ХАЛЫҚ
ТАРИХ
ТОЛҚЫНЫНДА
II
МАҢАЛАЛАР
ЖИНАҒЫ
fO L IA N T
Б А С П А С Ы
У Д К 9 4 (5 7 4 )
Б Б К 6 3 .3 (5 Қ аз)
X 17
ХАЛЫҚ
;ГН («МИЛЕВАТЫНДОЫ
■
'ИЗ УПТГЫҚ УНИНЕРСИТЕП
аЫН »nf .
Jl.ll І У М И Л І І1 А Г Ы Н Д Л Г Ы І У Р Л В ІЯ Y JIT I Ы К
униш:і‘(игі:іі
Т Л Р И Х І І І Ы Л Л Р Д Ы Ң Ү Л П Ы Қ К О І І І P I I T
Ж оба жетекшісі - Бас редакторы: Ерлан Сыдықов, тарих ғы-
лымдарының докторы, профессор
ІДығарушы редакторы: Тілеген Садықов, тарих гылымдарының док
торы, профессор
Халық тарих толқынында. Еылыми серия: миқалалар
жинагы. Т. 2. Қүраст. Т. Ш аңбай, А. Ибраева. - Астана:
Фолиант, 2013. - 336 бет.
ISBN 978-601-302-005-1
Қазақстан тарихшыларының Үлттық Конгресі кітапханасы ая-
сында жарық керіп отырган «Халық тарих толқынында» сериялық
гылыми жинагының екінші кітабына халқымыздың үлы мүрасы -
тарихымызға арналган зерттеулер енгізілген. Ғылыми жинақ Ерлан
Сыдықовтын, тарихқа жаңаша таныммен келген «М өңгі ел» ж урналы -
на бер іл ген қүтты қтауы мен ашылды. Сериялық ғылыми жинақтың
екінш і кітабына, сондай-ақ, белгілі ғалымдар мен қоғам және онер қай-
раткерлерінің мақалалары, зерттеу-сүхбаттары енген.
Еңбек зерттеуші мамандарға, тарихшыларға, магистранттар мен сту-
денттерге, жалпы Отан тарихына қызығушы қауымға арналған.
У Д К 9 4 (5 7 4 )
ББК 6 3 .3 (5 Қ а з)
© JI.H. Гумилев атындағы Еуразия
IS B N 9 7 8 -6 0 1 - 3 0 2 -0 0 5 -1 (Т. 2)
үлттық университеті, 2013
IS B N 9 7 8 -6 0 1 - 3 0 2 - 0 0 3 - 7
© «Фолиант» баспасы, 2013
А л м а сб ек Ә БС АД ЬІҚ О В
Х А Н А Б Ы Л А Й
Үлт тарихы нда қ а зақ мем лекеттілігін құрып және оны
еақтап қалуда ерекш е саяси қы змет атқарған билеуш ілердің
қалын, қатары бар. Х алы қ ж ады нда, сондай-ақ, тарихи де-
[>ектерде сақталған сол қалы ң тогітың ішінде биік қарағай-
дай көзге түсетін айтулы түлғалар кездеседі. Оларды тарих
еахнасы ндағы атқарған қы зметіне қарай хронологиялы қ
тәртіппен «ат қойы п, айдар тағып» түгендейтін болсақ, ол бы-
лай түзелген болар еді:
1. Х анды қ басқару орталы ғы Еділ-Ж айы қ бойына орна-
ласқан Ж ош ы үлысындағы көш пелі Өзбек хандығынан
озіне қарасты ру-тайпаларды бөліп алы п, сауда-саяси орта-
лығы Таш кент-Түркістан маңы на ш оғырланған Ш ағатай
үлысындағы көш пелі М оғолстанның ш екаралы қ аймағында
(Шу өзенінің маңы нда) ж еке Қ азақ хандығын қүрған Керей
мен Ж әнібек (XV г.);
2. М оғолстандағы ж а ң а қон ы ста ж ақтас пен тілеулес
тауы п к үш ей ген Қ азаң хан д ы ғы н Ж ош ы үлы сы ны ң Еділ-
Ж а й ы қ бойына қайта орналасты руға үмтылған Ж әнібекүлы
Қасым хан («Қ асым ханны ң қасқа жолы» (XVI ғ.);
3. Сыр бойындағы ескі қоны сты (Ташкент-Түркістан) ж аңа
саяси орталы ққа ай налды ра білген Есім хан («Есім ханның
е с к іжолы» (X V IIғ.);
4.Т үркі тектес ж еті ж үртты (ңазақты ң үш ж үзі және
қы рғы з, қа р ақ а л п ақ , ңатаған, ж айм а руларын) ж оңғарға
қарсы ж үм ы лды ру мақсаты нда «Ж еті Ж арғыны» қабыл-
датқан Әз Тәуке хан (XVII ғ. соңғы ширегі);
5.
XVIII
ғасы рда
ш ы ғы стағы
жоңғарды ң ж ойқы н
159
ш абуы лдары ны ң бетін қайтары п , А ңы раңай соғысында
ж ең іск е
ж еткен ,
батыстағы
қалм ақты
Еділ-Ж айы қтан
асы рған, баш қүртты Оралдың іш к і айм ағы на қарай ығыс-
ты рған , Орта А зияға ентелеп кіріп ж атқан Ресей патша-
лы ғы м ен ти ім ді келіссөз ж үргізе білген Әбілңайыр хан;
6. Р есей мен Қ ы тай арасы нд а ам ал -ай л а қүралы м ен
қ а з а қ қ а тиім ді саясат ж үргізе оты рып аталм ы ш елдермен
ш ектесетін ел ш екарасын сақтап қалуда, күйреген жоңғар
қоны сы нан қазақты ң жерін қайтаруда, оңтүстіктегі ежелгі
қоны старды кеңейтуде ерекш е қаж ы р -қай р ат көрсеткен Абы-
лай хан;
7. X IX ғасы рд ағы Ресей п атш а л ы ғы н ы ң отарлау саяса-
ты на қарсы азатты қ күрестің басш ысы болған, ң азақты ң
соңғы хан ы Кенесары, т.б.
