  kolaydan  zora,somuttan  soyuta  ve  yakından 
uzağa bir sıranın takibi önemlidir.
 
Hangi  çağda  ve  hangi  kültürde  olursa  olsun  çocuğun  olduğu  her  yerde 
oyun  vardır.  Bir  çocuğun  sevgiden  sonra  gelen  en  önemli  ruhsal  ihtiyacı 
oyundur. Oyun, çocuğun hayatı anlama yoludur. 
Dil bilgisi dersinde kullanılabilecek oyunlar:  
Alfabe oyunu 
Seviye: Temel seviye 
Öğrenci Sayısı: Bütün sınıf 
Amaç : Alfabeyi kavratma 
Harfler  ve  harflerle  başlayan    kelimeler  verildikten  sonra  bir  kutuya 
alfabenin harfleri yazılıp konur.   Öğrenci gelir kutudan bir harfi rastgele çeker, 
çıkan harfi okur.  Hatırlayabilirse o harfle başlayan kelimeyi söyler. 
İsimlere sıfat bulma oyunu 
Seviye      :Temel seviye, orta seviye 
Öğrenci Sayısı  : Bütün sınıf 
Amaç           :  Sıfatların öğretimi 
       Sınıf  gruplara  bölünür.  Grupların  başına  birer  başkan  seçilir.  Başkan  bir 
isim söyler.Oyuncular da sıra ile bu isme uygun bir sıfat bulurlar. Sırası gelen 
öğrenci  söylenen  isme  doğru  bir  sıfat  söylerse  önceden  belirlenen  puanı 
kazanır. Grupta en çok puanı alan öğrenci, o grubun birincisi olur [3].  
Örnekler:               
BAL-Tatlı             YAPRAK - Yeşil 
İĞNE - Sivri         DEDE - Yaşlı 
TAŞ - Sert     KÖMÜR – Siyah 
Bu oyun sıfatlara isim bulma biçiminde de oynanabilir. 
Örnekler:  
KIRMIZI- Domates           YUVARLAK- Top  
YÜKSEK- Dağ                      UZUN- Yol 
BEYAZ- Kar                        KIRIK-Kalem                  
Bilen oturur oyunu 
Seviye: Temel seviye 
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

32 
 
Öğrenci Sayısı: Bütün sınıf  
Amaç: Eş anlam, Zıt anlamlıları öğretimi 
Bu oyun, eş vez zıt anlamlı kelimelerin ve daha bir çok konunun eğlenceli 
öğretilmesinde kullanılabilir. 
Örnek:  
      Konu: eş anlamlı kelimelerin öğretimi 
      Süre: 10-15 dakika 
      Öğretmen,  öncelikli  olarak  bütün  öğrencileri  ayağa  kaldırır,  daha  sonra 
önceden  seçtiği  eş  anlamlı  kelimelerden  birini  tahtaya  yazar.  Sırasıyla, 
öğrencilere tahtadaki kelimenin eş anlamlısı olan kelimeyi sorar. Şayet öğrenci 
bilirse  oturmaya  hak  kazanır.  Öğrenci  bilmemesi  halinde  bir  başka  öğrenciye 
aynı kelimenin eş anlamlısı sorulur, kelimenin eş anlamlısı bulununca tahtaya 
başka bir kelime yazılır, yarışmaya devam edilir. Ayaktaki öğrencilerden bilen 
omazsa, oturanlardan dileyen soruya cevap verebilir. Oturan öğrencilerden biri 
soruyu  bilirse,  ayaktaki  öğrencilerden  birini  oturtabilir  ya  da  oturan 
öğrencilerden  dilediğini  ayağa  kaldırabilir.  Oyun  sonunda  ayakta  kalan 
öğrenciler,  oturan  öğrencilere  çay  ısmarlarsa  oyun  daha  zevkli  ve  heyecanlı 
olur. [4].  
       Bu oyun, öğretmenin dilemesi halinde, gruplar halinde de oynanılabilir.  
Nazlı’nın Kedisi oyunu 
Seviye: Temel Seviye 
Amaç: Sıfatlar 
Öğrenci sayısı: Bütün Sınıf veya Grup 
       Nazlı’nın kedisi oyunu’nda öğretmen öncelikle örnek bir cümle yazmalı ve 
Nazlı’nın  kedisine  ait  bir  özelliği  vurgulamalıdır.  Söylediği  özelliğin  baş 
harfiyle  başlayan  yeni  özellikler  öğrenciler  tarafından  söylenmelidir.  En  çok 
yeni özelliği bulan öğrenci etkinliği başarıyla tamamlar. Oyun gruplar halinde 
de  uygulanabilir.  Bu  oyun  sıfatların  kavratılması  açısından  öğrencilerin 
dikkatini çekecektir [5]. 
ÖRNEK: 
Öğretmen: Nazlı’nın zayıf kedisi vardır. 
Öğrenci: Nazlı’nın zarif kedisi vardır. 
Öğrenci: Nazlı’nın zeki kedisi vardır. 
       Oyun, çocuğu gerçek hayata hazırladığı gibi iç dünyasının dışa vurumunda 
da  etkin  bir  araçtır.  Yaşadıklarını,  isteklerini,  duygularını  oyunla  dışa  vurur. 
Oyun, sırasında üstlendiği rollerle dünyayı algılamaya çalışır, özdeşim kurar ve 
böylece  kişiliği  oluşmaya  başlar.  Oynarken  edindiği  bilgiler  daha  kalıcı  ve 
etkilidir.  Oyun,  çocuğun  deney  yolu  ile  düşünmesidir  ve  çocuk  deneyimlerini 
oyun  yoluyla  kazanır.  Hayatı  için  gerekli,  bilgi,  beceri  ve  deneyimleri  oyun 
içinde  kendiliğinden  öğrenir.  Bu  nedenle  çocukların  eğitiminde  en  etkin  yol 
oyundur. Oyunlar, çocuğun eğlenerek öğrenmesinde ilk basamağı oluşturur.  
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

