Issn 1563-0269 Индекс 75871; 25871

 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 3(70). 2013 
ЖАЛПЫ ТАРИХ 
 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 94 (57:30) 
 
Г.К. Көкебаева
1
, А.М. Сманова
2
 
 
1
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, т.ғ.д. 
Алматы, Қазақстан; 
kokebayeva@mail.ru
 
2
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің доценті, т.ғ.к. 
Алматы, Қазақстан; 
aigulsmanova@mail.ru
 
 
Кеңес өкіметінің поляк халқына қарсы жазалау саясаты 
 
Ұсынылып  отырған  мақалада  Кеңес  Одағының  батыс  аудандарында  тұрған  поляктар  мен 1939 жылы 
кеңес әскерлері басып алған жерлердегі поляктарды күштеп көшіру саясаты зерттеледі. Шекараларға жақын 
аудандардан  мыңдаған  адамды  жаппай  көшіру  кездейсоқ  оқиға  емес,  ол  Кеңес  мемлекетінің  сыртқы 
саясаттық  доктринасынан  туды.  Кеңес  Одағы  «капиталистік  қоршауда»  қалған  жалғыз  социалистік  ел  деп 
түсіндіріліп, кеңес өкіметі бүкіл Батыс елдеріне, өзінің көршілеріне сенімсіздікпен, күдікшілдікпен қарады, 
мұның  өзі  үнемі  «империализмнің  тыңшыларын»  іздеуге    ұласты. 30-50 жылдарда  Кеңес  Одағындағы 
бірқатар  халықтар  «сенімсіз»  элементтер  ретінде  жер  аударылды,  поляк  халқы  да  осы  саясаттың  құрбаны 
болды.  Поляктарды  күштеп  көшіру 1936 жылы  басталды.  КСРО-ның  батыс  жерлеріндегі  поляк  халқының 
негізгі бөлігі Қазақстанға көшірілді.  
Авторлар мұрағат құжаттарын талдау негізінде күштеп көшірудің динамикасы мен көшірілген халықты 
құрылымын көрсетеді.      
Түйін  сөздер:  капиталистік  қоршау, күштеп  көшіру,  босқындар,  буржуазиялық  Польша, саяси  жазалау, 
арнайы қоныстар. 
 
Г.К. Кокебаева, А.М. Сманова 
Репрессивная политика Советской власти по отношению к польскому народу 
 
В  статье  исследуется  политика  департации  поляков,  проживавших  в  западных  регионах  Советского 
Союза,  также  в  местах,  оккупированных  советскими  войсками  в 1939 году.  Департация  тысячи  человек  с 
приграничных районов – не случайное событие, но порождение внешней политической доктрины советского 
государства.  Советский  Союз  считался  единственной  страной  “капиталистического  окружения”,  и  всегда 
недоверие  и  сомнение  со  стороны  советского  государства  в  отношении  всех  западных  стран  и  соседних 
государств перерастало в кампанию по выявлению “агентов империализма”. В 30-50-е гг. некоторые народы 
Совесткого союза были переселены как “вызывающин недоверие”, эта участь не обошла стороной и поляков. 
Депортация поляков началась в 1936 году, и основная часть польского населения западных областей СССР 
была переселена в Казахстан.  
Авторы  на  основе  анализа  архивных  документов  показывают  динамику  депортации  и  структуру  депор-
тированного населения.  
Ключевые  слова:  капиталистическое  окружение,  депортация,  беженцы,  буржуазная  Польша,  полити-
ческий террор, специальные поселения. 
 
G.K. Kokebayeva, A.M. Smanova 
Repressive politics of Soviet power relation to the Polish people 
 
In  the article  deportation  policy  toward Poland living in  the westwrn regions of 
Soviet 
Union and 
in the places occupied by soviet troops in 1939 investigated. Deportation thousand persons from borderline districtsis 
wasn't random event, but generation of external political doctrine of the soviet state. Soviet Union was considered an 
only country in the vises of "capitalist occupation", and  always a  mistrust  and doubt of the soviet state  toward 
western countries and neighbor states passed into a campaign to identify the "agents of imperialism." In 30-50
th 
some 
people of Soviet Union, including Poles, were transmigrated as “a not credible. The deportation of Poles began began 
in 1936 and most of the Polish of the western regions of the USSR were resettled in Kazakhstan.  
Authors analysed archival documents and shown the deportation's dynamics and structure of the deported people. 
Keywords: capitalist environment, deportation, refugees, bourgeois Poland, political terror, special settlements. 
________________________________
 
 
 

63 
 
ISSN 1563-0269
0223
                        Bulletin KazNU. History series. № 3(70). 2013 
 
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Париж 
және  Вашингтон  конференцияларының  ше-
шiмдерi негізінде халықаралық қатынастардың 
жаңа  жүйесі  қалыптасты.  Бұл  жүйе  ХХ  ғ. 20-
шы  жылдардағы  халықаралық  қатынастардың 
тұрақты,  байсалды  түрде  дамуын  қамтамасыз 
еттi, халықтардың өзiн-өзi билеу құқығын заң-
дандырды,  бiрқатар  халықтардың  тәуелсiздiгi 
мен  егемендiгi  мойындалды,  халықаралық 
қауiпсiздiк  пен  бейбiтшiлiктi  сақтауға  қызмет 
ететiн ұйым – Ұлттар Лигасы құрылды, алғаш 
рет  қарулануға  шек  қойылды.  Кеңестiк  Ресей 
бұл  жүйеден  мүлде  тысқары  қалды.  Әрине, 
Үштiк одақпен сепараттық бiтiм жасап, соғыс-
тан  шығып  кеткен  Ресей  Париж  конферен-
циясына шақырылуға тиісті емес еді. Сонымен 
қатар 1919 жылы  Коммунистік  Интернацио-
налдың  құрылуы,  большевиктердің  «әлемдік 
революция» идеясын іске асыруға тырысуы да 
Кеңес  елінің  басқа  мемлекеттермен  қарым-
қатынастарының  жақсаруына  жағдай  жасаған 
жоқ.  Алайда  кеңес  үкiметi  елдің 1918-1923 
жылдардағы  халықаралық  қатынастардан  оқ-
шау қалғанын «капиталистiк қоршаудағы жал-
ғыз социалистiк ел» болғандығынан деп түсін-
дірді. «Капиталистік  қоршауда»  қалу  туралы 
идея  кеңес  өкіметінің  бүкіл  Батыс  елдеріне, 
өзінің  көршілеріне  сенімсіздікпен,  күдікшіл-
дікпен қарауына, үнемі «империализмнің тың-
шыларын»  іздеуіне  ұласты. 30-50-жылдарда 
Кеңес  Одағындағы  бірқатар  халықтар  «сенім-
сіз» элементтер ретінде жер аударылды.  
1920  жылғы  кеңес-поляк  соғысындағы  же-
ңілістен соң Кеңес үкіметі Польшаны «бейбіт-
шіліктің  басты  жауы»  деп  санады [1,15-16]. 
Соған орай кеңес өкіметі Ресейде тұратын по-
ляктарға  қатысты  арнаулы  саясат  бағыттарын 
белгіледі. 20-жылдарда  негізгі  әрекет  поляк-
тарды «буржуазиялық Польшаға» қарайламау-
ға, кеңестік ниетте болуға тәрбиелеу үшін үгіт-
насихат  жүргізу  болса, 30-жылдарда  оларды 
болашақ  «бесінші  колонна»  ретінде  қарап, 
шекарадан  алыс  аудандарға  жер  аудару  сая-
саты  жүргізілді.  Кеңес  өкіметінің  поляк  мәсе-
лесіне  айрықша  назар  аударғанын 1923 жылы 
14-наурыздағы  Әскери-революциялық  кеңес-
тің  ерекше  міндет  орындайтын  бөлімдерге 
берген  № 141/20  бұйрығынан  да  көруімізге 
болады:  
«Қызыл  Әскер  партия  ұйымында  поляк 
ұлтының  өкілдері  немесе  поляк  тілін  білетін 
басқа  ұлт  өкілдері  бар  екенін  анықтау  үшін 
бүкіл  әскер  бөлімдері  бойынша  РК(б)П  мүше 
немесе кандидат поляктарды және поляк тілін 
білетіндерді айрықша есепке алу туралы бұйы- 
 