Б ү гін гі әң гім е арқауы - осы тізбектегі А былай хан. А тақты
түлған ы ң ел алдындағы атқарған тарихи қы зм еті XVIII ға-
сы рдағы ң азақ халқы н ы ң басынан өткізген оқиғалары мен
ты ғы з байланы сты болды. Ол ғасы р қазақ ты ң мемлекеттілі-
гі, төуелсіздігі, азаттығы қатал сы нға түскен уақы т еді. Ел
басына алм ағайы п сын ж ағдайды ң орнауы на бірнеше т а
рихи оқи ғал ар себеп болды. Олар м ы налар: бірінш іден,
қ а зақ д аласы н шығыс пен батыстан қатар қы сңан көш пелі
ж оң ғар қалм ақтары н ы ң ж ой қы н ш абуы лдары , екінш іден,
қ а за қ билеуш ілерінің арасы ндағы тақ күресінен туындаған
ал ауы зд ы қ, үш інш іден, и м п ери ялы қ п иғы лы , аңы л-ойы ,
ер ік-ж ігер і ж аулап алу саясаты на қарай түбегейлі ауған
көрш і Ресей мен Қ ытайды ң ң азақ ж еріне тікелей көз салуы,
төртінш іден, Орта А зия хандьщ тары ны ң қы спағы .
А талм ы ш ж ағдайлар қ а зақ даласы ндағы геосаяси мәсе-
лелерді өте қатты ш иеленістіріп ж іберді. Осындай сын кезеңде
А былай хан үлкен мемлекет қайраткерін е тән ерік-ж ігер,
баты лды қ, баты рлы қ, аңы л-айла таны тты . Қ азақ елінің тә-
уелсіздігін саңтап қалуға көп еңбек сіңірді.
А бы лай хан н ы ң саяси қы зм етіне бастау болған арқау - ^
оны ң арғы тегі Ш ыңғыс ханнан тарайты нды ғы . Әйтсе де,
х ан -сү лтан д ар д ы ң
Ш ы ңғы с
тү қ ы м ы н ан
ш ы қ қ ан д ы ғы
ж ау ы н гер х ал ы қ қ а зақ қ а хан болуға даңғы л ж ол аш пай-
ты н. Х алы қты билеу үш ін Ш ы ңғы с түқы м ы х ал ы қ қ а оны
160
озге бәсекелестерінен ерекш елендіретін қасиеттерімен (қа-
зіргі үғы ммен айтсақ, харизмі) үнауы тиіс. Қ азақты ң сая
си таны мы ндағы бүл қүбы лы сты сол заманындағы орыс
ш енеуліктері мен зерттеуш ілері байқаған болатын. Мысалы,
орыс патш асы ны ң қазаң даласы ндағы «көзі мен қүлағы»
болған, даладағы саяси ж ағдайды ж іті бақылап отырған
Орынбор губернаторы И. Неплюев қ азақ танымындағы бүл
ерекш елікті бы лайш а сипаттайды: «Қ азақ хандары ны ң бас-
қа сүлтандар алдында биліктегі үлкендігінен басқа ешбір
арты ңш ы лы ғы ж о қ ... ал нағы з ханды қ билік пен қүрмет
оның б үкіл хал ы қ ты қ істері мен ақы лды лы ғы м ен ж әне іс-
әрекеттегі ам ал тапқы ш айлалы ғы на байланысты» (Моисеев
В.А. Д ж унгарское ханство и казахи XVII-XVIII вв. - А., 1991).
Ал қазақтар туралы алғаш қы көлемді тарихи-этнография-
лы қ еңбек ж азған зерттеуш і А. Л евш ин: «Хандық ақсүйектік
халы қ ж иы ны нда оған - егер ол аңы лы мен, байлығымен және
тағы басңа қадір-қасиетімен м аңайы на тілеулестерін ж инай
алмаған болса - еш қаш ан басым дауыс алып бере алмайды »
(Л евш ин А .И . О писание к и р ги з-к а за ч ь и х , или киргиз-
к а й с ац к и х орд и степей / Под общ ей редакцией академ и ка
М.К Козыбаева. - Алматы: Санат, 1996. - 656 с.), - деп этап
көрсетеді.
XVIII ғасырда қазақты ң үнатңан ңасиеттері, ңоғамы-
ның ең әлеум етш ілік сүраны мы - баты рлы қ, өж еттілік пен
қайсарлы қтан өрілетін ж ауы н герш ілік, ой ж үйріктігін та-
нытатын аңы л-айла, даналы қ. Абы лайды ң бойында осы
қасиеттер мол орын алды. Ол ел назары на алдымен батыр-
лы қпен, ер л ік іспен ілінеді. Оның баты рлығы халы цты ң ру-
хын көтеріп, ж ауға қарсы күреске ж үм ы луға үмтылдырады
ж әне сол күрестің ортасында болған қазақты ң атақты ба-
ты рлары н ы ң ж и н алуы н а түрткі болады. XVIII ғасырдың
атацты баты рлары (Қ ан ж ы ғалы Бөгенбей, Ш аңшаң Ж әнібек,
Қ аракерей Қабанбай т.б.) Абылай ханны ң қазақ жерін жау-
дан азат ету қим ы лдары на, ж оры қтары н а сенімді серіктері
болған. Олар әлі елге таны лмаған ж ас Абылайды ж оры ққа
алып ш ы ғы п, ерлігін сы найды , баты рлы қ ісіне тәнті болып,
оны өз орталары нан хан етіп көтереді, ханның сенімді адам-
дары на айналады . А бы лайды ң ханды ң мөрінде баты рлық
11-0191
161
л аузы м н ы ң «Баһадүр А былай хан бин султан Уәли» деп
таңбаланы п, ханнын, тікелей үрпағы Ш. У әлихановты ң «Хан-
дар ш ежіресінде» «Хан Абылай батыр» (Валиханов Ч .Ч . Р о
дословное древо к азахских ханов и султанов //С о б .с о ч . в 5-т. -
А лм а-А та, 1984. Т.4. - С .174) деп айш ы ңталы п берілуі - оның
хандьщ саяси билікке баты рлы қ, ж аугерш іл ік қасиеттерімен
көтерілгендігін айғақтайды .
А бы лайды ң баты рлы қ көрсеткен алғаш қы майданы , сөз
ж о қ , қазақ-қал м ақты ң ж ауы н герш іл ік зам аны . Б олаш ақ
х ан н ы ң балалы қ, ж асты қ ш ағы ж оңғар қалм ақтар ы н ы қ
1723-1729 ж ы лдар арлы ғы ндағы ж ойқы н ш абуы лдарына
түспа-түс келді. Бүл кезеңде қазаң хандығы Қаратау-Сыр-
д ари я арасы ндағы қоны стары нан айы ры лады . Әз Тәуке
түсы нан бастап қазаң билігіне көш кен Сырдария өзенінің
орта ағы сы ндағы үл кен д і-кіш іл і Таш кент, Сайрам сынды
сауда қалалары на қалм ақтар билігі орнайды. Бүл қалалар
Қ азақ ханды ғы ны ң сауда-эконом икалы қ артериясы болды.
С ондыңтан оның стратегиялы қ м аңы зы зор еді. Әз Тәуке ханға
т у ы сты қ түрғы дан немере ағай ы н болып келетін А бы лай-
дың аталары осы стратегиялы қ м аңы зы зор өлкеде билік
ң үрады . Атап айтқанда, А бы лайды ң атасы Абылай мен әкесі
У әли Таш кентті билейді. Бүл деректі біз айбарлы хан н ы ң
хатш ы сы болған, сондықтан оның өмірбаяны мен ш еж іре-
сін ж а қ сы білетін бірден-бір кісі М. М өмедовтің 1768 ж ы лы
орыс үкім еті өкілдеріне берген хабарлам асы нан оңи алам ы з.
«Абылай сүлтанны ң, - дейді ол, - атасы мен әкесі Таш кент
қаласы н ы ң хандары болған. Қ алан ы ж оңғар қалм аң тары
ж аулап алғанда, он ж асар Абылай Түркістан қаласы ндағы
Әбілмәмбетке барады» (История казахской литературы . В 3-х
томах. Т . Н .- А ., 1 9 7 9 .- С . 41).
Ханнын, хатш ысы баяндап оты рған хабарлам а тарихи
ш ы н ды ң қа өте ж ақы н . Бірінш іден, ж оңғарларды ң Т аш кентті
ж ау лап алғаны - тарихи ш ы нды қ. Б үл оқиға 1723 ж ы л ы бо-
лады .
Е к ін ш ід е н , С ы рдари я өзен ін ің орта ағы сы н дағы қ ала-
лард ы өзіне қаратқан Әз Тәуке Т аш кен т билігін немере інісі
Қ ан іш ер А бы лайға (Абылай ханны ң атасы) беруі өбден мүм-
кін еді.
162
Ү ш інш іден, аталм ы ш хабарлама Абылай ханны ң қай
ж ы лы дүниеге келгенін де дәл аны қтап береді. 1723 ж ы лы
Абылай - 10 ж аста, 1781 ж ы лы ол дүниеден ңайтқанда, ба-
ласы Уөли сүлтанны ң хабарлауы нш а, 68 жастан 69 ж асқа
қараған болатын. Қ арапайы м м атематикалы қ амалмен есеп-
тесек, ол былай болып шығады: Абылайдың қайтңан ж ы лы -
1781, ж оңғарларды ң Т аш кентті ж аулап алған ж ы лы - 1723,
Т аш кентті ж оң ғарлар алғанда Абылай - 10 жаста. Демек,
1781 -172 3 -1 0 = 1 7 1 3 ж ы л . Д ем ек, биыл А бы лайды ң туға-
нына - тура 300 жыл! А тақты түлғаны ң мерейтойын ала-
қүла атам ау үш ін, «Өспейтін елдің балалары өшпейтін дау-
ды куады» деген қазақты ң м ақалы ны ң кері болмай, тарихи
деректермен қуатталған осы датаға біржолата тоңтауымыз
қаж ет.
Ә лқисса, «сыйға - сый, сыраға - бал» дегендей, Әз
Тәукенің Таш кент билігін өз аталарына бергендігіне және
оның үрп аң тары ны ң (Болат, Әбілмәмбет) өзіне ж асаған
тікелей қам қорлы ғы н а Абылай да орынды ж ауап береді.
Бүл оны ң хан тағы на ж ету жолындағы іс-әрекетінен
көрінеді. Сүлтан А бы лай өзін ің атақ-д аң қы немере ағасы
Әбілмәмбет (Әз Т әукен ің немересі) ханнан асып түрса да,
оны ң көзі тірісін д е тақ иесімін деп үмтылмайды. Ж оңғар
ханды ғы күйреп, Орта ж үзд е А бы лайды ң атақ-д аң қы ар-
ты п бара ж а т қ а н ы н б ай қаған орыс үкіметі Абылайға кісі
салы п, оны Орта ж үзге хан етпек болған ойларын ж асы рын
ж еткізеді. А былай бүл үсыныстан «Әбілмәмбетті әке орны-
на қүрм ет түтаты ны н, оған үлкен хандықтан басқа атқарар
ж үм ы старды ң барш ылық» (Казахско-русские отношения
XVI-XVIII вв. Сборник документов и материалов. -А лм а-А та:
АН КазССР, 1961. - С. 607) екенін айты п, үлкен биліктен бас
тартады . А бы лайды ң хан д ы ққа Әбілмәмбеттің көзі тірісінде
үм ты лм айты ны на аны қ көздері ж еткен орыс үкіметі «ша-
расыздан» «...Әбілмәмбет көбіне Түркістанды мекендейді
әрі күш і коп. Оны Абылай қүрмет түтады, ақыл-кеңесін
ты ңдайды . Сондықтан Әбілмәмбет тірі кезінде ол ордада (Орта
жүзде) басқа хан тағайындаудың пайдасы жоқ» (Сонда, 87-6.)
деген қоры ты нды ш ы ғарады . Айтса айтқандай, Абылай
ханды қ таң ң а (1771 ж .) Әбілмәмбет өлгеннен кейін отыра-
163
ды . Әз Тәуке мен оның үрп ақтары н ы ң Уәли әулетіне істеген
ж аң сы л ы ғы н ол осылайш а ңүрмет түтады .
А б ы лай хан кем еліне к е л іп , к ү ш -қ у а т ы ар тқ ан у ақ ы тта
ата-бабасы ны ң қонысын өзіне қаратады . «Абылайдың Таш-
кентпен жөне Ходжентпен соғы сы , - деп ж азады Ш . Уәли-
ханов, - Ж и зақ қ а дейінгі ж еті ш аһарды алумен тынады.
О ларды ң арасында Әзірет сүлтан, Сайрам, Ш ымкент, Созақ
ж әне басқа қалалар бар. Ал Т аш кент алы м -салы ң төлеп түруға
тиісті болды» (Валиханов Ч .Ч . А блай / / Собр. соч. в 5-ти то
мах. Т. IV. - А., 1 9 8 5 7 - С .111).
Т аш кен т және оның м аңы ндағы ш ағы н қалалары на өз
б и лігін ің орнағанын ол 1771 ж ы л ы орыс патш айы м ы II Ека-
тери н аға үш ж үз А лаш қа хан сайлан ған ы н айты п ж азған ха-
ты нда айтады . Онда ол былай дейді: «Менің ата-бабама туыс
болған Әбілңайыр хан мен Әбілмөмбет хан қайты с болды.
Олар дүниеден откен соң, хан болу ж олы маған тиді. Олар
қай ты с болғаннан кейін, қ а зақ ты ң барлы қ ж үзі, яғни Үлы
ж ү з, Орта ж үз, Кіші ж үз хандары мен сүлтандары бір ауыз-
дан Т аш кен ттің кіш ігірім ж өне үлкен қалалары м ен (астын
сы зған - біз) бірге отырып 1771 ж ы л ы Түркістан ңаласы нда,
м үсы лм анны ң әулиесі Қ ож а А хм еттің басында, әдеттегіміздей
дүға оңи отырып, мен үш ж үз А лаш ты ң ханы етіп сайлағаны
хақ» (К азахско-русские отнош ения XVI-XVIII вв. Сборник до
кум ентов и материалов. - А лма-А та: АН КазССР, 1961. - С.
87).
«Қ азақ хандары Таш кентке билік ж үргізді» ж әне «Абы-
лай д ы ң аталары Таш кентті биледі» дегеннен ш ы ғады , кеш егі
XX ғасы рды ң 20-30-ж ы лдары на дейін ң азақ тар Таш кентті
өзін ің ңаласы ндай санады. А лаш зи ялы лары Таш кентте бас
қосы п, оны орталы қ етуге үм ты лды . Өзбекстан қүрамы ндағы
бүгінгі Қ арақалпақстан сол түста Қ азақ стан ға қараған еді,
М үндай таны м ны ң озіндік тари хи негізі бар еді. Қ азақтарды ң
XVIII ғасы рды ң басында Таш кентте билік ңүрған тарихы н
бы лай қойғанда, оның арғы ж ағы н д а кош пелі М оғолстанның
тар и х ы н а бойлайтын кезеңі бар еді.
Т ари хтан белгілі, Қ азақ ханды ғы М оғолстанның жерінде
ш а ң ы р ақ көтеріп, олар саяси од аққ а айналады . Таш кент
М оғолстанны ң үлкен ханы билік қүраты н ордасы болатын.
XVI ғасырда көш пелі Моғолстан тарих сахнасынан жойылған
еоң, ал гаш қы да оған саяси одақ, кейін қарсылас болған Қ азақ
хандары күйреген орданың ж еріне мүрагер болуға үмтылып,
Т аш кен т ж ән е оны ң м аңы н дағы кіш ігір ім қал ал ар үш ін
ш айбан и лерм ен ү зақ ж ы л д ар кескіл ескен үры с, саяси кү-
рес ж үргізеді. XVII ғасырды ң басында Таш кентті Түрсын
хан, Түркістанды Есім хан биледі. Таш кентті билеген Түрсын
«үлкен хан» деп саналды. Бүл қ азақ хандарынан саяси пана
іздеп келген Хиуа ханы Әбілғазының еңбегінде айтылады.
'Гүрсыннан билікті Есім хан тарты п алды. Ол Таш кентте
өзіне қалм аң қа қарсы соғыста ж әне үлкен билікке талас жо-
лы нда саяси одақ болған қы рғы з биі Көкімге арнап күмбез
еоқты рады . XVIII ғасырдағы қазақ ты ң атақты биі Теле Таш
кентте Ж олбары с ханны ң аты нан билік қүрады, дүниеден
откен соң ол сол қалаға жерленеді. Тіпті Абылай ханның өзі
де 1780 ж ы л ды ң күзінде Т аш кент маңында (бәлкім, қыстап
ш ығу үш ін ж ы лы өлке Т аш кентке қарай бет алған болар -
авт.) қайты с болады. Сондықтан да қазақ үшін бүл қаланы ң
орны әрдайы м бөлек болатын.
Т аш кен тке деген қазақтарды ң көзңарасы Абылай туралы
ж ы р-аңы здарға арқау болған. Ж ы р-аңы здар баянында хан
Орта А зи я қалалары на ж асаған ж оры ғы на өзінің ата-бабала-
ры мекен еткен қонысты қайтары п алу мақсатында аттанған.
«Орыспен ж ауласпады - ел болды, шүрш ітпен жауласпады -
ел болды, екеуіне де тіл боды. Өзіне-өзі әбден келді, кемеліне
толды. Енді Үргеніш, Бүқара, Қ оқан, Таш кент жанындағы
қазақты сартқа билетіп қоймаймы н деп, үш ж үздің баласы-
на ж ар ш ақы рты п , қосын ж инап аттаны п, Түркістанға барып
түсіп, оған бел баласы Сыдық сүлтанды отырғызады. ІІІым-
кент, Сайрам барып, оған Әбдірахман деген сартты ие қылды.
Таш кент барып, оған М ырзахмет деген сартты ие қы лды . Одан
Ж и за қ қ а барады. Одан аттаны п, Самарқанды қамап түседі...»
(Мәшһүр Ж үсіп. Абылай хан дәуірі / / Абылай хан. - А., 1993. -
324-325-66.) - дейді дала тарихнам асы .
Хош , баты рлы қпен аты ш ы ққ ан Абылайдың даңқы
ж оң ғарды ң 30-40-ж ы лдары ндағы ш абуылы кезіндегі күресте,
сол ж оң ғарды ң 1745 ж ы лы өлгеннен Қалдан Сереннен кейінгі
тақ м үрагерлері арасында орын алған талас-тартыстың салда-
165
ры нан күйреуге бет алған оқи ғалары кезінде ж үргізген саяса-
ты арқасы н да арта түседі.
Ж оңғарларды ң XVIII ғасы рды ң 40-ж ы лдары ндағы ша-
буы лы ны ң бірінде Абылай сүлтан ж ауды ң атақты ноянын
өлтіреді ж әне ж аумен болған кезекті ш айңаста ж оңғар
қолы на түтқы нға түседі. Тарихи қүж аттарда А бы лайды ң
ж оң ғар түтңында болғаны, одан ңалай босап ш ы ңқанды ғы
туралы деректер сақталған. Ж оң ғар түтқы ны нда болған
уақ ы тта Абылай көрш і көш пелі елдің іш кі саяси жүйесім ен
таны сады , қалм ақ тілін үйренеді, ж оңғар билеуш ілерінің
арасы нан Қалдан Серенге бақталас, өзіне тілеулес ж андар
табады . Түтқы ннан босанып, өз ж үрты на келген Абылай
ж оң ғар хандығымен келісімдер арқы лы бейбіт өмір сүруді
ж ақ тай ты н билеуш іге айналады . Тарихш ы ғалы м дарды ң
көрсетуінш е, Қалдан Сереннің атақты хан-сүлтандары мен
беделді рубасы лары ны ң балалары нан бейбіт келісім ж асау
үш ін ам анат беруді талап етуі қ а за қ билеуш ілерін екі топңа
бөледі. Бірі - аманат беруге қарсы болып, ж оңғармен ымыра-
сыз күрес ж үргізуді ойлаған топ, екін ш ісі - ж оң ғарды ң ам анат
беру талабы н орындап, бейбіт келісім ді ж ақтаған топ. Бірінш і
топты ң іш інде Әбілқайыр хан, Ш ақш ақ Ж әнібек, Қ үлсары ,
Қ үл еке, Қазы бек би болса, екін ш і топта Әбілмәмбет, Абылай,
Б а р а қ , А былай секілді хан-сүлтандар болады.
Б ір ін ш і топтың басты үміті Ресей патш алы ғы еді. Олар
баты стағы көрш інің көмегі арқы лы ж оңғар қаупін сейілтпек
болады. Б ір ақ и м периялы қ п иғы лы н А зияға ңарай тереңдете
ж ү р гізе бастаған Ресей патш алы ғы ны ң ш ы найы саясаты ше-
карал ас көш пелі екі ел - қ а за қ пен ж оңғарды ң бейбіт өмір
сүруін ш ы н мәнінде қалаған ж оқ. Олар «қай ж еңгенің - менің
ж ем ім » деген саясат үстаны п, соғыс өртін түн ш ы қты руға
аса ы ңы ласты болмады. О тарш ы лды қ бүғауын қы са түсуді
м ақсат еткен Ресей үш ін екі көш пелі елдің бір-бірімен ж ау
болып оты рғаны тиім ді еді. Сонды қтан патш а үкім еті қ азақ
билеуш ілері арасы ндағы ж оңғарм ен ы мы расы з болуды қа-
л аған топты қолдап, іш кі берекесіздікті қозды ра түсуге
үм ты лды . Ал осы саясатты ол бір орталы ң қа бағы нған ханды қ
б и л ікті ны ғайтңан Абылай хан н ы ң түсында ханға ңарсы топ-
166
тарды қолдап пайдаланды . Сондықтан Абылайдың өз балала-
рына: «Қ ы тайлы қтар хан билігі үш ін қатерлі емес, ал орыс
үкіметі болса ж ергілікті билікке ең күш ті бәсекелес», - деп
Қ ытаймен ж ақы ндаса түсуді, Ресеймен келісімді саңтауды
өсиет еткені сол уақы ттағы өмір ш ындығынан туған саяси
пайым болатын.
Абы лайды ң ж оңғар билеуіиілерінің арасында тамыр-та-
ныс, тілеулес табуы ж әне бейбіт келісім жүргізудегі «дип-
лом атиялы ң икемділігі» 1745 ж ы лы Қалдан Серен өмірден
өтіп, қонтайш ы ны ң тағы на оның үрпақтары арасында талас
басталғанда өз пайдасын тигізеді.
Қазак; ханды ғы ны ң сы ртқы қауіпсіздігі үш ін аса маңызды
болған осы бір тарихи оқиғалар кезеңінде Абылай сүлтан ал-
дын үзаң ж ы лдарға болж ай алаты н сүңғыла саясаткер екенін
таны тады . Ж оңғар ханды ғы ны ң іш кі алауыздығы кезінде
Д авади мен Әмірсананы қолдай отырып, «ежелгі (қауіпті)
ж ауды» іш тей күйрету мақсатын көздесе, Ж оңғария жо-
йы лы п, Қ ы тай экспансиясы басталғанда Әмірсананы үлкен
империя алды нда қалқ ан , ңорған етуге тырысады. Сөйтіп,
ж оң ғарға өтіп кеткен ж ерлерді қ а зақ қ а қайтаруға үмтылады.
Қ алдан Сереннің түсы нда ж оңғар мен қазаң ш екарасы Іле
өзенінің бойымен белгіленсе, Абылайдың күйреуге бет алған
Ж оң ғари яға қатысты тиімді саясаты ны ң және Қ ы тайға ңарсы
тегеурінді қарсы лы ғы мен диплом атиялы қ қарым-қаты насы
арқы лы Қ азақ ханды ғы ны ң ш екарасы ш ы ғы сқа қарай едәуір
кеңейтеді.
Ж оң ғар ж ойы лғаннан кейін қ а зақ пен қы тай арасындағы
ңары м -қаты настарға кең ж ол аш ы лады . Абылай қазақ елінің
дамуы на ж а ң а м үм кіндіктердің аш ылғаны н дөл аңғарып,
Қ ытайм ен дип лом ати ялы қ қары м -қаты насты нығайта түсіп,
қазақ даласы ны ң шығыс бағытындағы сауда-саттың істерін
жандандыруға күш сал ад ы . Абылайдың жоңғар ордасының іш кі
ісіне араласып, жаудың күйреуіне өсер еткені және Қытаймен
қарым-ңатынасты күш ейтуі оның даладағы беделін арттыра
түседі. Қ азақ сүлтанының шығысқа қарай бет бүруы Ресейдің
де «мазасын» алады. Себебі олардың да қүлаған Ж оңғар им-
периясының ж ерінен «енші» алуға дәмесі бар болатын. Патш а
107
үкім еті Ертіс өзенінің бойына бекініс-қорған сала отырып,
ш ы ғы сқа қарай мейлінш е терең ж ы л ж и түсуді көксейді.
А бы лай сүлтанны ң қ а зақ даласы н ы ң шығыс өлкесінде
ж ү ргізген саясаты ңытай мен қ а зақ ңары м -қаты насы н жолға
қойы п, Үлы Ж ібек ж олы ны ң бір тарм ағы - Ш ығыс Түркістан
(Ү рімш і) мен Орта А зия арасы ндағы керуен ж олы қай та жан-
данды рады , сауда-саттық ісі ң арқы н алады .
А бы лайды ң Қытай бағы тындағы ендігі бір мақсаты қазақ
д ал асы н ы ң транзиттік әлеуетін артты ры п, Орта А зия мен
Ш ы ғы с Түркістан арасы ндағы керуен саудасы на бақы лау жа-
сау арң ы лы елге кіріс кіргізу, сауда ж олы ны ң қауіпсіздігін
қам там асы з ету болды. Осы мүддені ж әне «ханы ж оқты қтан
б ерекесіздік пен ты ны ш ты қсы з ж ай лаған ел деп таны ла-
тын» ш ы ңғы сты ң танымды (ш ы ңғы сизм ) басш ы лы ққа алы п,
қы рғы з рулары на жорың ж асайды .
Б үл түста «ш ыңғыстық таным» дегенді кеңірек аш уға
тура келеді. Еуразия кең істігін ің басым бөлігіне билік
қүрған моңғол им периясы ны ң басты м иссиялары ны ң бірі
о рталы қтанған , бір басш ыға бағы наты н мемлекет қүру бо-
латы н . И мперияны қүрған Ш ыңғы с қаған ны ң үрпақтары
өздерін мемлекет қүруш ы түл ғалар ретінде таны туға, соны
м ойы ндатуға күш -ж ігерлерін салды. Абылай да сол «миссия-
дан» ш ет қалм ады (Кейін К енесары хан да осы миссияны ң
ж олы нда ңүрбан болды). Ж оң ғарлард ы ң бүғауынан босаған,
ек ін ш і сөзбен айтңанда, ол басш ысыз қалған қы рғы здарға
хан д ы қ тегеурінді орнатуға үм ты лады .
Қ азақ сүлтаны Қытай үкім етіне А латау маңын ж айлай -
ты н қандастары қы рғы здарды ң маза бермейтіндігіне арыз-
дан ы п келіп ж атқанды ғы н айты п, қы р ғы зға қарсы ж ор ы ң қа
ш ы ғаты н д ы ғы н хабарлай ды . Қ ы тай ж а ғы н ы ң ңолдам аға-
ны на қарам астан , ол қ а зақ қолы н бастап ж о ры ққа аттана-
ды. А бы лай сүлтан бірнеше рет ңы рғы здарға қарсы ж оры ң
ж асай д ы . Б ір ақ оның бүл «екпіні» А латауды ң етегіндегі
қы рғы зд арға ғана ж етіп, биік тауға қарай ж айлай ты н басңа
ру ларға эсер ете алмады . Қ азақ -қы р ғы з қақты ғы сы ндағы ел
есінде ерекш е қалғаны - «Ж айы л қы рғы ны » деп аталаты н
1770 ж ы л ғы ж оры қ. «Соғыстың қатты болғаны сонш алы қ, -
деп ж азад ы Ш. У әлиханов, - қы рғы зды ң Сүлту руы Т алқан
168
деген атасы нан тек қы ры ң-ақ кісі тірі қалды» (Валиханов Ч .Ч .
Аблай / / Собр. соч. в 5-ти томах. Т. IV. - А., 19857 - С .115).
А бы лайды ң қы рғы здарға ж асаған жорьщ тарының нәти-
жесінде қазақтар Шу өзенінің төменгі ағысы, Алатаудың
Меркі, Түлкібас салалары ндағы тау етектері ңазақ иелігіне
отеді. Ал А бы лайды ң Орта А зия қалалары на ж асаған жо-
рығынан кейін Таш кент ж әне оның маңындағы сауда
қалалары қазақты ң билігін мойындайды. Осылайша Абы-
лайды ң саяси әрекетінің нәтиж есінде Қ азақ хандығы Орта
Азия кеңістігіндегі өзіндік салм ағы бар саяси ойыншыға ай-
нала бастайды.
1771 ж ы л ы қ а зақ даласы нда Ресей мен Қ ытайды алаң-
д атқан , қазақтар д ы ң әбігерін алған елеулі оңиға болады.
Ол Ж оң ғар ханды ғы ны ң Еділ бойындағы бөлігі торғауыт
қалм ақтары н ы ң к а за қ даласы арқы лы ж ойы лған Ж оңға-
рия ж ерін е қарай үдере көш кен трагедиялы көш і еді. Еділ
қалм ақтары мен ж оңғар ж ерін дегі қалм ақтарды ң ж үрнақ-
тары қосы лса, қ а за қ ж үрты н ы ң м азасы н алар деген қауіппен
хан-сүлтандар А бы лай, Н үралы , Ералы , А йш уақтар арнайы
ж асаң ш ы ғары п , торғауы ттарды Ж оң ғари яға ж еткізбей
тал қан д ауға үм ты лады . Қ аш а соғы сқан торғауы ттар аш ы қ
майданға ш ы қп ай қазаң ж асақ тары н ы ң мысын ңүрта-
ды. Ү зы н-саны 120 мы ңдай кісім ен ш ы ққан көш қ азақ да-
ласы н ы ң үстінде көп ш ы ғы нға үш ы рап, ж арты адамынан,
м алы нан ай ы ры лы п, Ж о ң ғар и яға ж етеді. Ол жерде олар
Қ ы тай бодандығын алуға м әж бүр болады. Міне, осы лайш а
қ а за қ даласы н ш ы ғы сы мен баты сы нан қы сқан күш ті ңалм ақ
Қ алдан Серен өлгенен кейін гі бар-ж оғы 25 ж ы лды ң іш інде
ел болудан қалы п , мемлекет ретінде ж ер бетінен ж ойы ла-
ды . Қ а зір гі таң д а қалм ақтарды н , Ресей Ф едераци ясы ны ң
қүрам ы ндағы автономиялы республикасы ғана сақталы п
қалды .
Қ азақтарды ң торғауыт қалм ақтары н а жасаған жорығы
елдің рухын артты ры п, ж еңім паз халы қты ң мерейін тасыт-
ты . Елдің қуаны ш ы ж ы р ж олдары на төгіліп, ж ы рауларды ң
толғауы на арқау болды. Ж ы р-толғауларда елді жаудан азат
еткен батыр, көрш ілерімен тиімді қарым-қаты нас орна-
169
та білген саясаткер Абылайдын, бейнесі ерекш е дәріптелді.
Б үқар толғауы мен айтқанда:
К упш ек санды куреңді
Табияга жарапгқан,
Қ ы ры қ сан қара қа лм а қт ы
Ж арлы гы на қарат қан.
А йбалт асы н а лт ы н м ен булат қан,
Алаф асьін арт т ы ры п,
А р п а ла п ат т ы қ уа н т қа н .
Лабаш ы деген бір елді
Ант ыменен, у л а н т қ а н ,
Е ренш і мен Серенді
Т озгы ндат ы п ш у ла т қ а н ,
П еріш т есін жцрт уст інен дулат қан...
К үйрей бастаған ж оңғар ордасы на, қы рғы здарға жөне
Еділден қ аш қан торғауыт қалм ақтары н а ж асаған сәтті жо-
ры қтары , алы п Қ ытаймен қары м -қаты насты ж ол ға ңоюы
А бы лайды ң үш ж үзге хан болуына еш кедергісіз ж ол аш ады .
Үш ж үзд ің тағы на (үш ж үзд ің беделді рубасы лары мен
сүлтандары н ы ң қолдауымен) легитим ді түрде көтерілген
Абы лай хан ру-руға бөлінген қ а зақ ж үрты н темірдей тәртіпке
бағы нған бір орталы қты қ м ем лекеттік ж үй ен і ңүруға
үм ты лады . Бүл сонау көне тү р кі зам аны нан бері келе ж атңан
ірі билеуш ілердің басты м үраты ны ң бірі еді. Сондыңтан ол
іш кі ж ән е сы ртқы факторларды ң әсерінен хал-ахуалы өбден
ш иеленіскен ң азақ ты ң саяси ж үйесіне реформалар ж үргізе
бастайды . Сөйтіп, Абылай хан, бірінш іден, ң азақ қоғам ы ны ң
іш к і мөселелерін ш еш уге сы ртқы күш тердіқ (әсіресе, Р е
сей ә к ій ш іл ігін ің ) ы қпалы н араласты рм ауға ж әне сы ртқы
істер мәселесіне ж екеленген руларды ң қары м -қаты н асы н бір
ортальщ тан - ханды қ билік тізгіні арқы лы ж үзеге асыруды
ж олға қояды .
Е кін ш іден , ханды алқалы кеңес арқы лы ш ектеп отыра-
тын рубасы лар мен сүлтандарды ң билігін ш ектейді. Әрине,
мүндай реформа ру-тайпаларды еркін билеп үйренген, ханды қ
170
билікті ш ектеп отыруға әдеттенген кейбір рубасылары мен
сүлтандарға үнай қоймайды (Валиханов Ч .Ч . Аблай / / Собр.
соч. в 5-ти томах. Т. IV. - А., 19857 - С .114).
Ж екелген рубасылар Абылайдың темірдей қатал тәрті-
біне қарсы ш ы ңңаны м ен, халы қты ң негізгі бөлігі хан сая-
сатын ңолдады. Оны қ азақ елінің басшысы ретінде таныды.
Абылай зам аны қазақты ң кейінгі дәуіріне көп азьщ болды.
Ханның немересі Кенесары Абылай заманындағы қазаң жерін
қалпы на келтіруге үмты лы п, орыс отарш ылдығымен үзақ
ж ы лдар күрес ж үргізді.
Түйіндей келгенде, Абылай Еуразия кеңістігінде геосая-
си ж ағдай күрт өзгерген дәуірде ханды қ билік күра отырып,
қазақ м ем лекеттілігінің басты ныш андарын сақтай білді. Елді
ж оңғар ш апкы н ш ы лы ғы н ан қорғауда, екі үлкен империя
арасында қ а за қ қ а тиімді саясат орнатып, елдің тыныш тығы
мен іш кі бірлігін нығайтуға, қ азақ елінің тәуелсіздігін саң-
тап қалуға өлш еусіз еңбек сіңірді. Оның бүл тарихи қызметі
халы қты ң ж ады мен қүрм ет-ы қы лы сы нда мәңгі сақталып
қала бермек.
А. Әбсадықов. Хан А былай................................................................. 159
Т. Сайдуллин. Үлт тәуелсіздігі және рухан и ят............................172
Б. Сманов. Жырмен ж азылған т а р и х ............................................. 180
Ә. Бектцреанов. Үлттық рухтың қай н ар ы ................................... 202
Т. Шаңбай. Алаш ңозғалысының пассионарлық қуаты
206
М .Қ аназ. Бабажан қы р ғы н ы .......................................................... 212
3. Тайшыбай. Алашшыл жастардың түңғыш газеті -
« Ж асазам ат»........................................................................................225
Р. Тцрьісбек. Қүнды оқулық - үлт мерейі...................................... 263
М. Әбдіэкімулы. Қоқан хандығы туралы қай ы р ы м ................... 268
А. Омарова. Тарихты зерделеуде тіл мамандары аса қаж ет ... 280
Үшінші тарау
Б. Бабаиі. Тарихты үлттық дүниетаным түрғысынан
ж азсақ қана жаңылмаймыз ............................................................. 285
Ә. Тцрсынбещлы. Меркі жеріндегі балбалтастар........................289
Е. Көиіек. Махамбет: белгілі, беймөлім беттер.............................292
Т. Майбас. Бөрітонды, бөрібасты, бөрікөзді Жидебай батыр
асы халықтық мереке ретінде аталып ө т т і................................... 299
Ә. Д эулет хан. Тарихи оқиғалардың барлығына шынайы
баға бермей, тарихты қайта ж азам деу - бекершілік!.................309
Ғ. Төлегцл. Тарих жылының тағылымдары.................................. 317
Ж. Тусіпбекцлы. Ж үйесіздікті жоймай,
ж аңа тарих жазыла м а ? ..................................................................... 324
Түсініктеме............................................................................................328
Қ үрасты руш ы лар:
Т үрды қүл Ш аңбай - Қ Р Мәдениет қайраткері;
А қ м ар ал И браева - тарих ғы лы мдары ны ң докторы, про
фессор
Ж инацт ы б а с ы л ы т а дайы ндаган ш ы гармаиіы лы ц топ:
А л п ы сб е с М ., т .г.д.; М ц са балина Г.Т., т.г.д.;
С цраганова З .К ., т .г.к.; С е й т щ зи н а Қ.О., т .г.к;
Екібаев Р .Ж ., т .г.к.; И б а д улла ев а 3., т.г.к.;
С эрсем бина Қ.К ., т .г.к.; М арат ова Д .М .;
Р ахы м ж анов Қ.Қ.
Х А Л Ы Қ Т А Р И Х Т О Л Қ Ы Н Ы Н Д А
Ғ ы л ы м и с е р и я
М а қ а л а л а р ж инагы
Е к ін ш і том
Р едак торы Қ у а т Қ у р м а н с е й і т
Т ех н и к а л ы қ р едак тор ы Э л ь м и р а З а м а н б е к
К ө р к е м д е у ш і р едак т ор ы Ж е ң і с Қ а з а н қ а п о в
К орректоры Н а з г у л Б и м а г а н б е т о в а
К ом п ь ю т ер де беттеген Э л ь м и р а З а м а н б е к
Б асуға 1 8 .1 0 .1 3 қол қ ой ы л ды .
П іш ім і 8 4 x 1 0 8 7 32. Ң ағазы о ф с е т т ік . О ф сеттік басы лы с.
Ш артты басп а табағы 1 7 ,6 4 .
Т апсы ры с № 0 1 9 1 . Т аралы м ы 1 0 0 0 дан а.
Поделитесь с Вашими друзьями: |