33 
 
 
Oyunlar,  çocukların  pasif  durumdan  aktif  duruma geçirmeleri  nedeniyle  diğer 
öğrenme tekniklerine göre daha etkilidir. 
Oyunla 
eğitimde 
çocuk, 
yaparak 
ve 
yaşayarak 
öğrenir. 
Dokunur,görür,koklar,dinler,tadar, bakar ve hisseder. Bütün duyularını kullanır. 
Böylece  daha  kalıcı  ve  doğal  bir  öğrenme  gerçekleşir.  Çocukların  sürekli 
oynadığı  ve  oyun  oynamayı  bu  kadar  çok  sevdikleri  düşünülürse  oyunun 
eğitimde kullanılmasının ne kadar etkili ve kolay olacağı anlaşılabilir. 
 
KAYNAKÇA 
1.
 
1st  International  Conference  on  Foreign  Language  Teaching  and  Applied 
Linguistics. – May 5-7.  –Sarajevo, 2011. 
2.
 
Kaya Ü., Yapıcı Ş. İlköğretim 1. Kademede oyun tekniğinin İngilizce öğretimine 
katkısı, Yüksek lisans tezi. –Afyonkarahisar, 2007. 
3.
 
İzgören K.M. Oyunlarla Dil Öğretimi, Academyplus Yayınları. –Ankara, 1999. 
4.
 
Taşdemir  E.,  Bilkan  N.,  Can  H.  Türkçe  Öğretim  Teknikleri,  Dilset  Yayınları.  –
İzmir, 2003. 
5.
 
İzgören K.M. Oyunlarla Dil Öğretimi, Academyplus Yayınları. –Ankara, 1999. 
6.
 
http://www.belgeler.com/kategoriler/egitim-ogretim 16.12.2012. 
7.
 
http://www.numanaga.com/egitimde-bulmaca/ 16.12.2012. 
8.
 
http://www.turkceciler.com/genel/bulmaca 16.12.2012. 
9.
 
http://www.dilset.com/akademi/index.php/website/content/1852   21.12.2012. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада шетелдіктерге түрік тілін үйретуде ойын  түрлерінің маңызы мен рөлі туралы 
баяндалады. 
(Ташкын Е. Шетелдіктерге түрік тілін үйретуде ойын түрлерінің маңызы) 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются важность и роль обучающих игр в изучении турецкого языка 
иностранных студентов. 
(Ташкын Е. Важность обучающих игр в изучении турецкого языка иностранцев) 
 
SUMMARY 
In article are considered importance and role training games in studying of the Turkish language 
of foreign students. 
(Tashkun E. Importance of training games in studying of the Turkish language of foreigners) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