рамын.  РК(б)П  мүшелерінің  барлығы  қандай 
қызмет  атқаратынына  қарамастан  (саяси  құ-
рам,  қолбасшылық  құрам,  әкімшілік  құрам 
және қызыл әскерлер) толық есепке алынсын». 
Есепке  алу  үшін  барлық  поляктар  мен  поляк 
тілін  білетіндер  арнаулы  анкета  толтыруға 
тиісті болды. Анкетада мынадай сұрақтар бол-
ды: «Польшаның қай бөлігінде (бұрынғы орыс, 
австриялық немесе пруссиялық), қай жылдары 
тұрдыңыз?», «Польшада  не  қызмет  атқарды-
ңыз?», «Польшада  партиялық  немесе  саяси 
қызмет  атқардыңыз  ба?», «Польшадан  қашан 
кеттіңіз?», «Польшада  соңғы  рет  қашан  бол-
дыңыз?», «Поляк тілінде еркін оқу, жазу, сөй-
леу  қолыңыздан  келе  ме?», «Поляк  тілінде 
қандай  (үгіт-насихат,  мәдени-ағарту,  редак-
циялық, кеңестік және партиялық ұйымдасты-
рушылық)  жұмыстарды  атқара  аласыз?» [2].
 
Есепке  алу,  әрине,  Кеңес  Одағының  шекара-
лық  аймақтарында  тұратын  поляктардың  ара-
сында  әртүрлі  жұмыстар  жүргізуге  қажетті 
адамдарды  табу  үшін  жүргізілуі  де  мүмкін, 
сонымен  қатар,  осылайша  анықталған  поляк-
тардың  кейіннен  жазаға  ұшырау  мүмкіндігін 
де жоққа шығаруға болмайды
  
Кеңес  Одағындағы  поляктарға  қарсы  саяси 
жазалау  шаралары 30-жылдарда  басталды. 
Жаппай  ұжымдастыру  шараларын  жүргізу 
барысында  Украина  мен  Белоруссиядағы  ку-
лактар ретінде жер аударылуға тиісті топтарға 
бірінші  кезекте  поляк  ұлтының  өкілдері  ен-
гізілді. БК(б)П Орталық Комитеті Саяси Бюро-
сының 1930 жылдың 5-наурызындағы  «Шекара 
маңындағы  облыстардағы  поляк  қоныстары 
туралы»  қаулысы  бойынша,  Украина  мен  Бе-
лоруссиядан  жер  аударылатын  топтардың 
ішінде  бай  кулактармен  қоса  поляктар  аталды 
[3,508-510]. 
 
Поляктарды  Украинадан  Қазақстанға  кө-
шіру 1936 жылы  басталды.  БК(б)П  Орталық 
Комитетінің  нұсқауымен  Қазақстанның  орта-
лық  партия  және  үкіметтік  мекемелері 1936 
жылдың  ақпан  айында  батыс  шекаралық  ау-
дандардан  поляктар  мен  немістерді  көшіру 
мәселесін арнайы талқылап, 16-ақпанда Қазақ-
стан  коммунистік  партиясының  Орталық  Ко-
митеті  мен  Халық  Комиссарлар  Кеңесі  «Украи-
надан  көшіп  келетіндер  туралы»  қаулы  қа-
былдады. Бұл құжатта Оңтүстік Қазақстанға – 
5500  жанұя,  Қарағанды  және  Алматы  облыс-
тарының  әрқайсысына – 3000 жанұядан,  Шы-
ғыс Қазақстан облысына – 2000 жанұя, Ақтөбе 
облысына – 100 жанұя көшіріледі деп жоспар-
ланды.  Көшіп  келгендердің  басым  бөлігі  бұ-
рыннан  бар  ұжымшарларға  (колхоздарға)  ор- 
 
Кеңес өкіметінің поляк халқына қарсы жазалау саясаты 

64 
 
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 3(70). 2013 
наластырылады,  сонымен  қатар  арнаулы  жаңа 
қоныстар  да  құрылатын  болды. 1936 жылдың 
28-сәуірінде  БК(б)П  Орталық  Комитеті  Ук-
раинадан  Қазақстанның  Қарағанды  облысына 
поляктар  мен  немістерді  көшіру  туралы  мәсе-
лені  талқылады.  Шекараға  жақын  аймақтан – 
негізінен  Житомир,  Винница,  Кировоград, 
Киев  облыстарынан  Қазақстанға 45 мың  по-
ляктар  мен  немістер (15 мың  шаруашылық) 
көшірілуге тиісті болды. Көшірілгендер
 
«саяси 
сенімсіз  элементтер»  деп  аталды [4,762]. Қау-
лыда  көшірілген  тұрғындардың  азаматтық  құ-
қығы шектелмейтіндігі, олардың әкімшілік ау-
дан шегінде еркін жүріп-тұра алатыны, алайдв 
қоныстанғапн  жерден  басқа  аймаққа  кете  ал-
майтындығы  ескерілді.  Көшірілігендерді  жаңа 
жерге орналастыру, оларды тұрғын үймен, жұ-
мыспен  қамтамасыз  ету  мәселелері  тұтастай 
Ішкі  істер  халық  комиссариатына  (НКВД)  ба-
ғынатын  Лагерьлерлердің  жоғарғы  басқарма-
сына  (ГУЛАГ)  берілді.  Тұрғын  үй,  тұрмыс 
мәселелерін  шешуге  қоныс  аударушылардың 
өздерінің  қаржысы  да  жұмылдырылатын  бо-
лады деп жоспарланды.  
1936  жылы  Қазақстанға  поляктар  мен  не-
містерді  көшіру  екі  кезеңмен  іске  асырылды: 
бірінші  топтар  маусым  айында,  екіншілері 
қыркүйекте көшіп келді. Маусымда 35 820 по-
ляктар  көшіп  келді,  оның  ішінде 23 234 жас-
өспірім  балалар  болды [5,90]. Украинадан  кө-
шірілетін  адамдарға  алдын-ала  өздерімен  азық-
түлік,  мал-мүлік,  киім-кешек  алып  жүруді  ес-
керту,  Қазақстанның  ауа-райы,  шаруашылығы 
туралы  хабар  беру  тапсырылған  еді.  Алайда 
көшірілгендердің  алғашқы  тобы  Қазақстанға 
келіп  жеткенде,  олардың  дұрыс  хабар  алма-
ғаны,  бөтен  жерде  бірден  орналасып  алуға 
дайын  еместіктері  көрінді.  Көшетіндерге  Қа-
зақстанда  күн  жылы,  қалың  киім  қажет  емес, 
Украинаның  малы  Қазақстанның  ауа  райына 
көндіге  алмайды,  оны  сату  керек,  баратын 
жерлеріңде тұз жоқ деп хабарлағандары анық-
талды.  Алғашқы  қоныс  аударушылардың  бір-
қатары қап-қап тұз көтеріп, жеңіл киіммен, ал 
40  пайызы  мал-мүліксіз  келді.  Халық  Комис-
сарлары Кеңесінің жоғарыда аталған 28-сәуір-
дегі қаулысы бойынша Украинаның жергілікті 
ұжымшарларының  басшылары  көшірілгендер-
ге  белгілі  мөлшерде  ат-көлік  бөлуге  тиісті 
болатын, олар бұл тапсырманы жартылай ғана 
орындаған.  Осының  барлығы  көшірілгендерді 
орналастыруда  қиындықтар  туғызды,  жаңа 
қоныстар  құруға  қосымша  қаржы  табуды  қа-
жет етті.  
1936  жылдың 17-маусымында  Қарағанды  
 
облыстық  партия  комитеті  И.В. Сталиннің 
атына  хат  жазып,  қоныс  аударушыларды  ор-
наластыруға  қажетті  қосымша  қаржы  бөлуді 
өтінді [6,27]. Бұл  мәселе  Москвада  ұзақ  тал-
қыланды, ақыры 1936 жылдың 5-қыркүйегінде 
КСРО  Халық  Комиссарлары  Кеңесі  қосымша 
қаржы бөлінбейтіні туралы  қаулы қабылдады, 
Ішкі  істер  халық  комиссариатына,  Украина 
КСР  Халық  комиссарлары  кеңесіне  және  Қа-
рағанды облыстық атқару комитетіне 28-сәуір-
дегі  қаулыда  көрсетілген  мөлшерде  көшіру 
және орналастыру туралы нұсқау берілді.  
 1936  жылдың  қыркүйегінде  Украинадан 
көшірудің екінші кезеңі басталды. Бұл кезеңде 
Қазақстанға 14 048 отбасы, 63 976 адам  кө-
шірілді [6,38]. Көшіп  келгендерді  орналасты-
рудағы  ең  ауыр  мәселе  тұрақпен  қамтамасыз 
ету  болды.  Мысалы,  Алматы  облысына  көші-
рілген 650 отбасы  көшірілген,  олардың  қата-
рынан 250 отбасы – Талдықорған  ауданына, 
100 отбасы – Қаратал  ауданына, 350 отбасы – 
Іле  ауданына  жіберілген.  Бұл  жерлерде  көшіп 
келгендерге  тұрақ  табу  мәселесі  жылдам  ше-
шіле қоймады да, олар аса қиын жағдайға тап 
болған.  Жеке  тұрақ  табылмаған  соң  көшіп 
келгендерді жергілікті тұрғындардың үйлеріне 
енгізген,  мұның  өзі  екі  жақ  үшін  де  ыңғай-
сыздық,  қысылыстық  жағдай  туғызған.  Батыс 
аудандардағы  тұрғындарды  көшіргенде  олар-
ды  тұрғын  үймен  қамтамасыз  етудің  жолдары 
қарастырылмаған,  ал  жергілікті  билік  мекеме-
лері  бұл  мәселені  өздігінше  шеше  алмады. 
Ішкі  істер  халық  комиссариатының  (НКВД) 
облыстық  және  аудандық  бөлімдері  көшіріл-
гендерді  ауданға  жеткізген  бойда  аудандық 
атқару  комитеттерінің  қолына  тапсырған  да, 
өздері  орналастыру  мәселесімен  айналыспа-
ған.  Ал  аудандар  мен  ауылдардың  жергілікті 
мекемелері мұндай көп адамды орналастыруға 
дайын  болмай  шықты.  Оның  үстіне  көшіп 
келгендердің  көпшілігі  орыс  тілін  де,  қазақ 
тілін  де  білмейді,  ал  жергілікті  тұрғындар  тек 
қазақ  тілінде  ғана  сөйлейді.  Бұл  жағдай  да 
көшіп  келгендер  үшін  әжептәуір  қиындықтар 
туғызды [7]. Орталық  партия  және  мемлекет 
қаулыларында  көрсетілген  көшіру  шарттары-
ның  көпшілігі  іс  жүзінде  орындалмады.  Мы-
салы,  жаңадан  көшіп  келгендер  ауыл  шаруа-
шылық  өнімін  тапсырудың  мемлекеттік  мін-
деттемелерінен алғашқы жыл босатылуы керек 
болатын. 1936 жылдың  қараша  айында  Қазақ-
стан  Ішкі  істер  комиссариаты  КСРО  Халық 
комиссарлар  Кеңесіне  Қарағанды  облысына 
көшірілген  поляк  және  неміс  шаруашылық-
тарын  астық  тапсыру  міндетінен  босату  ту-
Г.К. Көкебаева, А.М. Сманова 

65 
 
ISSN 1563-0269
0223
                        Bulletin KazNU. History series. № 3(70). 2013 
 
ралы  өтініш  жасады,  алайда  орталық  үкімет 
рұқсат берген жоқ.  
Поляктардың  тағдырындағы  бетбұрыс  кө-
шірумен ғана шектелген жоқ. 1937 жылдың 9-
тамызындағы  БК(б)П  Орталық  Комитетінің 
қаулысына  негіздеп, 11-тамызда  КСРО  Ішкі 
істер комиссариаты «Поляк бүлдіргіш-тыңшы-
лық  топтарын  және  Поляк  әскери  ұйымының 
бөлімдерін  жою  туралы»  бұйрық  шығарды 
[8,301-303]. Поляк әскери ұйымы – 1915 жылы 
Ю. Пильсудскийдің  басқаруымен  Австро-Вен-
грия  мен  Германия  жерінде  Польшаны  қайта 
қалпына  келтіру  жолында  күрес  жүргізу  үшін 
құрылған құпия ұйым. Ұйым 1921 жылы тарап 
кетті. Жоғарыда аталған бұйрық шыққан кезде 
бұл  ұйым  мүлде  жоқ  болатын.  Соған  қара-
мастан Украина мен Белоруссияның жеріндегі 
көптеген  поляктар  осы  ұйымға  қатысы  бар 
деген  жалған  жаламен  тұтқындалып  жатты. 
КСРО  Ішкі  істер  комиссариатының  барлық 
орталық  және  жергілікті  мекемелеріндегі  по-
ляктар жазалауға ұшырады. Бұйрық бойынша, 
поляк  ұлты  өкілдерінің  мынадай  топтары  тұт-
қындалуға  тиісті:  а)  Поляк  әскери  ұйымының 
аса белсенді мүшелері; б) бірінші дүниежүзілік 
соғыстан  кейін  кеңес  жерінде  қалып  қойған 
поляк  соғыс  тұтқындары;  в)  Польшадан  қа-
шып  келгендердің  барлығы  (қай  кезде  қашып 
келгені  маңызды  емес);  г)  поляк  саяси  эми-
гранттары  және  Польшамен  алмастырылған 
саяси  тұтқындар;  д)  Поляк  социалистік  пар-
тиясының және басқа да кеңес өкіметіне қарсы 
саяси партиялардың мүшелері; е) поляк аудан-
дарындағы  кеңес  өкіметіне  қарсы  неғұрлым 
белсенді  элементтер  және  ұлтшылдар [9,454-
546].  Поляк  азаматтарының  аталған  топтарын 
тұтқындау 1937 жылдың 20-тамызынан  бас-
талып,  үш  айдың  ішінде  аяқталуға  тиісті 
болды.  Бұйрықтағы  «Поляк  әскери  ұйымы» 
деп  аталып  отырған  ұйымның  мүшелерінің 
«барлау  жұмысының  нәтижесінде»  жасалған 
тізімі  орталықтан  жіберілетіні  хабарланды. 
Тұтқындалғандарды  екі  топқа  бөледі.  Бірінші 
топқа  «тыңшылық,  бүлдіргіштік»  әрекеттер 
жасаған  құпия  поляк  ұйымдарының  мүшелері 
жатады,  олар  ату  жазасына  кесіледі.  Екінші 
топқа аса белсенді еместер жатқызылады, олар 
5-10  жылға  түрмеге  отырғызылады  немесе 
лагерьлерге  жіберіледі.  Бұйрық  келген  бойда
 
Қызыл  Әскер  қатарындағы,  Ішкі  істер  халық 
комиссариатының  барлық  буындарындағы, 
өнеркәсіп  орындарындағы,  кеңшарлар  мен 
ұжымшарлардағы  барлық  поляктар  тұтқын-
дала бастады. 
 
1937  жылдың 15-тамызындағы  бұйрық  
 
бойынша, «бүлдіргіштік-тыңшылық  қызметі» 
үшін жазаға ұшырағандардың әйелдері мен 15 
жастан  асқан  балалары  тұтқындалды.  Әйел-
дерді  Ерекше  Кеңестер 5-8 жылға  түрмеде 
отыру жазасына кесті, 15 жастан асқан балалар 
лагерьлерге, қатаң тәртіптегі колонияларға жі-
берілді.  Жетім  қалған 15 жасқа  дейінгі  бала-
ларды балалар үйіне орналастырды. Осылайша 
мыңдаған  отбасылар  түгелдей  жазалау  құр-
баны болып кетті. 1937-1938 жылдары 134519 
поляк азаматтары жазаға тартылды. 1937 жыл-
дың 5-қыркүйегінде  КСРО  Ішкі  істер  комис-
сариаты  (НКВД)  поляктарды  жазалау  шара-
ларын күшейтуге, тұтқындалған поляктарға 10 
жылға  дейін  түрмеде  отыру  жазасын  кесуге 
бұйрық  берді.  Бұйрық  бойынша  КСРО  Ішкі 
істер комиссариаты мен Прокуратураның өкіл-
дерінен  «екіліктер»  құрылды,  оларға  соттан 
тыс жаза беру құқығы берілді, қылмыстық істі 
сотталушының  өзін  шақырмай-ақ  сыртынан, 
тізіммен тұтас қарау жүйесі бекітілді.  
1939 жылы Польшаның шығыс аймақтарын 
Кеңес  Одағына  қосқан  соң,  қазан  айының  ор-
тасына дейін басып алынған поляк облыстары 
мен  Батыс  Украина,  Батыс  Белоруссия  аймақ-
тарын  күштеп  кеңестендіру  басталды.  Батыс 
Украина мен Батыс Белоруссия жерінде бірін-
ші  кезекте  ауқатты  шаруалар  шаруашылық-
тары  жойылды,  соның  ішінде,  әсіресе, «осад-
никтер»  деп  аталған  топтың  жер  меншігі  тү-
гелдей  тартып  алынды. «Осадниктер» – ал-
ғашқы  кезде  поляк  әскерінің  құрамында  бо-
лып, 1920 жылы поляк-кеңес  соғысында көзге 
түскен  бұрынғы  әскери  қызметкерлер,  оларға 
20-30-шы  жылдарға  дейін  украиндар  мен 
белорустар қоныстанған аймақтан жер бөлініп 
берілген болатын. Белорусия Кеңес Одағының 
құрамына  кірген  соң  поляк  «осадниктерін» 
бүкіл  отбасыларымен  бірге  Сібірге,  Қазақ-
станға,  Еділ  бойына  көшірді.  КСРО  Халық 
Комиссарлар Кеңесі мен БКП (б) Орталық Ко-
митеті  қаулысына  сәйкес  Кросноярск,  Алтай 
өлкесі,  Новосибирск,  Омбы,  Челябинск  және 
Қазақстанның  солтүстік  және  шығыс  облыс-
тары,  Грузин,  Тәжік,  Өзбек  және  Түркімен 
кеңестік  республикаларына  қоныс  аударушы-
ларға  баспана  салуға  жер  бөлініп  беріліп, 
оларды  құрылыс  материалдарымен  қамтама-
сыз ету туралы жарлық шығарылды [10].
 
 
Кеңес  өкіметі  Қазақстанның  жерін  жаза-
ланған халықтарды айдап апаратын орасан зор 
түрмеге  айналдырды. 1940 жылы  Қазақстан-
ның  жеріне 35 670 арнайы  қоныстанушылар 
келді.  Олардың  ішінен 26 771 адам  әр  облыс-
тарда  бесжүзден  аса  түрлі  шаруашылықтарда  
 
Кеңес өкіметінің поляк халқына қарсы жазалау саясаты 

66 
 
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 3(70). 2013 
қызмет  атқарғаны  мәлім [11].
 
Қоныс  аудару-
шыларға  жолға  жиналуға  бір-екі,  ал  кей  жер-
лерде  небәрі  жарты  сағат  уақыт  қана  берген. 
Адамдарды  жабдықталмаған  жүк  тиеуге  ар-
налған  ескі  вагондарға  мінгізіп  алып  жүрді. 
Осы әрекеттердің құрбаны болған адамдардың 
естеліктері,  құжатта  көрсетілген  мәліметтер-
ден,  әрине,  жоғарыда  мәтіні  берілген  нұсқау-
лардан  әлдеқайда  алыс  жатқан  шындық. 1940 
жылдың  қақаған  сары  аязында  есігі  мықты 
жабылған,  ішіне  от  жағылмаған  вагондармен 
аш-жалаңаш  қалжыраған  ересек  адамдар  мен 
балаларды апта бойы құлазыған даламен алып 
жүрген. Осының  салдарынан  алғаш  Қазақстан 
мен  Орта  Азияға  келгенде  олардың  көбісі 
әлсіз,  әлжуаз,  ауру  хәлде  болды.
 
Жергілікті 
көші-қон  бөлімшесі  қоныс  аударушылар  ара-
сында  дәрігерлік  көмек,  мектеп  және  басқа 
күнделікті  мәдени  шараларды  іске  асыру 
қажеттігі  туралы  республиканың,  облыстар-
дың денсаулық сақтау, ағарту және мәдени ме-
кемелеріне хабар жіберді, сондай-ақ жергілікті 
жерлерде  оларға  арнайы  дәрігерлік  көмектер 
көрсетілді.
 
Дегенмен  қаржы  саласындағы  тап-
шылықтарға байланысты оларға көздеген мақ-
сатқа  лайықты  жағдайлар  да  жасала  бермеді. 
Сонда  да  әр  саладағы  қиындықтарға  қарамай-
ақ  мысалы,  Солтүстік  Қазақстан  облысында 
арнайы  қоныс  аударушыларды  көкөніс,  киім-
кешек  және  ұнмен  қамтамасыз  ету  жұмыста-
рына ерекше назар аударды [12].
 
 
Көшіру  тек  «осадниктерді»  ғана  емес,  бос-
қындарды  да  қамтыды.  Босқындар  фашистер 
басып алған Польшаның батыс аймақтарынан, 
Австрия  мен  Чехословакиядан  қашып  келген-
дер.  Олар  алғаш  қашып  келген  бойда  Кеңес 
Одағы  басып  алған  шығыс  аудандарға  орна-
ласқан еді. Кеңес-герман комиссиясының 1939 
жылы  осы  аймақтардан  көшірілген 177 043 
адамның  қатарында 96 593 поляк  азаматтары 
болса, олардың ішінде «осадниктердің» саны – 
88 654, босқындар – 7 939 адамды құрады. Ал 
1940  жылдың  маусым  айының  аяғында  бос-
қындарды  көшіру  жаңа  қарқынмен  тағы  да 
жүргізілді. 28-29 маусымында 75 мың босқын-
дар Қазақстан мен Сібірге күшпен көшірілді.  
Күштеп  көшіру  саясаты 1939 жылы  тұт-
қынға  түскен,  кейіннен  Катыньда  және  басқа 
жерлерде  өлтірілген  поляк  офицерлерінің  от-
басыларын  да  қамтыды. 1940 жылдың 20-
наурызында  Л. Берияның    Қазақ  КСР  Ішкі  іс-
тер  халық  комиссары  С.Н. Бурдаковқа  Украина 
мен  Белоруссияның  батыс  облыстарынан  жер 
аударылатын  поляк  соғыс  тұтқындарының  от-
басыларын қабылдауға дайындалу туралы бұй- 
 
рық  берді.  Бұйрықта  Қазақстанға  тұтқын  по-
ляк офицерлерінің, жандармдарының, полиция 
қызметкерлерінің,  барлаушыларының,  ірі  по-
мещиктері  мен  фабриканттарының,  ірі  мем-
лекеттік  қызметкерлерінің 25 мың  отбасыла-
рының – барлығы  шамамен 75-100 мың  адам-
ның Қазақстанға 10 жылға жер аударылатыны 
хабарланып,  оларды  орналастырудың  тәртібі 
белгіленді.  Олар  Қостанай,  Ақмола,  Ақтөбе, 
Солтүстік  Қазақстан,  Павлодар  және  Семей 
облыстарына орналастырылады. Жер аударыл-
ғандар тек сол орналасқан ауданында ғана жү-
ріп-тұруға  рұқсат  беретін  төлқұжаттар  алады. 
Жер  аударылғандардың  арасында  міндетті 
түрде  тыңшылық  жұмыстар  ұйымдастыры-
лады.  Қазақстанның  мекемелері  осы  жер 
аударылатындардың  қандай  бекетке  келетіні, 
қалай  орналастырылатыны,  осы  жұмысқа 
жауапты  қауіпсіздік  қызметкерлері  туралы 
мәліметтерді  орталыққа  хабарлап  отыруға 
тиісті. Осы нұсқаулардың негізінде 1940 жылы 
4-сәуірде  Қазақ  КСР  Ішкі  істер  Халық 
Комиссариатының  Қауіпсіздік  бөлімі  арнайы 
бұйрық  шығарды.  Онда  Қазақстанның  әр 
облысы  немесе  әр  ауданы  өкілдері  жергілікті 
жерлердегі  бекеттерден  поляк  азаматтарын 
қабылдап алып, орналастыратын жерге әкеліп, 
бірінші  кезекте  оларды  баспанамен  қамтама-
сыз  етуге  тиісті  болды.  Екіншіден,  жер  ау-
дарылған  контрреволюциялық  элементтерді 
жергілікті халықтан алшақ ұстау керек. Үшін-
шіден,  олар  қашып  кетпеу  үшін  алдын-ала 
бақылау  орнату  керек.  Сондай-ақ,  поляктар-
дың  осы  жерде  кеңес  өкіметіне  қарсы  үгіт-
насихат жасауына жол берілмеуі керек. Осын-
дай  арнайы  талаптар  ісе  асырылуымен  қатар 
барлық  жераударылып  келген  поляктарды 
1939  жылғы  КСРО  ішкі  істер  Халық  Комис-
сариатының  №001223  бұйрығына  сәйкес 
тізімге  алулары  керек  екендігі  қоса  ескертілді 
[13].
 
 
Поляк  офицерлерінің  отбасыларын  жер  ау-
дару 1940 жылдың 13-сәуірінде басталды. Ал-
ғашқы  жылдың  өзінде-ақ  сәуір-мамыр  айла-
рында  Солтүстік-Қазақстан  облысына  бұрын-
ғы  Польшаға  қарасты  Батыс  Украина  мен  Ба-
тыс  Белоруссиядан 28 000 поляк  азаматтары 
келді. 1940 жылдың 25-қыркүйегіндегі мәлімет 
бойынша,  Павлодар  облысына 11 201 жер  ау-
дарылғандар  орналастырылды. 11 201 арнайы 
жер  аударылған  поляк  азаматтарының  ішінен 
5000 адам ғана өндіріс аудандары мен кеңшар-
ларда  мүмкіндігіне  қарай  жұмыспен  қамтама-
сыз  етілді [14]. Ал  осы  кездегі  арнайы  посел-
келерге  қоныстанған  поляктардың  тек 45 
 
 
Г.К. Көкебаева, А.М. Сманова 

67 
 
ISSN 1563-0269
0223
                        Bulletin KazNU. History series. № 3(70). 2013 
 
пайызы  ғана  жұмыспен  қамтамасыз  етіліп 
үлгергенін көруге болады. Оларды басқа орын-
дарға  ауыстыру  да  ешқандай  нәтиже  бермей-
тін  еді,  өйткені  барлық  елді  мекендердің  жағ-
дайы осындай деңгейде болатын.  
Қазақстанға  жер  аударылған  сәттен  бастап 
поляк  офицерлерінің  отбасылары  лагерьлерде 
қамауда  отырған  тұтқындардан  ешқандай  ха-
бар  алған  жоқ.  Өйткені 1940 жылдың 5-нау-
рызында
 
КОКП  Орталық  Комитетінің
 
Саяси 
Бюросы  кеңес  лагерьлерінде  тұтқында  отыр-
ған 25 700 поляк соғыс тұтқындарын өлім жа-
засына  кесу  туралы  шешім  қабылдаған  еді 
[15,26].  Бұл  шешімнен  бейхабар  отбасылары 
әртүрлі  кеңес  мекемелеріне,  тікелей  Сталинге 
хат  жазып,  әкелерінің,  жұбайларының  жағ-
дайын  сұрап,  хабар  алып  беруді  өтінді.  Поляк 
офицері  Эдуард  Бэмнің  әйелі  Мария  Бэм  Се-
мей облысы Көкпекті ауданының Үлкен Бөкен 
ауылынан  Страобельск  лагерінің  комендан-
тына  хат  жазып,  өзінің 1940 жылдың  наурыз 
айынан  бастап  жұбайынан  хат  алмағандығын 
айтып,  оның  хабарын  сұрады [16]. Бұл  хат-
тардың
 
барлығы жауапсыз қалды, өйткені бұл 
кезде Катынь орманында тұтқын поляк офицер-
лерін заңсыз түрде атып-өлтіру басталған еді. 
1941  жылы  мамыр-маусым  айларында  Ке-
ңес  Одағының  құрамына  енгізілген  жерлердің 
тұрғындарын  тағы  да  көшіру  басталды. 1941 
жылдың  мамырында  Украинаның  батыс  об-
лыстарынан 11 мың  адам,  Батыс  Белорус-
сиядан 24 мың адам көшірілді. Көшіру маусым 
айында жалғастырылды. Жалпы алғанда 1940-
1942  жылдарда  Қазақстанға  Кеңес  Одағының 
батыс  аймақтарынан  және  жаңадан  қосып  ал-
ған  жерлерінен 103 757 поляктар  көшірілген.
 
КСРО  Ішкі  істер  халық  комиссариатының 4-
бөлімшесі төрағасының орынбасары лейтенант 
Синициннің 1942 жылғы 28-қаңтарда  дайын-
даған  мәліметі  бойынша,  олар  Қазақстанның 
14  облысының  әртүрлі  аудандарына  орналас-
тырылған [17]. 
 
Кеңес Одағының алыс аудандарына, Қазақ-
станға,  Орта  Азияға  және  Сібірге  көшіріліп, 
осындай  еріксіз  қуғын-сүргінге  ұшыраған  по-
ляк  азаматтарының  тағдыры 1941 жылы  Гер-
мания  Кеңес  Одағына  соғыс  ашқаннан  кейін 
Кеңес  Одағы  мен  Лондондағы  Польша  эми-
гранттық үкіметі арасында болған саяси келіс-
сөз біраз жеңілдіктер алып келді. Орталық Ко-
митет  Саяси  Бюросы  мәжілісінің  №34  хатта-
масы  бойынша 1941 жылы 12-тамызда  КСРО 
Жоғарғы Кеңесінің Президиумы «Кеңес Одағы 
жерінде  қамауда  отырған  поляк  азаматтарына  
кешірім  беру  туралы»  жарлық  шығарды.  Осы  
 
жарлықтың  негізінде  КСРО  Халық  Комиссар-
лар  Кеңесі  мен  БКП  (б)  Орталық  Комитеті 
«КСРО Жоғарғы Кеңесінің жарлығы бойынша 
кешірім  берілген  поляк  азаматтарын  босату 
мен  орналастыру  тәртібі»  деп  аталған  қаулы 
қабылдады. Қаулыда поляк азаматтарының бо-
сатылатын  категориялары  және  оларды  орна-
ластыратын  аудандар  анықталды [18]. Алайда 
арнайы  жер  аударылған  поляк  азаматтарының 
кейбір  бөлігі  бостандық  алғанымен  өздері 
қалаған  жерлерге  орналаса  алмады.  Тек 1942 
жылдың  қыркүйек  айынан  бастап  Кеңес  Ода-
ғының  барлық  жерлеріндегі  еркінен  айырыл-
ған  немесе  арнайы  поселкелерге  қоныстанған 
поляк  азаматтарын  генерал  Андерс  әскеріне 
шақыру  жұмыстарының  жүргізілуі  әр  жерде 
шашырап  жүрген  халыққа  үлкен  бір  үміт 
әкелгендей еді.  
Кешірім  алып,  босап  шыққандардың  қата-
рында Козельск, Старобельск және Осташков-
тағы  офицерлер  де  болуға  тиісті  еді.  Алайда 
аталған  үш  лагерьде  болғандардан  тек  қана 
Лубянкада  тексерістен  өтіп,  жазаға  кесіліп, 
лагерьге жіберілген аз ғана адам, 1940 жылдың 
сәуір  айында  Грязовецк  лагеріне  ауыстырыл-
ған 400 тұтқын  босап  келді.  Басқа  мыңдаған 
офицерлер  қайтпай  қалды. 1943 жылдың 28-
30-қыркүйегінде  Халықаралық  комиссия  по-
ляк  офицерлерінің  мүрдесін  ашу  жұмысын 
(эксгумация)  жүргізді.  Комиссия  жұмысының 
нәтижесінде  поляк  офицерлері 1940 жылы 
атылған деген қорытынды жасалды [19]. Кеңес 
Одағы  бұл  комиссияның  шешімін  мойында-
мады. 1944 жылы  кеңес  үкіметі  Катынь  мә-
селесін тексеру үшін арнаулы комиссия құрды. 
комиссия  поляк  офицерлерін 1941 жылдың 
күзінде  немістер  өлтірді  деген  қорытынды 
жасады [20,63-70]. 
 
Катынь қайғылы оқиғасының құпиясы ұзақ 
уақыт сақталды. Батыс елдеріндегі поляк эми-
гранттары Катынь мәселесін ешуақытта ұмыт-
пады.
 
1987  жылы 14-шілдеде  Швейцариядағы 
бірнеше  поляк  ұйымы  поляк  диаспорасының 
атынан  М.С. Горбачевқа  Катынь  орманында 
қаза  тапқан  поляк  офицерлерінің  тағдырын 
анықтаудың қажеттілігі туралы хат жазды [21]. 
1985  жылы  Варшава  Шарты  Ұйымының  Ке-
ңесшілік  комитетінің  отырысынан  кейін 
В. Ярузельский мен М.С. Горбачевтің кездесуі 
өткізілді. В. Ярузельский кеңес-поляк қатынас-
тарын  «біздің  халықтарымыздың  арасындағы 
өзара сенім мен шынайы достық қатынастарға 
кедергі  болатынның»  барлығынан  тазарту  қа-
жет  дей  келіп,  маңызды  мәселелердің  қата- 
рында  Катынь  қайғылы  оқиғасын  атады. 1990  
 
Кеңес өкіметінің поляк халқына қарсы жазалау саясаты 

68 
 
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 3(70). 2013 
жылдың сәуір айында В. Ярузельскийдің Мәс-
кеуге  ресми  сапарында  КСРО  президенті 
М.С. Горбачев  Катыньдағы  атуды  ұйымдас-
тыруда  Ішкі  істер  халық  комиссариаты  жау-
апты деген мәлімдеме жасады. 
Соңғы  жылдарда  кеңес  лагерьлерінде 
21 857  поляк  соғыс  тұтқындарының  өлтіріл-
гені  белгілі  болды.  Катынь  орманында  өл-
тірілген  поляк  офицерлерінің  ішінде  әскери 
міндетін  өтеген  соң  бейбіт  өмірде  дәрігер, 
инженер,  мұғалім,  ақын-жазушы  болып  жүр-
гендер де баршылық еді. Егер олар тірі болса, 
онда олардың білімі, ақыл-ойы, дарыны соғыс 
біткен  соң  қаншама  құнды  туындылар  берер 
еді.  Катыньда  өмірі  қиылған  поляктардың 
артында  жанұялары,  ұрпақтары  қалды. 2000 
жылы  Катынь  орманында  Ресей  мен  Польша 
бірлесіп  «Катынь»  мұражайлық  кешенін  жа-
сады.  Поляк  офицерлерін  сонау  алыс 1940 
жылы  атқан  жерде  поляк  әскери  зираты  бар. 
Катынь  қайғылы  оқиғасы  және  ұзақ  жылдар 
бойы  оны  құпияландыру,  жалған  ақпар  беру 
халықаралық  құқықтың,  мораль  мен  адамшы-
лықтың  қағидаларымен  мүлде  санаспайтын 
Кеңес  Одағындағы  тоталитарлық  режимнің 
қылмысты саясатының нәтижесі болатын.  
 
Әдебиеттер 
 
1
 
Политбюро ЦК РКП(б) – ВКП(б) и Европа. Решения «особой папки». 1923-1939. Т.1. – М., 2001. 
2 Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағаты, 139-қ., 1-т., 766-іс, 21-22-п. 
3  Кен  О.Н.,  Рупасов  А.И.  Политбюро  ЦК  ВКП(б)  и  отношения  СССР  с  западными  соседними  государствами  (конец 
1920-1930-х гг.): Проблемы. Документы. Опыт комментария. Часть I. Декабрь 1928 – июнь 1934 г. – СПб., 2000.  
4 Политбюро ЦК РКП(б) – ВКП(б). Повестки дня заседаний. 1919–1952. Каталог. T. II. – M., 2001. 
5 Полян П.М. Не по своей воле… История и география принудительных миграций в СССР. – М., 2001. – С. 90. 
6 Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.): Сборник документов – Алматы, 2000.  
7 Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты, 30-қ., 10-т., 8-іс, 1-7-п. 
8  Лубянка.  Сталин  и  Главное  управление  госбезопасности  НКВД.  Архив  Сталина.  Документы  высших  органов 
партийной и государственной власти. 1937 - 1938. – М., 2004.  
9 Ленинградский мартиролог, 1937-938. Т. 2. – СПб., 1996.  
10 Қазақстан Республикасының Президенттік Мұрағаты, 708-қ., 16/2-т., 54-іс, 24-п. 
11 Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағаты, 141-қ., 1-т., 10644-іс, 96-п. 
12 Қазақстан Республикасының Президенттік Мұрағаты, 141-қ., 1-т., 12263-іс, 52-п.; 12277-іс, 5052-пп.; 708-қ., 16/2-т., 
54-іс, 146-п. 
13 Қазақстан Республикасының Президенттік Мұрағаты, 708-қ., 14/2-т., 55-іс, 96-97-п. 
14 Қазақстан Республикасының Президенттік Мұрағаты, 708-қ., 14/2-т., 55-іс, 111,115-п. 
15 Katyn. Dokumenty Ludobójstwa. Dokumenty I materialy archiwalne przekazane Polsce 14 października 1992 r. Red. Ewa 
Wosik. – Warszawa, 1992. 
16 Katyn'. Plenniki neob'yavlennoy voiny. Dokumenty I materially// Pod. Red. R.G.Pikhoi I A.Geishtora. Sost. N.S. Lebedeva, 
N.A. Petrosova, B. Voswinskiy, V.Materskiy.  – М., 1997. – Dок. № 144. 
17 Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты, Р-1146-қ., 1-т., 287-іс, 9-п. 
18 Ресей Федерациясы Қорғаныс Министрлігінің Орталық Мемлекеттік мұрағаты, 280-қ., 768407-т., 43-іс, 3,4-п. 
19 Amtliches Material zum Massenmord von Katyn. Im Auftrage des Auswärtigen Amtes auf Grund urkundlichen 
Beweismaterials zusammengestellt, bearbeitet und herausgegeben von der Deutschen Informationsstelle. – Berlin, 1943. 
20  Żołnierze Polscy-Więźniowie NKWD w latach 1939-1953. Przewodniczący Wojskowej Komisji Archiwalnej płk prof. Dr. 
Inz. Jan PIĘTA. Część I. – Warszawa, 1993.  
21 Neue Zürcher Zeitung, 16.Juli 1987; Open Society Archives at Central European University, HU OSA 300-80-1, Box 343. 
 
References 
 
1
 
Politbiuro CK RKP(b) – VKP(b) I Evropa. Resheniya “osoboi papki”. 1923-1939. T.1. – M., 2001. 
2 Kazakhstan Respublikasynyn Prezidenttik muragaty, 139-k., 1-t., 766-is, 21-22-p. 
3 Ken O.N., Rupasov A.I. Politbiuro CK VKP(b) I otnosheniya SSSR s zapadnymi sosednimi gosudarstvami (konec 1920-1930-
h gg.): Problemy. Dokumenty. Opyt kommentariya. Chast' I. Dekabr' 1928 – iuyn' 1934 g. – SPb., 2000.
 
4 Politbiuro CK RKP(b) – VKP(b). Povestki dlya zasedaniy. 1919-1952. Katalog. T. II. – M., 2001. 
5 Polyan P.M. Ne po svoei vole…Istoriya I geohrafiya prinuditel'nykh migraciy v SSSR. М., 2001. – S. 90. 
6 Iz istorii polyakov v Kazakhstane (1936-1956): Sbornik dokumentov – Almaty, 2000. 
7 Kazakhstan Respublikasynyn Prezidenttik muragaty, 30-k., 10-t., 8-is, 1-7-p. 
8 Lubyanka. Stalin I Glavnoe upravlenie gosbezopasnosti NKVD. Arhiv Stalina. Dokumenty vysshikh organov partiynoi I 
gosudarstvennoi vlasti. 1937-1938. – М., 2004. 
9 Leningradskiy martirolog, 1937-1938. T.2. – SPb., 1996. 
10 Kazakhstan Respublikasynyn Prezidenttik muragaty, 708-k., 16/2-t., 54-is, 24-p. 
11 Kazakhstan Respublikasynyn Prezidenttik muragaty, 141-k., 1-t., 10644-is, 96-p. 
12 Kazakhstan Respublikasynyn Prezidenttik muragaty, 141-k., 1-t., 12263-is, 52-p.; 12277-is, 50-52-pp.; 708-k., 16/2-t., 54-is, 
146-p. 
13 Kazakhstan Respublikasynyn Prezidenttik muragaty, 708-k., 14/2-t., 55-is, 96-97-p. 
14 Kazakhstan Respublikasynyn Prezidenttik muragaty, 708-k., 14/2-t., 55-is, 111, 115-p. 
15 Katyn. Dokumenty Ludobójstwa. Dokumenty I materialy archiwalne przekazane Polsce 14 października 1992 r. Red. Ewa 
Wosik. – Warszawa, 1992. 
Г.К. Көкебаева, А.М. Сманова 

69 
 
ISSN 1563-0269
0223
                        Bulletin KazNU. History series. № 3(70). 2013 
 
16 Katyn'. Plenniki neob'yavlennoy voiny. Dokumenty I materially// Pod. Red. R.G.Pikhoi I A.Geishtora. Sost. N.S. Lebedeva, 
N.A. Petrosova, B. Voswinskiy, V.Materskiy.  – М., 1997. – Dок. № 144. 
17 Kazakhstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik muragaty, R-1146-k., 1-t., 287-is, 9-p. 
18 Resei Ministrliginin Federaciyasy Korganys Ortalyk memlekettik muragaty, 280-k., 768407-t., 43-is, 3,4-p. 
19 Amtliches Material zum Massenmord von Katyn. Im Auftrage des Auswärtigen Amtes auf Grund urkundlichen Beweismate-
rials zusammengestellt, bearbeitet und herausgegeben von der Deutschen Informationsstelle. – Berlin, 1943. 
20  Żołnierze Polscy-Więźniowie NKWD w latach 1939-1953. Przewodniczący Wojskowej Komisji Archiwalnej płk prof. Dr. 
Inz. Jan PIĘTA. Część I. – Warszawa, 1993.  
21 Neue Zürcher Zeitung, 16.Juli 1987; Open Society Archives at Central European University, HU OSA 300-80-1, Box 343. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Кеңес өкіметінің поляк халқына қарсы жазалау саясаты 

70 
 
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 3(70). 2013 
 
 
 
 
УДК 94(5-191.2) «2000» 
 
Gulnara Dadabayeva, D.Sc. 
 
 
KIMEP, department of IR, Kazakhstan, Almaty 
E-mail: 
gdadabaeva@mail.ru
 
 
Current Scholarship on the “New Great Game” in Central Asia 
 
In the wake of the US 2014 withdrawal from Afghanistan, it is especially interesting to return to the views on 
politics of “Great Powers” (mainly US, Russia and China, to the less extent Iran, Turkey, the EU, India) in CA 
exercised a decade ago and compare them to how the “New Great Game” in CA is viewed ten years later. Second 
decade of the 21s century is witnessed how in the area traditionally has been dominated by Russia appeared 
comparatively new turn-ups, mainly in the direction of China. A number of other external actors, especially China, 
with its policy of "good neighborhood" and the United States in connection with their military operations in 
Afghanistan became primarily important external actors over the last years.  
This paper is focusing on the outcomes of their comparatively short-term presence in CA region starting with 
2000.  
Key words: “Great Game”, competition, external actor, key role, cooperation, legacy, “Eurasianism”, strategic 
alliance.  
 
Г.Р. Дадабаева 
Политика «великих держав» в центральноазиатском регионе в 2000-е: 
начало новой «большой игры»? 
 
Основные  вопросы,  затронутые  в  статье,  относятся  к  перспективам  осуществления  на  территории 
Центральной  Азии  сегодня  новой  «Большой  игры»,  которая  происходит  столетие  спустя.  Какие  страны 
входят  в  «клуб  игроков»,  определяющих  будущее  Центральной  Азии?  Конечно,  США  и  Россия,  за  ними 
вплотную  движется  Китай  и  другие  региональные  акторы,  заинтересованные  в  усилении  своих  позиций  в 
азиатских республиках. Какими в долгосрочном плане будут последствия реализации интересов этих акторов 
на  территории  региона?  Появится  ли  «Большая  Центральная  Азия»  с  динамично  развивающимися  инте-
грационными  процессами  или  же  региональные  игроки  смогут  переломить  ситуацию  и  создать  новую 
геополитическую  реальность  с  новыми  экономическими  и  торговыми  партнерами?  Как  бы  складывалась 
сегодня  судьба  Центральной  Азии,  от  того,  насколько  динамично  будут  развиваться  отношения  США  и 
России  и,  прежде  всего,  в  отношении  Азии,  будет  зависеть  насколько  успешным  станет  политическое  и 
экономическое  будущее  стран  Центральной  Азии.  Напротив,  возобновление  соперничества  неизбежно 
приведет к ухудшению ситуации, прежде всего в контексте сохранения стабильности в регионе.  
Ключевые слова: 
"Большая игра", конкуренция, внешние участники, ключевая роль, сотрудничество. 
 
Г.Р. Дадабаева 
«Ұлы державалардың» 2000 жылдардағы   Орталық Азиялық аумақтағы саясаты:  
жаңа «үлкен ойынның» басы 
 
Мақалада  қарастырылған  негізгі  мәселелер  Орталық  Азия  территориясында  бүгінде  жүз  жылдан  кейін  
өтіп  жатқан  жаңа  «Үлкен  ойынды»  жүзеге  асыру  перспективасына  жатады.  Орталық  Азияның  болашағын 
айқындайтын  «Ойын клубына» қандай елдер кіреді? Әрине оған АҚШ және Ресей, оның артын ала Қытай 
тұрса,  сонымен  қатар  азиялық  республикаларда  өзінің  ұстанымын  күшейтуге  тырысқан  басқа  да  аймақтық 
күштер тұр. Аймақтың территориясында бұл күштер қаншалықты ұзақ мерзімде өз мүдделерін жүзеге асыра 
алады?  Динамикалық интеграциялық үдерістермен дамыған «Үлкен Орталық Азия» пайда бола ма, жоқ әлде 
аймақтағы  ойыншылар  ахуалды  бұзып,  жаңа  экономикалық  және  сауда  серіктестермен  жаңа  геосаяси 
ақиқатты  құра ала  ма?  Орталық  Азияның  бүгінгі  тағдыры  қалай  қалыптасса,  соған  байланысты  АҚШ  пен 
Ресейдің  арақатынасы  динамикалық  түрде  дамып,  Азияда  Орталық  Азияның  саяси  және  экономикалық 
болашағы  соншалықты  табысты  болады.  Дегенмен  де  бәсекелестікті  қалыпқа  келтіру,  әсіресе  аймақта 
тұрақтылықты сақтау контекстінде ахуалдың нашарлауына әкеліп соғады.
  
Түйін сөздер: Үлкен ойын, саясаттағы бәсекелестік, бірлесу 
 
________________________________ 
 
 
  
Gulnara Dadabayeva, D.Sc. 

71 
 
ISSN 1563-0269
0223
                        Bulletin KazNU. History series. № 3(70). 2013 
 
It seems that since the times of Halford 
Mackinder and his everlasting view of Eurasian 
“Heartland” as a desirable object for every worthy 
superpower, any assessment of CA is doomed to 
be influenced by admittedly impressive but 
hopelessly romantic concepts such as the 
infamous “New Great Game” (Cooley, 2012). 
Following Edward Said’s (1978) idea about 
“Orientalism” of developed countries, such choice 
of words was very likely to influence perceptions 
of CA by external and local actors especially in 
early 1990s when there was little foreign 
understanding of the region. Partly, one of 
manifestations of some kind of Western 
Orientalism can be observed in the US-designed 
Silk Way Projects towards CA that were destined 
to couple the region with some (in the end, 
actually, any) of its neighbors, promoting ideas 
about CA role of “bridge” between East Asia and 
Europe or Afghanistan and East Asia. Robert 
Legvold (2003), for example, feels that assisting 
CA to fulfill its destiny as a trans-civilization 
“bridge” should become the most optimal choice 
for the US policy in CA and Kazakhstan. These 
ideas seem also to haunt another famous specialist 
on Central Asia and Caucasus S. Frederick Starr, 
author of the Greater Central Asia and Silk Way 
projects. Constant narratives about “bridge” and 
“hub” are based on CA “historical and cultural 
legacy” and involvement of all CA states in Silk 
Way trade routes are supposed, first of all, to give 
them sense of unity (obviously, being a part of the 
Soviet Union for seventy years is rejected as a 
good base for anything) (Cooley, 2012). So, on 
one hand, these regional projects developed by the 
US administration towards CA pursue very 
pragmatic goals of putting CA into at least some 
coherent regional framework and build properly 
working multilateral institutions, but, on the other 
hand, the overall narrative about commonly 
shared cultures of the Great Silk Way reveals 
some “Western” version of CA as a bearer of 
miraculously survived ancient traditions and 
exotic identity. 
 Now it would be logical to assume that local 
experts in CA demonstrate different approaches 
towards the region’s role in global politics, 
however, Kazakhstani scholars Sultanov and 
Muzaparova (2003) feel quite comfortable within 
the established narrative of the “New Great 
Game” as both local researchers talk about 
enormous economic, geopolitical and communica-
tion importance of CA in the post-9/11 world. 
Russia and China, on the other hand, had much 
more diverse set of issues with CA, starting with  
 
really long common borders that in case of Russia 
could not be well-protected due to exhausted 
resources (Sultanov & Muzaparova, 2003). In the 
mid-1990s, when Russian aspirations to become a 

жүктеу 5.03 Kb.

Поделитесь с Вашими друзьями: