РЕЗЮМЕ
В этой статье рассмотрено описание методики обучения иностранному языку в малых
группах. Были определены факторы, влияющие на эффективность групповых методов
обучения иностранному языку.
(Курманбаева У.Н. Теория и методы обучения студентов в группах на занятиях по
иностранному языку)
SUMMARY
The work is devoted to cooperative learning in foreign language teaching when students work
together in small groups. The factors influencing on the efficiency of cooperative methods of foreign
language teaching were determined.
(Kurmanbaeva U.N. Theory and methods of teaching students in a group on the lessons of
foreign language)
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
155
ӘОЖ 371.712
Б.А.ИСМАХАНБЕТОВА
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистр-оқытушысы
САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
Дені сау, он екі мүшесі түгел адам қоғамның ең қымбат, баға жетпес
байлығы. Өйткені қоғамның денсаулығы - бәсекеге қабілетті елу елдің
қатарына кіру міндетін жүзеге асыру жолындағы басты тірек. Сондықтан
да еліміздің мектептеріне жан-жақты дамыған, денсаулығы мықты,
салауатты өмір салтын мұрат тұтатын жеке тұлғаларды тәрбиелеу
басты талап етіп қойылған. Бүгінгі таңда салауатты өмір салттың
ұлттық идеяға да айналуы тиіс мәселе десек, қателеспейміз. Ел қашанда
өзінің саналы да саламатты азаматтарымен еңселі. Бұл мақалада жеке
адамның салауатты өмір салтын мектеп қабырғасында жүрген кезінен
қалыптастыруына
ықпал
ететін
келелі
мәселелер
жан-жақты
қарастырылған.
Кілт сөздер: салауатты өмір салты, шипагерлік баян, «Жеті Жарғы»,
эстетикалық құндылық, психология.
Елбасының «Қазақстан – 2030» жолдауында ұзақ мерзімді
басымдықтардың бірі – «Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен
әл-ауқаты» тармағында «…азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау
болуы және оларды қоршаған табиғи ортаның таза болуы үшін» салауатты
өмір салтына әзірлеу қажеттігі атап көрсетілген. Сонымен қатар, бұл
стратегиялық бағдарламада: «Салауатты әрі гүлденген экономика
құрмайынша біз қуатты мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз,
демографиялық, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шеше
алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-қасиеті мен әл-ауқатын
арттыра алмаймыз»,-деп Президент өз ойын түйіндейді [1].
Салауатты
өмір
салтын
жастардың
бойында
қалыптастыру
мемлекетіміздің «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің негізі ретінде
де көрсетілген. Онда ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамдарды қалыптастыруға, дамытуға
және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар
жасау жолдары белгіленген.
Салауатты өмір салтының аса қажеттілігі басқа да мемлекеттік ресми
құжаттардан көрініс табады. Атап айтқанда: Қазақстан Республикасының
«Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы»
Заңы (1997), Қазақстан республикасының мемлекеттік жастар саясатының
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
156
тұжырымдамасы (1999) және т.б.
Денсаулық - тән, рухани және әлеуметтік игіліктің жиынтығы.
Қазақстанның болашағы ертеңгі ұрпағында болғандықтан, жастардың
денсаулығы халықтың өсімі мен санасын анықтайды. Денені үнемі шынықтыру,
сананың сапа деңгейін көтеру, интеллект өрісін биіктету, рухты шыңдау - бәрі де
денсаулыққа қызмет ететін әрекеттер. Ал мұны жүзеге асыру, жас ұрпақтың
салауаттылығын қамтамасыз ету, ең алдымен отбасы мен мектепке жүктеледі.
Сондықтан, бүгінгі күні Қазақстан мектептеріне жан-жақты дамыған,
денсаулығы мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтатын жеке тұлғаларды
тәрбиелеу басты талап етіп қойылған.
Бүгінгі таңда салауатты өмір салты ұлттық идеяға да айналуы тиіс мәселе.
Өйткені қазақ халқында бұл идеяны жүзеге асырудың негізі болатындай Қазақ
ұлтының салауаттылық, парасаттылық, адамгершілік, тәлім-тәрбие туралы
шолып өтсек, Ибн-Сина еңбектері, Шығыс Аристотелі атанған Әл-Фараби, сонау
көне түркі жазуымен тасқа қашап жазған ескерткіш «Орхон-Енисей
жазуларынан» бастап, араға бес ғасыр салып, қолымызға сағындырып жеткен
белгілі ойшыл Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баяны», Құртқа
Сұлтанқожаұлының тәлімдік мұрасы, ұлттың генетикалық тазалығын сақтау
үшін жеті атаға дейін қыз алыспауға тыйым салған «Қасым ханның қасқа жолы»,
«Есім ханның ескі жолы» заңдары және Тәуке ханның «Жеті жарғысы».
Ұлттық идеяға айналатындай салауатты өмір салты бүгінгі күні жан-жақты
қарастырылуда. Педагогика ғылымында бұл мәселе төңірегінде назар аударатын
көптеген зерттеулер жүргізілуде. Оларды ғылыми тұрғыда жүйелей келе,
мынадай бағыттарын атап айтуға болады :
-Халыққа салауаттылық пен валеологиялық білім берумен айналысқан
ресейлік ғалымдар: Н.Амосов, Ш.А.Амоношвили, И.А.Аршавский, И.И.Брехман,
Э.Н.Вайнер, Ю.П.Лисицын, Б.Н.Чумаков, В.Н.Чайцев, Г.Шаталова, Г.Шелтон.
В.П.Шелтон. В.П.Петленко, В.И.Осин т.б.
- салауатты өмір салтын философия мен әлеуметтану ғылымы тұрғысынан
(Л.Н.Арутунян, Ю.Б.Бромлей, И.Т.Левкина, Р.В.Рыбкина, Т.Ж.Нақыпбеков және
т.б.);
- оқушылардың бойында құндылық бағдар негіздерін қалыптастыру (Г.К.
Нұрғалиева,
С.С. Тілеуова және т.б.);
- оқу-тәрбие үрдісінде жастардың салауатты өмір салтын адамгершілік
құндылықтар арқылы қалыптастыру (А.Каплиева, Б.Қ.Мұхаммеджанов,
Г.Ж.Нұрышева, Ж.Торыбаева және т.б.);
- салауатты өмір салтын тарихи дамуы және халықтық педагогика
тұрғысынан зерттелуі (Ж.Ембергенова, Э.Құрманалиева және т.б.);
- валеология ғылымын теориялық және әдістемелік тұрғыда зерттеу
мәселелері (А.С. Иманғалиев, А. Ақанов,
Ж.Ж. Нұржанова
және т.б.);
- оқушылардың бойындағы салауатты өмір салтының психологиялық-
физиологиялық аспектілері (Ш.Ә.Тулебаева, Т.Қ.Игисинов, И.В.Мордвинцева
және т.б. қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезеңінде қоғамдық білім, тәрбие
институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр
[2]. Сондықтан жоғарыда аталған зерттеулерді негізге ала отырып, қоғамдағы
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
157
мектеп, отбасы бала тәрбиесіне, әсіресе салауатты өмір салтын қалыптастыратын
тиімді жолдарын іздестіру – заман талабы болып отыр.
Адам өмірінің өзегі – эстетикалық құндылықтар, ал басқа мақсаттар оған
жеткізетін баспалдақтар ғана. Осы қағидаға сүйенсек, қоғамның жаңару кезіндегі
жаңаша көзқарастардың бірі - эстетикалық құндылықтар.
Қазақстан Республикасы тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: «ұлттық
мәдениет пен өнер негізінде жан-жақты эстетикалық тәрбие беру; сұлулыққа,
тазалыққа үйрету» міндеті ерекше аталады. Жастардың бойында салауатты өмір
салтының қалыптасуына эстетикалық құндылықтардың әсер ететіні сөзсіз.
Өйткені, салауатты өмір салты адам табиғатына аса қажетті әсемдікті,
сұлулықты, тазалықты талап етеді. Сондықтан эстетикалық құндылықтар арқылы
салауатты өмір салтын қалыптастыру - ерекше мәселе болып, арнайы зерттеуді
қажет етеді.
Эстетиканың негізін құрайтын сезім, ләззат, мұрат, талғам құндылықтары
мектептің негізгі білім беру сатысы – жеткіншектік кезең оқушыларының
дамуына ерекше ықпалын тигізеді. Зерттеу жұмысы және мектеп тәжірибесі
көрсеткендей, жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері дүниенің
әдемілігіне, сұлулығына деген қызығушылықтары ерекше көрініс беріп,
эстетикалық талғамы мен мұратын дамытуға өз бетінше ұмтылыс, талпыныс
жасайды. Осыдан келіп, жеткіншектер өмір салтының мәні мен басты
құндылығы әсемдік пен әдемілікті сезіну болып табылады. Сондықтан да,
жеткіншектердің салауатты өмір сүруі үшін эстетикалық құндылықтардың рөліне
ерекше көңіл бөлу қажет. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
педагогикалық-психологиялық мәселелері төңірегіндегі философия, педагогика,
әлеуметтану, психология ғылымдарындағы еңбектерді оқулықтар мен оқу
бағдарламаларын талдап, зерделеудің нәтижесі төмендегідей қорытынды жасауға
мүмкіндік берді:
1. Педагогика ғылымы саласында болашақ мұғалімдердің салауатты өмір
салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыру мәселесі қашан да
өзекті болғандықтан, оның көптеген ғылыми зерттеулерге негізделуі айқын. Осы
мәселенің тарихы көне дәуірден басталып, Шығыс пен Батыс өркениеттерінде
қарқынды дамып отырды.
2. Көшпенділер өркениетінің салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары және Қазақ
хандығы дәуірінде жарық көрген Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Құртқа
Сұлтанқожаұлы ойшылдарының еңбектері, қазақ халқының генетикалық
тазалығын сақтауда, денсаулығы мықты жас ұрпақты тәрбиелеу үшін жоғары
деңгейде жасалынған «Қасымханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы»
заңдары мен Тәуке ханның «Жеті жарғысы» бүгінгі күні салауатты өмір салтын
ұлттық идея ретінде қабылдауға негіз болатын тарихи құжаттар.
3. Адамзат дамуының эволюциясында жалпы адамзаттық құндылықтардың
өзгеріске ұшырауына сай, эстетикалық құндылық ұғымына салауаттылық
ұғымдары қатарласа дами бастады. Біздің зерттеуіміздің барысында осы
ұғымдардың әрқайсысына анықтама беріліп, олардың өзара байланысы,
сабақтастығы анықталды.
4. Адам өзінің өмір салтында әсемдік дүниесін жоғары бағалауы, оның тұла
бойынан сұлулық, әдемілік қасиеттерімен қатар, эстетикалық компоненттердің
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
158
бүкіл жиынтығының көрініс беруімен ерекше мәнге ие болады. Денсаулыққа
деген дұрыс көзқарасты әсемдік дүниесімен жүзеге асырып, жан
саулығы
мен
тән саулығы үйлесімділігінің қажеттілігі – салауаты өмір салты
болып табылады.
5. Салауатты өмір салты мен эстетикалық құндылықтар арасындағы өзара
байланыс пен сабақтастық айқын байқалады. Салауатты өмір салты адамның
өмір тіршілігі барысында жеке қызығушылығы мен қажеттілігінен туындайтын,
адам табиғатына аса қажетті әсемдікті, сұлулықты, тазалықты талап етеді.
Сондай-ақ, эстетикалық құндылықтар - адам өзінің салауатты өмір салтында
әсемдік дүниесін жоғары бағалауы, оның тұла бойынан сұлулық, әдемілік
қасиеттерді дамытып, ерекше мәнге ие болады.
6. Педагог-психолог ғалымдардың зерттеулері мен көзқарастарын талдау
психологиясы мен салауатты өмір салтының басты құндылығы – дүниенің
әдемілігіне, сұлулығына деген ерекше қызығушылықтарымен, эстетикалық
талғамы мен мұраттарын дамытуға өз бетінше ұмтылыс, талпыныс жасауымен,
әсемдік пен әдемілікті сезінуімен ерекшеленеді.
7. Болашақ мұғалімдердің салауатты өмір салтын қалыптастыруда
құндылықтардың қажеттілігі оқу-тәрбие үрдісінде маңызды мәселе болып
саналады. Өйткені, оқу-тәрбие үрдісінде оқушылардың жас және дара
ерекшеліктеріне сай білім беру, олардың физиологиялық және психологиялық
толысуындағы өзіндік түсініктің қалыптасуына әсерін тигізері анық.
8.
Болашақ мұғалімдердің салауатты өмір салтын педагогика-
психологиялық негізінде қалыптастырудың мазмұндық-құрылымдық моделі
Болашақ
мұғалімдердің
көзқарасын
байытуға,
әсемдікті
әрекетінде
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, моделдеудің нәтижесі
эстетикалық құндылықтарды бағалай білетін, сақтай алатын, салауатты өмір
салты қалыптасқан тұлғаны тәрбиелеуге бағытталады. Салауатты өмір салтын
қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық шарттары мәселесі қазіргі
қоғам талабы тұрғысында өзінің маңыздылығымен, көкейкестілігімен құнды.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030». Ел президентінің Қазақстан халқына
жолдауы //Егемен Қазақстан. –Алматы, 1998.
2.
Оспанова К.Т. Социальные проблемы здорового образа жизни. Науно-
практическая конференция: «Актуальные вопросы теории и практики физкультуры»,
–Алматы, 2001.
РЕЗЮМЕ
В этой статье рассмотрены разносторонние проблемы о влиянии формирования
здорового образа жизни человека. Здоровый человек – самый драгоценный плод климата. С
тех пор как Республика Казахстан взяла независимость эту позицию держит во главе. Здоровье
общества
это
главная
опора
в
пути
вхождения
в
число
пятидесяти
конкурентноспособных
стран.
(Исмаханбетова Б.А. Некоторые вопросы формирования здорового образ жизни)
SUMMARY
Healthy human being is the most valuable benefit of the climate. Since the Republic of
Kazakhstan has taken the independence it holds this position in the lead. Health of society is the main
support towards competitive ability to entry into the number of fifty. Various problems and questions
about influence of formation of human healthy life style are considered in this article
(Ismahanbetova B.A. Some problems of forming a healthy lifestyle)
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
159
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
ТАРИХ
UDS 956.101-3
MUALLA UYDU YUCEL
Prof. Dr.
Faculty member at the I.U.Faculty of Letters,
Department of General Turkish History
Istanbul/Turkey
AN UNKNOWN TURKIC TRIBE IN THE NORTH OF THE BLACK SEA:
THE BERENDEIS
The Berendei people, on whom the sole information we have derives from the
Russian annals and - at a much smaller scale - Hungarian chronicles, have already
taken their place in the history as an ancient Turkic tribe. From the moment they were
first mentioned in the sources of the XI century onwards, the Berendeis who settled in
Russia and Hungary have become a considerable force. As Russia appeared on the
stage of history as a powerful state, the Berendeis participated in the struggles both
against their enemies, and among the Russian people themselves actively as a military
power. Thus, they became an integral part of the defence system of both countries from
the X. century until the XIII century, settled in the strategic areas and protected the
borders.
In fact, the changes the Berendeis brought about in the political destiny of these
two states led to similar events within Hungary and Russia: Both states were invaded
by these Turkic people at the beginning. During the rivalries between the princes
(knezes) to usurp the throne, which began after the third decade of the XII century, they
sided as a military power with the princes they chose and played a pivotal military role
in the political destiny of southern Russia. However, towards to middle of XIII century
and after the collapse of the Kievan Russia, the Berendeis also began to be called Kara
Kalpak as the other Turkic tribes. After that, they were accepted as a people of
horsemen and archers with their particular lifestyle and specific combat techniques in
the steppes of Russia.
In the Kievan Russia, we see the Berendeis acting together with the Uzes; while in
Hungary, they acted together with the Pechenegs. However, it is a fact that the
penetration of the Berendeis in Hungary was limited. Still, we have to underline that
the entrance of the Berendeis to Hungary occurred independently from, and at an
earlier time point than the Pechenegs.
The Berendeis settled in the territory of Russia, Slovakia, Hungary and Romania,
and intermingling with the local people in time, they lost their national identity.
Key words: Berendeis, Russian annals, Pechenegs, Kara-Kalpaks, mentioned,
settlements, Hungary, losated, Turkish tribes, considerable power.
The Russian annals documenting the magnificent history written by the Turkic
tribes in the steppes of the northern Black Sea region mention a tribe with the
names Берендиче,
Береньеевъ:
Berendey,
Berendeyev,
Berendei, Berendi, Berende
160
and Berendichi, which refers doubtlessly to the Turkic tribe of Berendeis.
Unfortunately, the only study in Turkey focussing on the Berendei people to date is
the one that belongs to us [1]. Turkish historians working on the Turkish history in
the pre-Islamic era, including Z.V.Togan, A.N.Kurat and I.Kafesoğlu, have either
not mentioned the Berendeis in their works, or devoted only a few lines or a short
passage to these people. However, foreign historians like V. Golubovsky, D.A.
Rasovsky, J. Marquart and L. Rásonyi have approached the subject with due
importance and precision.
Within the scientific community, three points about the Berendeis are still
subject to discussion:
1.
Which people the Berendeis have descended from; or if they were an
independent tribe;
2.
The meaning of the name “Berendei”;
3.
The geography the Berendeis lived in.
1. Although the ethnicity of the Berendei tribe was an issue intensely
discussed at the beginning, their Turkic origins were later proven through the
investigations by the scientists, predominantly by Marquart and Rásonyi [2].
Subsequently, the discussion shifted to the question if the Berendeis were an
independent tribe, or a sub-tribe of the Pechenegs or the Uzes. The main reason for
this is that the Russian annals constituting our main sources on the Berendeis
mention the name of this tribe, which had established political and military
connections with the Principality of Kiev - a state which had already begun to take
steps towards being a strong state in the northern Black Sea region from the IX
century onwards - during the XI and XII centuries, mention the name of the
Berendeis always in connection with the Pechenegs or the Uzes.
While Golubovsky among the Russian historians states that the Berendeis are
a subgroup of the Uzes [3]; Balaley connects them to the Uzes or the Pechenegs [4,
p. 11]. C. Jirecek also sees the Berendeis as a branch of the Pechenegs [5].
According to Rasovsky, “the Berendeis were without doubt of Turkish origin like
the Uzes or the Pechenegs. However, the Berendeis were neither a completely
independent tribe, nor a tribe under the rule of the Uzes” [4]. He believes that this
is clearly stated in the annals as follows: “One of those living in Torchin
established by the Uzes was the Berendeis and they wore sheep skins” [1, p.18].
According to Rasonyi, the Berendeis “may be the name of a tribe which was not of
Cuman origin but mentioned in Russia during the time of the Cumans. Later, the
fractions that were not slavized most probably intermingled with the Cuman ethnic
group” [6]. Based on the observations by the Russian archeologist S.Pletnëva from
the nomadic graves opened in the steppes of Eastern Europe, M.I. Artamov
mentions the name of the Berendei (or Bayandur) [7] among the other tribes who
were present within the Uzes along with the Pechenegs, and does not connect the
Berendeis to the Uzes [8]. Among the Turkish historians, Kafesoğlu states that “the
Berendeis, who are mentioned in the Russian annals as people resettled in the
principalities and the traces of whose names are still preserved in those regions, are
a subgroup of the Pechenegs” [9]. On the other hand, A.N. Kurat claims that “the
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
161
name of the Berendeis is constantly mentioned in combination with the Turks” and
that “they were an element totally different from the Pechenegs” [10].
The issue has not been clearly resolved until today. In our opinion, the
Berendeis were a separate Turkic tribe like the Pechenegs and the Uzes, because
the Russian annals have continued to mention the remaining members of the
Pechenegs, Uzes and the Berendeis with their own names for some more time even
after they had left the Russian territory. However, they later started to call the
remaining elements from these tribes they employed as mercenaries or border
guards as Kara-Kalpaks (or Kara-Kalpakli) due to the black caps they wore, or in
relation to their appearance.
2. There is no consensus on the meaning of the word “Berendei”. The various
suggestions on this point are as follows:
1)
N. A. Aristov, who is known for his works on the ethnical composition,
nationalisation process, diffusion and population of the Turkic people, links the
word “beren” with “beş-bören, beren” in the language of the Black Kyrgyz. Thus,
he claims that this name refers to the “kök bőrön” tribe of the Black Kyrgyz and
was later transformed into “Berendei (Berendi)”, also among the Cumans in line
with the Russian annals
[11];
2)
According to A.I. Sobolevsky, the Berendeis are a tribe of Iranian origin
and they were the descendants of the Meotis (Azak) Scythians. When the name
“Berendei” first came up, it was in the form of “Berendich”, which can be
explained by the influence of the Persian Language. He believes that the term is a
personal name belonging to one of the Scythian ancestors [12].
3)
V. Parhomenko claims that the Berendeis are related to the Kara-Kalpaks
and links the word “Berendei” to Japheth of the Caucasus. In support of this thesis,
he claims that such a connection could only be formed between the Caucasians and
Japhethians [13].
4)
According to Ràsonyi, the etymology of the word Berendey is as follows:
ber-in di: a) Subject, people; b) Loyal, devoted < ber-“to give”+in – reflexive
gerund suffix + imperfect verb tense 3rd person suffix > ber-in-di: to surrender, to
be seized, to be captured [14].
5)
A.N. Baskakov explains the etymology of the word Berendey in three
different ways: a)
berendey: like a dagger, like a sword; b) chivalrous young man + assimilation suffix dey > berendey: strong, glorious and
clever like a hero; c) beren: eagle, lion+ assimilation suffix dey > aquiline [15, p.
219-226].
6)
J. Brutzkus, on the other hand, explains the meaning of Berendei as
“southerners” and claims that these people lived on both sides of the Dnieper River
during the XII and XIII centuries - a location not far away from Kiev [16].
7)
According to Kurat, the consensus reached as a result of all these
suggestions is on the point that the name “Berendei” is a 3rd person singular
imperfect gerund in Turkish (from the infinitive beren-veren)
[12, p. 68].
А.ЯСАУИ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ, №1, 2013
162
3. The northern Black Sea region and Eastern Europe are indisputably
accepted as the geography the Berendeis lived in. The discussion still continues on
the question which parts of the northern Black Sea region and Eastern Europe they
inhabited. Before going in any detail in this subject, we should take a quick glance
at the history of the Berendei tribe in the light of the sources:
|