34 
 
 
ӘОЖ 398.5: 808.882 (584 5) 
М.ОМАРХАНОВА 
 А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты 
 
ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ҮЛГІЛЕРІН ЖИНАУ ЖӘНЕ 
НАСИХАТТАУДА КІТАБИ АҚЫНДАРДЫҢ ЕҢБЕГІ 
 
Қазақ әдебиеті тарихында «кітаби ақындар» деген атпен ХІХ ғасырдың 
аяғы мен ХХ ғасырдың басында Жүсіпбек Шайхысламов, Ақылбек Сабалұлы, 
Шәді  Жәңгіров,  Ораз  молда,  Ақмолла  және  Ақыт  сияқты  және  басқа  да 
қазақ  ақындарының  үлкен  шоғыры  болғаны  белгілі.  Олар  Бұхара,  Ташкент, 
Самарқанд,  Қазан,  Уфа  сияқты  қалалардағы  мектептер  мен  медреселерде 
білім 
алып, 
өз 
шығармашылығында 
ағартушылық 
идеяларымен 
ерекшеленеді. Араб, парсы, түрік тілдерін жетік меңгерген кітаби ақындар 
Шығыс  әдебиетінің  классикалық  үлгілерін  қазақ  даласында  насихаттап, 
жырлауда айрықша  танылады.Ұсынылып  отырған  осы  мақалада  қазақтың 
ауыз әдебиетінде де, кейінгі жазба әдебиетінде де Шығыс әдебиетінің әсері,  
сол тұстағы «кітаби ақындар» деп жүрген ақын жазушыларымыз жөнінде 
баяндалады.  
 
Кілт  сөздер:  кітаби  ақын,  ислами  және  діни  тақырыптағы  әдебиет, 
шығыс әдебиеті. 
  
 
Көшпелі  өмір  салтына  қалыптасқан  қазақ  халқының  ғасырлар 
қойнауынан  келе  жатқан  рухани-мәдени  қазыналарының  кейінгі  жазба 
мәдениеті  орныққан  ұрпақтарына  халық  әдебиеті  арқылы  жеткені  мәлім. 
Қазіргі  ұғыммен  айтқанда,  тұтас  бір  ұлттың  тілін,  тарихын,  этнографиясын, 
философиясын,  психологиясын,  этнопедагогикасын  жеткізуші  –  оның 
фольклоры  мен  ауыз  әдебиеті.  Сол  рухани  мұралар  ұрпақтан  ұрпаққа  жад 
арқылы  сабақтаса  тұтасып  келді,  әлі  де  жалғастығын  үзген  емес.  Халық 
жадын  –  осы  рухани-мәдени  мұраларымызды  жинаушы  және  сақтаушы 
алтын сандық ретінде қабылдасақ, онымен қазіргі еліміздегі әдеби қорларға, 
дәнекерлік жасайтын фольклоршы-жинаушылар болары хақ [1, 6 б.].  
ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысында  ел  ішінен  белсенді  халық  ауыз 
әдебиетін  жинаушылар  шыға  бастағаны  жақсы  мәлім.  Олардың  қатары 
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, С.Бабажанов, Б.Дауылбаев, Ж.Шайхисламұлы, 
М.Көпеев,  А.Сабалұлы,  Оразмолда,  Е.Есенжолов  сияқты  т.б.  көптеген  ұлт 
азаматтарының есімімен жалғаса береді. Бұлардың алдыңғы жинаушылардан 
өзгешелігі,  халық  шығармаларын  тарихи  танымдық,  идеялық-көркем 
қасиеттеріне, 
жанрлық 
ерекшеліктеріне, 
әдет-ғұрып, 
салт-дәстүрге 
байланыстыра ұғынуында. Сондықтан да бұл кезеңде жиналған фольклорлық 
– этнографиялық материалдардың маңызы айрықша зор деп есептеуге толық 
негіз бар.   
Ескіні ескермей, жаңа жадыңа түспейді, - дегендей көне мұра жайлы сөз 
болғанда оны зерттеушілер мен жинаушылардың да еңбегін  ескеру қажет.  
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

35 
 
 
Демек,  қазақ  фольклористика  тарихында  есімі  ескеріліп,  өзіне  лайық  орын 
алған  тұлғаларымен  бір  қатарда,  әртүрлі  себептерге  байланысты  еңбегіне 
орынды баға берілмей жүрген ақын, ауыз әдебиет үлгілерін жинаушылары да 
бар.     
Халық  әдебиетін  жинаудың  кешенді  бағыттары  жөнінде  ой-пікірлерін 
білдірген  ғалымдардың  айтуына  қарағанда,  қазақ  халық  әдебиетіне  көңіл 
бөлініп,  оны  хатқа  түсіру  шаралары  XVIII  ғасырдың  екінші  жартысынан 
белең  алған  екен.  Бұл  кезеңде  жиналған  мұралар  түрлі  мақсат-мүдделерге 
байланысты  болды.  Расында  да,  тарихи  деректерге  негізделетін  болсақ, 
бұрынғы Ресей империясында кітап бастыру өндірісі XVIII ғасырдың екінші 
жартысынан  бастап  кең  дамығанын  байқауға  болады.  Сонда  Ресей 
империясының  құрамында  бодан  ретінде  енген  мұсылман  дінін  ұстанған 
түркі  халықтары,  солардың  ішінде  қазақтар  үшін,  басылған  бірінші  кітап  – 
Құран Кәрім болғаны белгілі. Ол 1771 жылы 3800 данамен жарық көрді [2; 4]. 
Міне  сондықтан  да  діни  мазмұндағы  кітаптардың  немесе  шығармалардың 
көптеп  жарық  көргені,  оның  жиналуы,  баспаға  дайындалуы,  кейбір 
жағдайларда «кітаби ақындар» деп жүрген ақындардың мүмкін бұрын соңды 
мәлім  болған  мәтіндерді  жаңадан  редакциялауы,  бір  сөзбен  айтқанда  бұл 
тақырыптағы  шығармалардың  текстологиясы  мәселесінің  егжей-тегжейлі 
зерделенеуі заман талабы.    
Сөз  орайы  келгенде  айта  кетейік,  қазақ  фольклористикасында  “кітаби 
ақындар”  деп  аталған  ауыз  әдебиеті  үлгілерін  жинаушы  Жұмашұлы 
Мәулекей  (XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  өмір  сүрген),  Көшенов 
Ташмұхаммед  Баймұхаммедұлы  (Шығыс  Қазақстан,  XIX  ғасырдың  аяғында 
өмір  сүрген),  Қонайұлы  Йазит  (1860-1924),  Төлегенұлы  Досы  (1884-1924), 
Шайхысламұлы  Жүсіпбек  (1857-1937),  т.б.  қиссашыл  ақындардың 
репертуарына  халық  арасында  ауызша  тараған  қиссалармен  бір  қатарда, 
баспадан жарық көрген жырлар маңызды рөл атқарғанын атап өтуіміз керек. 
Мәселен,  тек  “Құбас”  және  “Қисса-и  Жұмжұма”  жырларының  ел  аузынан 
жинап,  қағазға  түсіріп  1881  жылғы  басылымын  1897,  1901,  1910  және  1971 
жылдары  еш  өзгеріссіз  Қазан  қаласындағы  Университет  баспаханасында 
басылғанына  сілтеме  жасасақта  жеткілікті.  Базбір  қиссалардың  кіріспе 
бөлімінде  немесе  соңында  жыршы-ақындардың  қиссаларды  өңдеп  баспаға 
даярлағаны туралы мағлұматтар кездесіп отырады.  
 
Күнінде туған да бар өлген де бар,  
Өзіңнен жақсы да бар жаман да бар  
Құран менен кітаптан естіп алдым  
Өзімді үйреткен молдам да бар.  
Қисса-и Жұмжұма    
 
 
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

36 
 
“Салсалды” Түменде таба алмадым,  
Омскіге баруға енді ойландым 
Жүйткіген параход арынымен,  
Он бес күнде Омскіге келіп қалдым.  
 
Соның үшін Омскіге барып қалдым,  
Салсалды біреуден тауып алдым.  
Олай-бұлай қатасын түзеп алып,  
Заказной почтальонға айтып салдым.   
Қисса-и Салсал  
 
 
Мұнан бұрын жібердім, 
Жеті кітап басуға.   
...Бәрі де қалды келместен. 
...Жалғыз-ақ келді басылып 
Жиһаншаһ-Тамуз қиссасы.  
 
Ғабдүлмәлік боп келді, 
Сейфулмәлік нұсқасы 
Ақыт атым орнына, 
Сейітгерей қол қойған.  
 
 
 
 
 
 
Сейфулмәлік 
Бұл  үзінділерге  ұқсас  қисса-дастандардың  өлең  жолдарынан  көптеп 
мысалдарды  қарастыра  келе  нұсқа,  версиялардың  қалыптасу  жолдарын, 
мәтіндік айырмашылықтарын, кімдікін кім өңдегені жөніндегі жағдайлардың 
куәсі  боласың.  Қиссашының  “Құран  менен  кітаптан  естіп  алдым”,  “өзімді 
үйреткен молдам да бар”, “өлмей тұрып сөйлейін мен бір қиссса”, т.б., өлең 
жолдары бұл жайттардан көрініс беріп тұрады [3, 84 б.].  
Үш  нұсқаны  салыстырып  зерттеген  Б.  Әзібаева  мынадай  қорытынды 
жасайды: “В.В.Радлов, М.Жұмашұлы және Х.Кәтиб нұсқаларын салыстырып 
зерттегенде  бірінші  және  екінші  мәтін  мазмұны  жағынан  Х.  Кәтиб 
дастанының  ізімен  жырланғаны  айқындалды.  Яғни,  XIX  ғасырда  жарық 
көрген  кітаптар  арқылы  XIV  ғасыр  туындысының  сюжеті  мен  мазмұны, 
бастпақы  идеясы  мен  бас  кейіпкердің  негізгі  мінездемелік  сипаттамалары 
бізге  жетіп  отыр.  Бірақ  В.В.Радлов  пен  Мәулекей  нұсқаларында  Х.Кәтиб 
дастанының сюжеттік желісі сақталғанымен, олардың баяндау әдісі әр түрлі, 
сөз саптау мәнері мүлде бөлек, мәтіндік сәйкестіктері жоқ екені байқалады”, - 
деп жазады ғалым [2].  
Шәді Жәңгірұлы XIX ғасыр соңы мен XX ғасыр басындағы баспа жүзін 
көрген ең танымал шығармаларының бірін “Назым Сияр Шәриф” деп атаған. 
Зерттеушілердің  көрсетуінше  “Сияр-жол,  Шәриф-түзу,  қасиетті”  деген 
мағынаны  білдіреді.  “Хазіреті  Расулдың  дүниеге  келуі”,  “Расулдың  бабасы 
Ғабудулмақалаптың 
оқиғасы”, 
“Ғабдулумақалаптың 
опат 
болуы”, 
“Әбутәліптің Расулды Басраға алып барғаны”, “Расулдың ғарышқа сапары”,  
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

37 
 
т.б.  жалпы  жиырма  тараудан  тұрады  [5;  3].  Дастанда  баян  етілген    
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) жеті қат көкке көтерілуі оқиғасының  қазақ  
халық  ауыз  әдебиетінің  дәстүрімен  байланыстығы  мәселесіне  Р.Бердібаев 
тоқталып, танытқыштық, тәрбиелік мәніне ерекше баға берген.     
Қазақ  әдебиеті  тарихында  «кітаби  ақындар»  деген  атпен  ХІХ  ғасырдың 
аяғы  мен  ХХ  ғасырдың  басында  Жүсіпбек  Шайхысламов,  Ақылбек 
Сабалұлы,  Шәді  Жәңгіров,  Ораз  молда  және  басқа  да  қазақ  ақындарының 
үлкен  шоғыры  болғаны  белгілі.  Олар  Бұхара,  Ташкент,  Самарқанд,  Қазан, 
Уфа  сияқты  қалалардағы  мектептер  мен  медреселерде  білім  алып,  өз 
шығармашылығында ағартушылық идеяларымен ерекшеленеді. Араб, парсы, 
түрік  тілдерін  жетік  меңгерген  кітаби
 
ақындар  Шығыс  әдебиетінің 
классикалық  үлгілерін  қазақ  даласында  насихаттап,  жырлауда  айрықша 
танылады.  Араб  әдебиетінің  классикалық  үлгілерін  қазақ  топырағында 
өзіндік мәнермен дамытқан ақындардың бұл шоғырын тану, бағалау туралы 
шығыстанушы  Ө.Күмісбаев  былайша  ой  қорытады:  «Қазақтың  ауыз 
әдебиетінде де, кейінгі жазба әдебиетінде де Шығыс әдебиетінің әсері айқын 
көрінеді.  Сол  тұстағы  «кітаби  ақындар»  деп  жүрген  ақын  жазушыларымыз 
осы  орайда  көп  қызмет  атқарды.  Олар  қазақ  әдебиетін  азды-көпті 
еңбектермен  байытып  ілгерілетуге  ат  салысты  [6,  44  б.].  Міне  осы  сияқты, 
М.Көпеевтің  де  әдеби  мұраны  жинаудағы  еңбегі  назардан  тыс  қалған  жоқ. 
Алайда  жан-жақты  сөз  болған  да  емес.  Сондықтан  да  болар  академик-
жазушы  М.Әуезов:  «Өз  шығармаларын  былай  қойып,  басы  ашық  ескі 
үлгілерді  жазып  алып,  біздің  дәуірімізге  жеткізген  еңбек  Мәшһүрде  мол 
екенін  және  де  естен  шығармау  керек.  Сондықтан  қазақ  ауыз  әдебиеті  мен 
жазба  әдебиетінің  ғылымдық  бір  саласы  историография  бөлімінде 
Мәшһүрдің ол түрдегі еңбегіне әрдайым орынды баға берілу шарт» [7, 37 б.], 
- деп өте орынды айтқан.  Мерзімді басылымдарда, атап айтқанда «Қазақ ССР 
тарихы»  мен  «Қазақ  әдебиетінің  тарихында»  және  «Қазақ  совет 
энциклопедиясында»  Мәшһүр  Жүсіп  Көпеев  туралы  қысқаша  болса  да 
мәлімет  берілген.  «Қазақ  ССР  тарихының»  І  томында  Мәшһүр  Жүсіп 
Көпеевті ХХ ғасырдың бас кезіндегі кітаби ақындардың көрнектілерінің бірі 
деп  бағаласа  [8],    «Қазақ  әдебиетінің  тарихында»  оның  ХVІІІ  ғасырдың 
оқиғаларын көрсететін тарихи поэтикалық шығармаларды жинауда көп еңбек 
сіңіргені  атап  өтіледі.    Сондай-ақ,  ғалымдар  мен  әдебиетшілердің 
еңбектерінде  де  М.  Көпеевтің  ақындығы  мен  әдеби  мұраны  жинаудағы 
еңбегіне назар аударылған [7]. 
 
Кітаби  ақындардың  жазған  жырларында  шығарманы  айшықтап, 
көркемдігін  әйгілеп  тұратын  троп  түрлерінің  көркем  қолданылғанын 
зерделей отырып, олардың ақындық өрелерінің биік екенін көреміз.  
Біз дарияның гауһары,  
Біз теңіздің жауһары, -  
деген жыр жолдарында келесі бір қазақтың ұлы «кітаби ақыны»  А.Сабалұлы 
Қарашаштың сұлу келбетін дария мен теңіз түбінде ғана болатын, «дарияның 
гауһары»,  «теңіздің  жауһары»  сияқты  оңайлықпен  қолға  түспейтін  інжу-
                                      А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

38 
 
маржанға балайды [10, 7 б.].   
Орта  Азия  халықтары  арқылы  шығыс  әдебиетінің  қазақ  әдебиетіне 
жасаған  ықпал-әсері  ғасырлар  бойы  үзілген  емес.  Фирдауси,  Низами, 
Физули,  Жәми,  Науаи,  Хафиз,  т.б.  шығармалары  арқылы  келген,  немесе 
араб, парсы, үнді аңыз ертегілерінен келген «Мың бір түн», «Шаһ-наме», 
«Тоты-наме»,  «Ләйлі  –  Мәжнүн»,  «Тахир-Зухра»,  «Сейфүлмәлік», 
«Бозжігіт»,  «Мұңлық-Зарлық»  сияқты  толып  жатқан  лиро-эпикалық 
ғашықтық  дастандар,  аңыз,  ертегі,  хикаялар  қазақ  топырағында  қайта 
түлеп, жаңарып қазақ халқының бай ауыз әдебиетімен қосылып, жаңа бір 
арна  тапты.  Жоғарыда  айтылғандардан  «Шаһ-наме»  қазақ  арасында  да 
ертеден  ауызша  тарап  қана  қоймай,  оның  қолжазбаларын,  басылып 
шыққан  кітаптарын  және  мерзімді  баспасөзде  жарияланған  нұсқаларын 
кездестіреміз.    Яғни,  бұрыннан  мәлім  «Мың  бір  түн»,  «Ләйлі-Мәжнүн», 
«Калила мен Димна» секілді жәдігерлері мен Ислам дінінің пайда болып, 
әлемге  таралуына  байланысты  туған  әдеби  үлгілерінің  қазақ  тілінде 
жасалған  нұсқаларынан  қазақ  әдебиетінің  жалпы  шығыс  әдебиетімен 
тарихи  байланысын,  ежелден  келе  жатқан  терең  тамырлы  қарым-
қатынасын көруге болады. Сондай-ақ, қазақ әдебиетінде қисса жанрының 
қалыптасуына әсер еткені айқын [11].
 
Әдебиеттанудағы  жалпы  текстологияның  қарастыратын  саласы 
көпшілікке  мәлім  болғандай  әрине  әдеби  шығарманың  мәтіні.  Көркем 
туындының  сөз  арқылы  жүзеге  асырылған  күрделі  идеялық  –  образдық 
жүйе  екені  белгілі,  ендеше  «текст»  ұғымын  автор  ойының  нақты  сөзбен 
өрнектелгені  деп  ұққан  дұрыс  сияқты.  Осы  тұрғыдан  қарастырғанда 
әдебиеттану  ғылымының  негізгі  мақсаттарының  бірі  –  көркем 
шығарманың  жазылу  барысындағы  текстерін  зерттеу.  Бұл  автор  ойының 
даму  негіздерін  толығырақ  аңғаруға  әрі  оның  творчестволық 
лабораториясының  қыр-сырын  тереңірек  білу  үшін  қажет.  Сондықтан 
текстология  түбегейлі  ғылыми  ізденістің  басы  және  негізі  болып 
саналатыны  дау  тудырмаса  керек  [1,  7  б.].  Ақылбек  бин  Сабал,  Шәді 
Жәңгіров,  Мәулекей  Жұмашев,  Жүсіпбек  Шайхисламов,  Ораз  Молда, 
Баймұхамбет  Бейсенов,  Мағаз  Батырғалиұлы,  Кашафуддин  бин 
Шахмардан,  Мақыш  Қалтаев,  Ғали  Махмудов,  Нұржан  Наушабаев, 
Ақмолла,  Есенмолла,  Әбубәкір,  Ахмед  Оразаев,  Жанұзақ,  Мәделіқожа, 
Молда  Мұса,  Нұралы  Нысынбайұлы  және  Ергөбек  сынды  ақындардың 
еңбегін  бағалауда,  өздерінен  кейін  қалдырған  әдеби  мұраларындағы 
өзіндік  дербес  те  дара  үлестерін  айқындауда  текстологиялық 
зерттеулердің алатын орны ерекше.  
 
 
 
 
 
  А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013 

39 
 
 
ӘДЕБИЕТТЕР  
1.
 
Қазақ фольклоры текстологиясының кейбір мәселелері. Әдебиет және өнер 
институты. –Алматы, 2004. –114 б.  
2.
 
Бабалар сөзі. Жүз томдық. – Астана: Фолиант, 2004. –Т.10. – 448 б. 
3.
 
Ашимов Р.Ж. Қазақтың діни қисса-дастандарының поэтикасы. –Түркістан:  
Тұран, 2008. –207 б. 
4.
 
Назым Сияр Шариф. – Алматы: Санат, 1995.    
5.
 
Күмісбаев Ө. Абай және шығыс. – Алматы: ҚазМУ, 1995. –344 б. 
6.
 
Әуезов М. Қорытынды сөз // Әдеби мұра және оны зерттеу. –Алматы, 1961. 
–358 б.  
7.
 
Қазақ ССР тарихы. –Алматы, 1957. –Т. 1. – 582 б.  
8.
 
Ғашық-нама. Шығыс хикаяларының желісіне құрылған қазақ дастандары. 
– Алматы: Жазушы, 1979. – 472 б.  
9.
 
Салқынбаев М. ХХ ғасырдағы қазақ-араб әдеби байланыстары. Филология 
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. –
Алматы, 2006.  
 

жүктеу 6.24 Kb.

Поделитесь с Вашими друзьями: