Ii маңалалар жинағЫ
жүктеу 152.17 Kb. Pdf просмотр
|
- Навигация по данной странице:
- У Д К 9 4 (5 7 4 ) Б Б К 6 3 .3 (5 Қ аз) X 17 ХАЛЫҚ
- Ж оба жетекшісі - Бас редакторы: Ерлан Сыдықов, тарих ғы- лымдарының докторы, профессор ІДығарушы редакторы: Тілеген Садықов, тарих гылымдарының док
- Фолиант, 2013. - 336 бет.
- IS B N 9 7 8 -6 0 1 - 3 0 2 -0 0 5 -1 (Т. 2) үлттық университеті, 2013 IS B N 9 7 8 -6 0 1 - 3 0 2 - 0 0 3 - 7
- Р едак торы Қ у а т Қ у р м а н с е й і т Т ех н и к а л ы қ р едак тор ы Э л ь м и р а З а м а н б е к
- К ом п ь ю т ер де беттеген Э л ь м и р а З а м а н б е к Б асуға 1 8 .1 0 .1 3 қол қ ой ы л ды .
- П іш ім і 8 4 x 1 0 8 7 32. Ң ағазы о ф с е т т ік . О ф сеттік басы лы с. Ш артты басп а табағы 1 7 ,6 4 .
| ХАЛЫҚ ТАРИХ
ТОЛҚЫНЫНДА II МАҢАЛАЛАР ЖИНАҒЫ fO L IA N T Б А С П А С Ы
У Д К 9 4 (5 7 4 ) Б Б К 6 3 .3 (5 Қ аз) X 17 ХАЛЫҚ ;ГН («МИЛЕВАТЫНДОЫ ■ 'ИЗ УПТГЫҚ УНИНЕРСИТЕП аЫН »nf . Jl.ll І У М И Л І І1 А Г Ы Н Д Л Г Ы І У Р Л В ІЯ Y JIT I Ы К униш:і‘(игі:іі Т Л Р И Х І І І Ы Л Л Р Д Ы Ң Ү Л П Ы Қ К О І І І P I I T Ж оба жетекшісі - Бас редакторы: Ерлан Сыдықов, тарих ғы- лымдарының докторы, профессор ІДығарушы редакторы: Тілеген Садықов, тарих гылымдарының док торы, профессор Халық тарих толқынында. Еылыми серия: миқалалар жинагы. Т. 2. Қүраст. Т. Ш аңбай, А. Ибраева. - Астана: Фолиант, 2013. - 336 бет. ISBN 978-601-302-005-1 Қазақстан тарихшыларының Үлттық Конгресі кітапханасы ая- сында жарық керіп отырган «Халық тарих толқынында» сериялық гылыми жинагының екінші кітабына халқымыздың үлы мүрасы - тарихымызға арналган зерттеулер енгізілген. Ғылыми жинақ Ерлан Сыдықовтын, тарихқа жаңаша таныммен келген «М өңгі ел» ж урналы - на бер іл ген қүтты қтауы мен ашылды. Сериялық ғылыми жинақтың екінш і кітабына, сондай-ақ, белгілі ғалымдар мен қоғам және онер қай- раткерлерінің мақалалары, зерттеу-сүхбаттары енген. Еңбек зерттеуші мамандарға, тарихшыларға, магистранттар мен сту- денттерге, жалпы Отан тарихына қызығушы қауымға арналған. У Д К 9 4 (5 7 4 ) ББК 6 3 .3 (5 Қ а з) © JI.H. Гумилев атындағы Еуразия IS B N 9 7 8 -6 0 1 - 3 0 2 -0 0 5 -1 (Т. 2) үлттық университеті, 2013 IS B N 9 7 8 -6 0 1 - 3 0 2 - 0 0 3 - 7 © «Фолиант» баспасы, 2013 А л м а сб ек Ә БС АД ЬІҚ О В Х А Н А Б Ы Л А Й Үлт тарихы нда қ а зақ мем лекеттілігін құрып және оны еақтап қалуда ерекш е саяси қы змет атқарған билеуш ілердің қалын, қатары бар. Х алы қ ж ады нда, сондай-ақ, тарихи де- [>ектерде сақталған сол қалы ң тогітың ішінде биік қарағай- дай көзге түсетін айтулы түлғалар кездеседі. Оларды тарих еахнасы ндағы атқарған қы зметіне қарай хронологиялы қ тәртіппен «ат қойы п, айдар тағып» түгендейтін болсақ, ол бы- лай түзелген болар еді: 1. Х анды қ басқару орталы ғы Еділ-Ж айы қ бойына орна- ласқан Ж ош ы үлысындағы көш пелі Өзбек хандығынан озіне қарасты ру-тайпаларды бөліп алы п, сауда-саяси орта- лығы Таш кент-Түркістан маңы на ш оғырланған Ш ағатай үлысындағы көш пелі М оғолстанның ш екаралы қ аймағында (Шу өзенінің маңы нда) ж еке Қ азақ хандығын қүрған Керей мен Ж әнібек (XV г.); 2. М оғолстандағы ж а ң а қон ы ста ж ақтас пен тілеулес тауы п к үш ей ген Қ азаң хан д ы ғы н Ж ош ы үлы сы ны ң Еділ- Ж а й ы қ бойына қайта орналасты руға үмтылған Ж әнібекүлы Қасым хан («Қ асым ханны ң қасқа жолы» (XVI ғ.); 3. Сыр бойындағы ескі қоны сты (Ташкент-Түркістан) ж аңа саяси орталы ққа ай налды ра білген Есім хан («Есім ханның е с к іжолы» (X V IIғ.); 4.Т үркі тектес ж еті ж үртты (ңазақты ң үш ж үзі және қы рғы з, қа р ақ а л п ақ , ңатаған, ж айм а руларын) ж оңғарға қарсы ж үм ы лды ру мақсаты нда «Ж еті Ж арғыны» қабыл- датқан Әз Тәуке хан (XVII ғ. соңғы ширегі); 5. XVIII
ғасы рда ш ы ғы стағы жоңғарды ң ж ойқы н 159
ш абуы лдары ны ң бетін қайтары п , А ңы раңай соғысында ж ең іск е ж еткен , батыстағы қалм ақты Еділ-Ж айы қтан асы рған, баш қүртты Оралдың іш к і айм ағы на қарай ығыс- ты рған , Орта А зияға ентелеп кіріп ж атқан Ресей патша- лы ғы м ен ти ім ді келіссөз ж үргізе білген Әбілңайыр хан; 6. Р есей мен Қ ы тай арасы нд а ам ал -ай л а қүралы м ен қ а з а қ қ а тиім ді саясат ж үргізе оты рып аталм ы ш елдермен ш ектесетін ел ш екарасын сақтап қалуда, күйреген жоңғар қоны сы нан қазақты ң жерін қайтаруда, оңтүстіктегі ежелгі қоны старды кеңейтуде ерекш е қаж ы р -қай р ат көрсеткен Абы- лай хан; 7. X IX ғасы рд ағы Ресей п атш а л ы ғы н ы ң отарлау саяса- ты на қарсы азатты қ күрестің басш ысы болған, ң азақты ң соңғы хан ы Кенесары, т.б. Б ү гін гі әң гім е арқауы - осы тізбектегі А былай хан. А тақты түлған ы ң ел алдындағы атқарған тарихи қы зм еті XVIII ға- сы рдағы ң азақ халқы н ы ң басынан өткізген оқиғалары мен ты ғы з байланы сты болды. Ол ғасы р қазақ ты ң мемлекеттілі- гі, төуелсіздігі, азаттығы қатал сы нға түскен уақы т еді. Ел басына алм ағайы п сын ж ағдайды ң орнауы на бірнеше т а рихи оқи ғал ар себеп болды. Олар м ы налар: бірінш іден, қ а зақ д аласы н шығыс пен батыстан қатар қы сңан көш пелі ж оң ғар қалм ақтары н ы ң ж ой қы н ш абуы лдары , екінш іден, қ а за қ билеуш ілерінің арасы ндағы тақ күресінен туындаған ал ауы зд ы қ, үш інш іден, и м п ери ялы қ п иғы лы , аңы л-ойы , ер ік-ж ігер і ж аулап алу саясаты на қарай түбегейлі ауған көрш і Ресей мен Қ ытайды ң ң азақ ж еріне тікелей көз салуы, төртінш іден, Орта А зия хандьщ тары ны ң қы спағы . А талм ы ш ж ағдайлар қ а зақ даласы ндағы геосаяси мәсе- лелерді өте қатты ш иеленістіріп ж іберді. Осындай сын кезеңде А былай хан үлкен мемлекет қайраткерін е тән ерік-ж ігер, баты лды қ, баты рлы қ, аңы л-айла таны тты . Қ азақ елінің тә- уелсіздігін саңтап қалуға көп еңбек сіңірді. А бы лай хан н ы ң саяси қы зм етіне бастау болған арқау - ^ оны ң арғы тегі Ш ыңғыс ханнан тарайты нды ғы . Әйтсе де, х ан -сү лтан д ар д ы ң Ш ы ңғы с тү қ ы м ы н ан ш ы қ қ ан д ы ғы ж ау ы н гер х ал ы қ қ а зақ қ а хан болуға даңғы л ж ол аш пай- ты н. Х алы қты билеу үш ін Ш ы ңғы с түқы м ы х ал ы қ қ а оны 160
озге бәсекелестерінен ерекш елендіретін қасиеттерімен (қа- зіргі үғы ммен айтсақ, харизмі) үнауы тиіс. Қ азақты ң сая си таны мы ндағы бүл қүбы лы сты сол заманындағы орыс ш енеуліктері мен зерттеуш ілері байқаған болатын. Мысалы, орыс патш асы ны ң қазаң даласы ндағы «көзі мен қүлағы» болған, даладағы саяси ж ағдайды ж іті бақылап отырған Орынбор губернаторы И. Неплюев қ азақ танымындағы бүл ерекш елікті бы лайш а сипаттайды: «Қ азақ хандары ны ң бас- қа сүлтандар алдында биліктегі үлкендігінен басқа ешбір арты ңш ы лы ғы ж о қ ... ал нағы з ханды қ билік пен қүрмет оның б үкіл хал ы қ ты қ істері мен ақы лды лы ғы м ен ж әне іс- әрекеттегі ам ал тапқы ш айлалы ғы на байланысты» (Моисеев В.А. Д ж унгарское ханство и казахи XVII-XVIII вв. - А., 1991). Ал қазақтар туралы алғаш қы көлемді тарихи-этнография- лы қ еңбек ж азған зерттеуш і А. Л евш ин: «Хандық ақсүйектік халы қ ж иы ны нда оған - егер ол аңы лы мен, байлығымен және тағы басңа қадір-қасиетімен м аңайы на тілеулестерін ж инай алмаған болса - еш қаш ан басым дауыс алып бере алмайды » (Л евш ин А .И . О писание к и р ги з-к а за ч ь и х , или киргиз- к а й с ац к и х орд и степей / Под общ ей редакцией академ и ка М.К Козыбаева. - Алматы: Санат, 1996. - 656 с.), - деп этап көрсетеді. XVIII ғасырда қазақты ң үнатңан ңасиеттері, ңоғамы- ның ең әлеум етш ілік сүраны мы - баты рлы қ, өж еттілік пен қайсарлы қтан өрілетін ж ауы н герш ілік, ой ж үйріктігін та- нытатын аңы л-айла, даналы қ. Абы лайды ң бойында осы қасиеттер мол орын алды. Ол ел назары на алдымен батыр- лы қпен, ер л ік іспен ілінеді. Оның баты рлығы халы цты ң ру- хын көтеріп, ж ауға қарсы күреске ж үм ы луға үмтылдырады ж әне сол күрестің ортасында болған қазақты ң атақты ба- ты рлары н ы ң ж и н алуы н а түрткі болады. XVIII ғасырдың атацты баты рлары (Қ ан ж ы ғалы Бөгенбей, Ш аңшаң Ж әнібек, Қ аракерей Қабанбай т.б.) Абылай ханны ң қазақ жерін жау- дан азат ету қим ы лдары на, ж оры қтары н а сенімді серіктері болған. Олар әлі елге таны лмаған ж ас Абылайды ж оры ққа алып ш ы ғы п, ерлігін сы найды , баты рлы қ ісіне тәнті болып, оны өз орталары нан хан етіп көтереді, ханның сенімді адам- дары на айналады . А бы лайды ң ханды ң мөрінде баты рлық 11-0191 161
л аузы м н ы ң «Баһадүр А былай хан бин султан Уәли» деп таңбаланы п, ханнын, тікелей үрпағы Ш. У әлихановты ң «Хан- дар ш ежіресінде» «Хан Абылай батыр» (Валиханов Ч .Ч . Р о дословное древо к азахских ханов и султанов //С о б .с о ч . в 5-т. - А лм а-А та, 1984. Т.4. - С .174) деп айш ы ңталы п берілуі - оның хандьщ саяси билікке баты рлы қ, ж аугерш іл ік қасиеттерімен көтерілгендігін айғақтайды . А бы лайды ң баты рлы қ көрсеткен алғаш қы майданы , сөз ж о қ , қазақ-қал м ақты ң ж ауы н герш іл ік зам аны . Б олаш ақ х ан н ы ң балалы қ, ж асты қ ш ағы ж оңғар қалм ақтар ы н ы қ 1723-1729 ж ы лдар арлы ғы ндағы ж ойқы н ш абуы лдарына түспа-түс келді. Бүл кезеңде қазаң хандығы Қаратау-Сыр- д ари я арасы ндағы қоны стары нан айы ры лады . Әз Тәуке түсы нан бастап қазаң билігіне көш кен Сырдария өзенінің орта ағы сы ндағы үл кен д і-кіш іл і Таш кент, Сайрам сынды сауда қалалары на қалм ақтар билігі орнайды. Бүл қалалар Қ азақ ханды ғы ны ң сауда-эконом икалы қ артериясы болды. С ондыңтан оның стратегиялы қ м аңы зы зор еді. Әз Тәуке ханға т у ы сты қ түрғы дан немере ағай ы н болып келетін А бы лай- дың аталары осы стратегиялы қ м аңы зы зор өлкеде билік ң үрады . Атап айтқанда, А бы лайды ң атасы Абылай мен әкесі У әли Таш кентті билейді. Бүл деректі біз айбарлы хан н ы ң хатш ы сы болған, сондықтан оның өмірбаяны мен ш еж іре- сін ж а қ сы білетін бірден-бір кісі М. М өмедовтің 1768 ж ы лы орыс үкім еті өкілдеріне берген хабарлам асы нан оңи алам ы з. «Абылай сүлтанны ң, - дейді ол, - атасы мен әкесі Таш кент қаласы н ы ң хандары болған. Қ алан ы ж оңғар қалм аң тары ж аулап алғанда, он ж асар Абылай Түркістан қаласы ндағы Әбілмәмбетке барады» (История казахской литературы . В 3-х томах. Т . Н .- А ., 1 9 7 9 .- С . 41). Ханнын, хатш ысы баяндап оты рған хабарлам а тарихи ш ы н ды ң қа өте ж ақы н . Бірінш іден, ж оңғарларды ң Т аш кентті ж ау лап алғаны - тарихи ш ы нды қ. Б үл оқиға 1723 ж ы л ы бо- лады .
Е к ін ш ід е н , С ы рдари я өзен ін ің орта ағы сы н дағы қ ала- лард ы өзіне қаратқан Әз Тәуке Т аш кен т билігін немере інісі Қ ан іш ер А бы лайға (Абылай ханны ң атасы) беруі өбден мүм- кін еді. 162
Ү ш інш іден, аталм ы ш хабарлама Абылай ханны ң қай ж ы лы дүниеге келгенін де дәл аны қтап береді. 1723 ж ы лы Абылай - 10 ж аста, 1781 ж ы лы ол дүниеден ңайтқанда, ба- ласы Уөли сүлтанны ң хабарлауы нш а, 68 жастан 69 ж асқа қараған болатын. Қ арапайы м м атематикалы қ амалмен есеп- тесек, ол былай болып шығады: Абылайдың қайтңан ж ы лы - 1781, ж оңғарларды ң Т аш кентті ж аулап алған ж ы лы - 1723, Т аш кентті ж оң ғарлар алғанда Абылай - 10 жаста. Демек, 1781 -172 3 -1 0 = 1 7 1 3 ж ы л . Д ем ек, биыл А бы лайды ң туға- нына - тура 300 жыл! А тақты түлғаны ң мерейтойын ала- қүла атам ау үш ін, «Өспейтін елдің балалары өшпейтін дау- ды куады» деген қазақты ң м ақалы ны ң кері болмай, тарихи деректермен қуатталған осы датаға біржолата тоңтауымыз қаж ет.
Ә лқисса, «сыйға - сый, сыраға - бал» дегендей, Әз Тәукенің Таш кент билігін өз аталарына бергендігіне және оның үрп аң тары ны ң (Болат, Әбілмәмбет) өзіне ж асаған тікелей қам қорлы ғы н а Абылай да орынды ж ауап береді. Бүл оны ң хан тағы на ж ету жолындағы іс-әрекетінен көрінеді. Сүлтан А бы лай өзін ің атақ-д аң қы немере ағасы Әбілмәмбет (Әз Т әукен ің немересі) ханнан асып түрса да, оны ң көзі тірісін д е тақ иесімін деп үмтылмайды. Ж оңғар ханды ғы күйреп, Орта ж үзд е А бы лайды ң атақ-д аң қы ар- ты п бара ж а т қ а н ы н б ай қаған орыс үкіметі Абылайға кісі салы п, оны Орта ж үзге хан етпек болған ойларын ж асы рын ж еткізеді. А былай бүл үсыныстан «Әбілмәмбетті әке орны- на қүрм ет түтаты ны н, оған үлкен хандықтан басқа атқарар ж үм ы старды ң барш ылық» (Казахско-русские отношения XVI-XVIII вв. Сборник документов и материалов. -А лм а-А та: АН КазССР, 1961. - С. 607) екенін айты п, үлкен биліктен бас тартады . А бы лайды ң хан д ы ққа Әбілмәмбеттің көзі тірісінде үм ты лм айты ны на аны қ көздері ж еткен орыс үкіметі «ша- расыздан» «...Әбілмәмбет көбіне Түркістанды мекендейді әрі күш і коп. Оны Абылай қүрмет түтады, ақыл-кеңесін ты ңдайды . Сондықтан Әбілмәмбет тірі кезінде ол ордада (Орта жүзде) басқа хан тағайындаудың пайдасы жоқ» (Сонда, 87-6.) деген қоры ты нды ш ы ғарады . Айтса айтқандай, Абылай ханды қ таң ң а (1771 ж .) Әбілмәмбет өлгеннен кейін отыра- 163
ды . Әз Тәуке мен оның үрп ақтары н ы ң Уәли әулетіне істеген ж аң сы л ы ғы н ол осылайш а ңүрмет түтады . А б ы лай хан кем еліне к е л іп , к ү ш -қ у а т ы ар тқ ан у ақ ы тта ата-бабасы ны ң қонысын өзіне қаратады . «Абылайдың Таш- кентпен жөне Ходжентпен соғы сы , - деп ж азады Ш . Уәли- ханов, - Ж и зақ қ а дейінгі ж еті ш аһарды алумен тынады. О ларды ң арасында Әзірет сүлтан, Сайрам, Ш ымкент, Созақ ж әне басқа қалалар бар. Ал Т аш кент алы м -салы ң төлеп түруға тиісті болды» (Валиханов Ч .Ч . А блай / / Собр. соч. в 5-ти то мах. Т. IV. - А., 1 9 8 5 7 - С .111). Т аш кен т және оның м аңы ндағы ш ағы н қалалары на өз б и лігін ің орнағанын ол 1771 ж ы л ы орыс патш айы м ы II Ека- тери н аға үш ж үз А лаш қа хан сайлан ған ы н айты п ж азған ха- ты нда айтады . Онда ол былай дейді: «Менің ата-бабама туыс болған Әбілңайыр хан мен Әбілмөмбет хан қайты с болды. Олар дүниеден откен соң, хан болу ж олы маған тиді. Олар қай ты с болғаннан кейін, қ а зақ ты ң барлы қ ж үзі, яғни Үлы ж ү з, Орта ж үз, Кіші ж үз хандары мен сүлтандары бір ауыз- дан Т аш кен ттің кіш ігірім ж өне үлкен қалалары м ен (астын сы зған - біз) бірге отырып 1771 ж ы л ы Түркістан ңаласы нда, м үсы лм анны ң әулиесі Қ ож а А хм еттің басында, әдеттегіміздей дүға оңи отырып, мен үш ж үз А лаш ты ң ханы етіп сайлағаны хақ» (К азахско-русские отнош ения XVI-XVIII вв. Сборник до кум ентов и материалов. - А лма-А та: АН КазССР, 1961. - С. 87). «Қ азақ хандары Таш кентке билік ж үргізді» ж әне «Абы- лай д ы ң аталары Таш кентті биледі» дегеннен ш ы ғады , кеш егі XX ғасы рды ң 20-30-ж ы лдары на дейін ң азақ тар Таш кентті өзін ің ңаласы ндай санады. А лаш зи ялы лары Таш кентте бас қосы п, оны орталы қ етуге үм ты лды . Өзбекстан қүрамы ндағы бүгінгі Қ арақалпақстан сол түста Қ азақ стан ға қараған еді, М үндай таны м ны ң озіндік тари хи негізі бар еді. Қ азақтарды ң XVIII ғасы рды ң басында Таш кентте билік ңүрған тарихы н бы лай қойғанда, оның арғы ж ағы н д а кош пелі М оғолстанның тар и х ы н а бойлайтын кезеңі бар еді. Т ари хтан белгілі, Қ азақ ханды ғы М оғолстанның жерінде ш а ң ы р ақ көтеріп, олар саяси од аққ а айналады . Таш кент М оғолстанны ң үлкен ханы билік қүраты н ордасы болатын. XVI ғасырда көш пелі Моғолстан тарих сахнасынан жойылған еоң, ал гаш қы да оған саяси одақ, кейін қарсылас болған Қ азақ хандары күйреген орданың ж еріне мүрагер болуға үмтылып, Т аш кен т ж ән е оны ң м аңы н дағы кіш ігір ім қал ал ар үш ін ш айбан и лерм ен ү зақ ж ы л д ар кескіл ескен үры с, саяси кү- рес ж үргізеді. XVII ғасырды ң басында Таш кентті Түрсын хан, Түркістанды Есім хан биледі. Таш кентті билеген Түрсын «үлкен хан» деп саналды. Бүл қ азақ хандарынан саяси пана іздеп келген Хиуа ханы Әбілғазының еңбегінде айтылады. 'Гүрсыннан билікті Есім хан тарты п алды. Ол Таш кентте өзіне қалм аң қа қарсы соғыста ж әне үлкен билікке талас жо- лы нда саяси одақ болған қы рғы з биі Көкімге арнап күмбез еоқты рады . XVIII ғасырдағы қазақ ты ң атақты биі Теле Таш кентте Ж олбары с ханны ң аты нан билік қүрады, дүниеден откен соң ол сол қалаға жерленеді. Тіпті Абылай ханның өзі де 1780 ж ы л ды ң күзінде Т аш кент маңында (бәлкім, қыстап ш ығу үш ін ж ы лы өлке Т аш кентке қарай бет алған болар - авт.) қайты с болады. Сондықтан да қазақ үшін бүл қаланы ң орны әрдайы м бөлек болатын. Т аш кен тке деген қазақтарды ң көзңарасы Абылай туралы ж ы р-аңы здарға арқау болған. Ж ы р-аңы здар баянында хан Орта А зи я қалалары на ж асаған ж оры ғы на өзінің ата-бабала- ры мекен еткен қонысты қайтары п алу мақсатында аттанған. «Орыспен ж ауласпады - ел болды, шүрш ітпен жауласпады - ел болды, екеуіне де тіл боды. Өзіне-өзі әбден келді, кемеліне толды. Енді Үргеніш, Бүқара, Қ оқан, Таш кент жанындағы қазақты сартқа билетіп қоймаймы н деп, үш ж үздің баласы- на ж ар ш ақы рты п , қосын ж инап аттаны п, Түркістанға барып түсіп, оған бел баласы Сыдық сүлтанды отырғызады. ІІІым- кент, Сайрам барып, оған Әбдірахман деген сартты ие қылды. Таш кент барып, оған М ырзахмет деген сартты ие қы лды . Одан Ж и за қ қ а барады. Одан аттаны п, Самарқанды қамап түседі...» (Мәшһүр Ж үсіп. Абылай хан дәуірі / / Абылай хан. - А., 1993. - 324-325-66.) - дейді дала тарихнам асы . Хош , баты рлы қпен аты ш ы ққ ан Абылайдың даңқы ж оң ғарды ң 30-40-ж ы лдары ндағы ш абуылы кезіндегі күресте, сол ж оң ғарды ң 1745 ж ы лы өлгеннен Қалдан Сереннен кейінгі тақ м үрагерлері арасында орын алған талас-тартыстың салда- 165
ры нан күйреуге бет алған оқи ғалары кезінде ж үргізген саяса- ты арқасы н да арта түседі. Ж оңғарларды ң XVIII ғасы рды ң 40-ж ы лдары ндағы ша- буы лы ны ң бірінде Абылай сүлтан ж ауды ң атақты ноянын өлтіреді ж әне ж аумен болған кезекті ш айңаста ж оңғар қолы на түтқы нға түседі. Тарихи қүж аттарда А бы лайды ң ж оң ғар түтңында болғаны, одан ңалай босап ш ы ңқанды ғы туралы деректер сақталған. Ж оң ғар түтқы ны нда болған уақ ы тта Абылай көрш і көш пелі елдің іш кі саяси жүйесім ен таны сады , қалм ақ тілін үйренеді, ж оңғар билеуш ілерінің арасы нан Қалдан Серенге бақталас, өзіне тілеулес ж андар табады . Түтқы ннан босанып, өз ж үрты на келген Абылай ж оң ғар хандығымен келісімдер арқы лы бейбіт өмір сүруді ж ақ тай ты н билеуш іге айналады . Тарихш ы ғалы м дарды ң көрсетуінш е, Қалдан Сереннің атақты хан-сүлтандары мен беделді рубасы лары ны ң балалары нан бейбіт келісім ж асау үш ін ам анат беруді талап етуі қ а за қ билеуш ілерін екі топңа бөледі. Бірі - аманат беруге қарсы болып, ж оңғармен ымыра- сыз күрес ж үргізуді ойлаған топ, екін ш ісі - ж оң ғарды ң ам анат беру талабы н орындап, бейбіт келісім ді ж ақтаған топ. Бірінш і топты ң іш інде Әбілқайыр хан, Ш ақш ақ Ж әнібек, Қ үлсары , Қ үл еке, Қазы бек би болса, екін ш і топта Әбілмәмбет, Абылай, Б а р а қ , А былай секілді хан-сүлтандар болады. Б ір ін ш і топтың басты үміті Ресей патш алы ғы еді. Олар баты стағы көрш інің көмегі арқы лы ж оңғар қаупін сейілтпек болады. Б ір ақ и м периялы қ п иғы лы н А зияға ңарай тереңдете ж ү р гізе бастаған Ресей патш алы ғы ны ң ш ы найы саясаты ше- карал ас көш пелі екі ел - қ а за қ пен ж оңғарды ң бейбіт өмір сүруін ш ы н мәнінде қалаған ж оқ. Олар «қай ж еңгенің - менің ж ем ім » деген саясат үстаны п, соғыс өртін түн ш ы қты руға аса ы ңы ласты болмады. О тарш ы лды қ бүғауын қы са түсуді м ақсат еткен Ресей үш ін екі көш пелі елдің бір-бірімен ж ау болып оты рғаны тиім ді еді. Сонды қтан патш а үкім еті қ азақ билеуш ілері арасы ндағы ж оңғарм ен ы мы расы з болуды қа- л аған топты қолдап, іш кі берекесіздікті қозды ра түсуге үм ты лды . Ал осы саясатты ол бір орталы ң қа бағы нған ханды қ б и л ікті ны ғайтңан Абылай хан н ы ң түсында ханға ңарсы топ- 166
тарды қолдап пайдаланды . Сондықтан Абылайдың өз балала- рына: «Қ ы тайлы қтар хан билігі үш ін қатерлі емес, ал орыс үкіметі болса ж ергілікті билікке ең күш ті бәсекелес», - деп Қ ытаймен ж ақы ндаса түсуді, Ресеймен келісімді саңтауды өсиет еткені сол уақы ттағы өмір ш ындығынан туған саяси пайым болатын. Абы лайды ң ж оңғар билеуіиілерінің арасында тамыр-та- ныс, тілеулес табуы ж әне бейбіт келісім жүргізудегі «дип- лом атиялы ң икемділігі» 1745 ж ы лы Қалдан Серен өмірден өтіп, қонтайш ы ны ң тағы на оның үрпақтары арасында талас басталғанда өз пайдасын тигізеді. Қазак; ханды ғы ны ң сы ртқы қауіпсіздігі үш ін аса маңызды болған осы бір тарихи оқиғалар кезеңінде Абылай сүлтан ал- дын үзаң ж ы лдарға болж ай алаты н сүңғыла саясаткер екенін таны тады . Ж оңғар ханды ғы ны ң іш кі алауыздығы кезінде Д авади мен Әмірсананы қолдай отырып, «ежелгі (қауіпті) ж ауды» іш тей күйрету мақсатын көздесе, Ж оңғария жо- йы лы п, Қ ы тай экспансиясы басталғанда Әмірсананы үлкен империя алды нда қалқ ан , ңорған етуге тырысады. Сөйтіп, ж оң ғарға өтіп кеткен ж ерлерді қ а зақ қ а қайтаруға үмтылады. Қ алдан Сереннің түсы нда ж оңғар мен қазаң ш екарасы Іле өзенінің бойымен белгіленсе, Абылайдың күйреуге бет алған Ж оң ғари яға қатысты тиімді саясаты ны ң және Қ ы тайға ңарсы тегеурінді қарсы лы ғы мен диплом атиялы қ қарым-қаты насы арқы лы Қ азақ ханды ғы ны ң ш екарасы ш ы ғы сқа қарай едәуір кеңейтеді. Ж оң ғар ж ойы лғаннан кейін қ а зақ пен қы тай арасындағы ңары м -қаты настарға кең ж ол аш ы лады . Абылай қазақ елінің дамуы на ж а ң а м үм кіндіктердің аш ылғаны н дөл аңғарып, Қ ытайм ен дип лом ати ялы қ қары м -қаты насты нығайта түсіп, қазақ даласы ны ң шығыс бағытындағы сауда-саттың істерін жандандыруға күш сал ад ы . Абылайдың жоңғар ордасының іш кі ісіне араласып, жаудың күйреуіне өсер еткені және Қытаймен қарым-ңатынасты күш ейтуі оның даладағы беделін арттыра түседі. Қ азақ сүлтанының шығысқа қарай бет бүруы Ресейдің де «мазасын» алады. Себебі олардың да қүлаған Ж оңғар им- периясының ж ерінен «енші» алуға дәмесі бар болатын. Патш а 107
үкім еті Ертіс өзенінің бойына бекініс-қорған сала отырып, ш ы ғы сқа қарай мейлінш е терең ж ы л ж и түсуді көксейді. А бы лай сүлтанны ң қ а зақ даласы н ы ң шығыс өлкесінде ж ү ргізген саясаты ңытай мен қ а зақ ңары м -қаты насы н жолға қойы п, Үлы Ж ібек ж олы ны ң бір тарм ағы - Ш ығыс Түркістан (Ү рімш і) мен Орта А зия арасы ндағы керуен ж олы қай та жан- данды рады , сауда-саттық ісі ң арқы н алады . А бы лайды ң Қытай бағы тындағы ендігі бір мақсаты қазақ д ал асы н ы ң транзиттік әлеуетін артты ры п, Орта А зия мен Ш ы ғы с Түркістан арасы ндағы керуен саудасы на бақы лау жа- сау арң ы лы елге кіріс кіргізу, сауда ж олы ны ң қауіпсіздігін қам там асы з ету болды. Осы мүддені ж әне «ханы ж оқты қтан б ерекесіздік пен ты ны ш ты қсы з ж ай лаған ел деп таны ла- тын» ш ы ңғы сты ң танымды (ш ы ңғы сизм ) басш ы лы ққа алы п, қы рғы з рулары на жорың ж асайды . Б үл түста «ш ыңғыстық таным» дегенді кеңірек аш уға тура келеді. Еуразия кең істігін ің басым бөлігіне билік қүрған моңғол им периясы ны ң басты м иссиялары ны ң бірі о рталы қтанған , бір басш ыға бағы наты н мемлекет қүру бо- латы н . И мперияны қүрған Ш ыңғы с қаған ны ң үрпақтары өздерін мемлекет қүруш ы түл ғалар ретінде таны туға, соны м ойы ндатуға күш -ж ігерлерін салды. Абылай да сол «миссия- дан» ш ет қалм ады (Кейін К енесары хан да осы миссияны ң ж олы нда ңүрбан болды). Ж оң ғарлард ы ң бүғауынан босаған, ек ін ш і сөзбен айтңанда, ол басш ысыз қалған қы рғы здарға хан д ы қ тегеурінді орнатуға үм ты лады . Қ азақ сүлтаны Қытай үкім етіне А латау маңын ж айлай - ты н қандастары қы рғы здарды ң маза бермейтіндігіне арыз- дан ы п келіп ж атқанды ғы н айты п, қы р ғы зға қарсы ж ор ы ң қа ш ы ғаты н д ы ғы н хабарлай ды . Қ ы тай ж а ғы н ы ң ңолдам аға- ны на қарам астан , ол қ а зақ қолы н бастап ж о ры ққа аттана- ды. А бы лай сүлтан бірнеше рет ңы рғы здарға қарсы ж оры ң ж асай д ы . Б ір ақ оның бүл «екпіні» А латауды ң етегіндегі қы рғы зд арға ғана ж етіп, биік тауға қарай ж айлай ты н басңа ру ларға эсер ете алмады . Қ азақ -қы р ғы з қақты ғы сы ндағы ел есінде ерекш е қалғаны - «Ж айы л қы рғы ны » деп аталаты н 1770 ж ы л ғы ж оры қ. «Соғыстың қатты болғаны сонш алы қ, - деп ж азад ы Ш. У әлиханов, - қы рғы зды ң Сүлту руы Т алқан 168
деген атасы нан тек қы ры ң-ақ кісі тірі қалды» (Валиханов Ч .Ч . Аблай / / Собр. соч. в 5-ти томах. Т. IV. - А., 19857 - С .115). А бы лайды ң қы рғы здарға ж асаған жорьщ тарының нәти- жесінде қазақтар Шу өзенінің төменгі ағысы, Алатаудың Меркі, Түлкібас салалары ндағы тау етектері ңазақ иелігіне отеді. Ал А бы лайды ң Орта А зия қалалары на ж асаған жо- рығынан кейін Таш кент ж әне оның маңындағы сауда қалалары қазақты ң билігін мойындайды. Осылайша Абы- лайды ң саяси әрекетінің нәтиж есінде Қ азақ хандығы Орта Азия кеңістігіндегі өзіндік салм ағы бар саяси ойыншыға ай- нала бастайды. 1771 ж ы л ы қ а зақ даласы нда Ресей мен Қ ытайды алаң- д атқан , қазақтар д ы ң әбігерін алған елеулі оңиға болады. Ол Ж оң ғар ханды ғы ны ң Еділ бойындағы бөлігі торғауыт қалм ақтары н ы ң к а за қ даласы арқы лы ж ойы лған Ж оңға- рия ж ерін е қарай үдере көш кен трагедиялы көш і еді. Еділ қалм ақтары мен ж оңғар ж ерін дегі қалм ақтарды ң ж үрнақ- тары қосы лса, қ а за қ ж үрты н ы ң м азасы н алар деген қауіппен хан-сүлтандар А бы лай, Н үралы , Ералы , А йш уақтар арнайы ж асаң ш ы ғары п , торғауы ттарды Ж оң ғари яға ж еткізбей тал қан д ауға үм ты лады . Қ аш а соғы сқан торғауы ттар аш ы қ майданға ш ы қп ай қазаң ж асақ тары н ы ң мысын ңүрта- ды. Ү зы н-саны 120 мы ңдай кісім ен ш ы ққан көш қ азақ да- ласы н ы ң үстінде көп ш ы ғы нға үш ы рап, ж арты адамынан, м алы нан ай ы ры лы п, Ж о ң ғар и яға ж етеді. Ол жерде олар Қ ы тай бодандығын алуға м әж бүр болады. Міне, осы лайш а қ а за қ даласы н ш ы ғы сы мен баты сы нан қы сқан күш ті ңалм ақ Қ алдан Серен өлгенен кейін гі бар-ж оғы 25 ж ы лды ң іш інде ел болудан қалы п , мемлекет ретінде ж ер бетінен ж ойы ла- ды . Қ а зір гі таң д а қалм ақтарды н , Ресей Ф едераци ясы ны ң қүрам ы ндағы автономиялы республикасы ғана сақталы п қалды .
Қ азақтарды ң торғауыт қалм ақтары н а жасаған жорығы елдің рухын артты ры п, ж еңім паз халы қты ң мерейін тасыт- ты . Елдің қуаны ш ы ж ы р ж олдары на төгіліп, ж ы рауларды ң толғауы на арқау болды. Ж ы р-толғауларда елді жаудан азат еткен батыр, көрш ілерімен тиімді қарым-қаты нас орна- 169
та білген саясаткер Абылайдын, бейнесі ерекш е дәріптелді. Б үқар толғауы мен айтқанда: К упш ек санды куреңді Табияга жарапгқан, Қ ы ры қ сан қара қа лм а қт ы Ж арлы гы на қарат қан. А йбалт асы н а лт ы н м ен булат қан, Алаф асьін арт т ы ры п, А р п а ла п ат т ы қ уа н т қа н . Лабаш ы деген бір елді Ант ыменен, у л а н т қ а н , Е ренш і мен Серенді Т озгы ндат ы п ш у ла т қ а н , П еріш т есін жцрт уст інен дулат қан... К үйрей бастаған ж оңғар ордасы на, қы рғы здарға жөне Еділден қ аш қан торғауыт қалм ақтары н а ж асаған сәтті жо- ры қтары , алы п Қ ытаймен қары м -қаты насты ж ол ға ңоюы А бы лайды ң үш ж үзге хан болуына еш кедергісіз ж ол аш ады . Үш ж үзд ің тағы на (үш ж үзд ің беделді рубасы лары мен сүлтандары н ы ң қолдауымен) легитим ді түрде көтерілген Абы лай хан ру-руға бөлінген қ а зақ ж үрты н темірдей тәртіпке бағы нған бір орталы қты қ м ем лекеттік ж үй ен і ңүруға үм ты лады . Бүл сонау көне тү р кі зам аны нан бері келе ж атңан ірі билеуш ілердің басты м үраты ны ң бірі еді. Сондыңтан ол іш кі ж ән е сы ртқы факторларды ң әсерінен хал-ахуалы өбден ш иеленіскен ң азақ ты ң саяси ж үйесіне реформалар ж үргізе бастайды . Сөйтіп, Абылай хан, бірінш іден, ң азақ қоғам ы ны ң іш к і мөселелерін ш еш уге сы ртқы күш тердіқ (әсіресе, Р е сей ә к ій ш іл ігін ің ) ы қпалы н араласты рм ауға ж әне сы ртқы істер мәселесіне ж екеленген руларды ң қары м -қаты н асы н бір ортальщ тан - ханды қ билік тізгіні арқы лы ж үзеге асыруды ж олға қояды . Е кін ш іден , ханды алқалы кеңес арқы лы ш ектеп отыра- тын рубасы лар мен сүлтандарды ң билігін ш ектейді. Әрине, мүндай реформа ру-тайпаларды еркін билеп үйренген, ханды қ 170
билікті ш ектеп отыруға әдеттенген кейбір рубасылары мен сүлтандарға үнай қоймайды (Валиханов Ч .Ч . Аблай / / Собр. соч. в 5-ти томах. Т. IV. - А., 19857 - С .114). Ж екелген рубасылар Абылайдың темірдей қатал тәрті- біне қарсы ш ы ңңаны м ен, халы қты ң негізгі бөлігі хан сая- сатын ңолдады. Оны қ азақ елінің басшысы ретінде таныды. Абылай зам аны қазақты ң кейінгі дәуіріне көп азьщ болды. Ханның немересі Кенесары Абылай заманындағы қазаң жерін қалпы на келтіруге үмты лы п, орыс отарш ылдығымен үзақ ж ы лдар күрес ж үргізді. Түйіндей келгенде, Абылай Еуразия кеңістігінде геосая- си ж ағдай күрт өзгерген дәуірде ханды қ билік күра отырып, қазақ м ем лекеттілігінің басты ныш андарын сақтай білді. Елді ж оңғар ш апкы н ш ы лы ғы н ан қорғауда, екі үлкен империя арасында қ а за қ қ а тиімді саясат орнатып, елдің тыныш тығы мен іш кі бірлігін нығайтуға, қ азақ елінің тәуелсіздігін саң- тап қалуға өлш еусіз еңбек сіңірді. Оның бүл тарихи қызметі халы қты ң ж ады мен қүрм ет-ы қы лы сы нда мәңгі сақталып қала бермек.
А. Әбсадықов. Хан А былай................................................................. 159 Т. Сайдуллин. Үлт тәуелсіздігі және рухан и ят............................172 Б. Сманов. Жырмен ж азылған т а р и х ............................................. 180 Ә. Бектцреанов. Үлттық рухтың қай н ар ы ................................... 202 Т. Шаңбай. Алаш ңозғалысының пассионарлық қуаты 206
М .Қ аназ. Бабажан қы р ғы н ы .......................................................... 212 3. Тайшыбай. Алашшыл жастардың түңғыш газеті - « Ж асазам ат»........................................................................................225 Р. Тцрьісбек. Қүнды оқулық - үлт мерейі...................................... 263 М. Әбдіэкімулы. Қоқан хандығы туралы қай ы р ы м ................... 268 А. Омарова. Тарихты зерделеуде тіл мамандары аса қаж ет ... 280 Үшінші тарау Б. Бабаиі. Тарихты үлттық дүниетаным түрғысынан ж азсақ қана жаңылмаймыз ............................................................. 285 Ә. Тцрсынбещлы. Меркі жеріндегі балбалтастар........................289 Е. Көиіек. Махамбет: белгілі, беймөлім беттер.............................292 Т. Майбас. Бөрітонды, бөрібасты, бөрікөзді Жидебай батыр асы халықтық мереке ретінде аталып ө т т і................................... 299 Ә. Д эулет хан. Тарихи оқиғалардың барлығына шынайы баға бермей, тарихты қайта ж азам деу - бекершілік!.................309 Ғ. Төлегцл. Тарих жылының тағылымдары.................................. 317 Ж. Тусіпбекцлы. Ж үйесіздікті жоймай, ж аңа тарих жазыла м а ? ..................................................................... 324 Түсініктеме............................................................................................328 Қ үрасты руш ы лар: Т үрды қүл Ш аңбай - Қ Р Мәдениет қайраткері; А қ м ар ал И браева - тарих ғы лы мдары ны ң докторы, про фессор
Ж инацт ы б а с ы л ы т а дайы ндаган ш ы гармаиіы лы ц топ: А л п ы сб е с М ., т .г.д.; М ц са балина Г.Т., т.г.д.; С цраганова З .К ., т .г.к.; С е й т щ зи н а Қ.О., т .г.к; Екібаев Р .Ж ., т .г.к.; И б а д улла ев а 3., т.г.к.; С эрсем бина Қ.К ., т .г.к.; М арат ова Д .М .; Р ахы м ж анов Қ.Қ. Х А Л Ы Қ Т А Р И Х Т О Л Қ Ы Н Ы Н Д А Ғ ы л ы м и с е р и я
Е к ін ш і том Р едак торы Қ у а т Қ у р м а н с е й і т Т ех н и к а л ы қ р едак тор ы Э л ь м и р а З а м а н б е к К ө р к е м д е у ш і р едак т ор ы Ж е ң і с Қ а з а н қ а п о в К орректоры Н а з г у л Б и м а г а н б е т о в а К ом п ь ю т ер де беттеген Э л ь м и р а З а м а н б е к Б асуға 1 8 .1 0 .1 3 қол қ ой ы л ды . П іш ім і 8 4 x 1 0 8 7 32. Ң ағазы о ф с е т т ік . О ф сеттік басы лы с. Ш артты басп а табағы 1 7 ,6 4 . Т апсы ры с № 0 1 9 1 . Т аралы м ы 1 0 0 0 дан а. Каталог: images -> news -> slider -> 2016 -> portfolio 2 portfolio 2 -> Национальный portfolio 2 -> Қостанай қаласы Қазақстан Жазушылар Одағының Мүшесі, ақын,Филология portfolio 2 -> Көкірек- көзбен көргендерім portfolio 2 -> М но гопроф ильны й научный ж урн а л portfolio 2 -> Жаратылыстанудың экологиялық аспектілері portfolio 2 -> Блисов Тілеубай Матайұлы, экология кафедрасының доценті, а ш.ғ. к portfolio 2 -> З. Г. Жокушева Адамның шығу тегі жүктеу 152.17 Kb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|