І. Кіріспе фонетика туралы т‡сінік
к, г дыбыстарын “тоң дыбыстар”
жүктеу 297.22 Kb. Pdf просмотр
|
- Навигация по данной странице:
- (р, л, у, й
| к, г дыбыстарын “тоң дыбыстар” деп атайды.
Осы к‰ні дауысты болып ж‰рген у-дың негізі осында қаланған сияқты. Ол туралы Ахмет былай дейді: “у дыбысының алдында ы дыбысы келсе, у-мен тұтасып, у сияқты айтылады.. Мәселен: оқы-оқу, тоқы-тоқу” (Сонда, 158-б.) Алғаш фонетика, морфологияны біріктіріп сарф (грамматика) деп келіп‚ 1923 жылдан бастап фонетиканы дыбыс ж‰йесі‚ синтаксисті сөйлем ж‰йесі деп алған. А. Байтұрсынұлының тілдің дыбыс ж‰йесіне арналған қорытынды мақаласы 1928 жылы жарық көрді. Қорытынды болатыны‚ “А. Байтұрсынов еңбектерінің библиографиялық көрсеткіші” (Сонда‚ 443-445 б.) осы мақаламен аяқталады‚ бұдан әрі бас қайғы болып кеткенін т‰сіну қиын емес.
Мақала “Дыбыстарды жіктеу туралы” деп аталады. “Қазақ тіліндегі дыбыстарды жаңадан жіктейтін болсақ, әрі айтуына қарай, әрі сөз ж‰зінде білінетін қасиеттеріне қарай жіктеу керек” (Сонда, 372-б.) – деп, акустикалық, артикуляциялық белгі қасиеттерді басшылыққа алатынын аңғартады. 8 Дауыстыларды толық (а, е, о, ұ, ы) және шала (р, ң, л, м, н, у, й) деп екіге бөледі. “Толық” дауыстылары кең шығысты, тар шығысты болып, олар да екі айырылады”, – дейді. Бірақ қайсысына қандай дыбыс жататыны айтылмайды. Шамасы, ашық, қысаңды мегзеп отырған сияқты. Бұдан әрі дауыстыларды аңғал (а, е, ы), қымқыру (о,ұ) т‰рлісі деп бөледі. “Аңғалдар орын талғамайды”, “қымқырындылар бас буыннан басқасында келмейді” (374-б.) Аңғалдар – езулік, қымқырындысы – еріндік дауыстылар. Сөйтіп еріндік дауыстыларды тек басқы (бірінші) буында ғана жазылатын етіп заңдастырған – Ахмет Байтұрсынұлы. Қалған буындарда айтыла ма, айтылмай ма? – оған жауап жоқ. Шала дауыстылар (қазір ‰нділер) ауыз шығысты (р, л, у, й) мұрын шығысты (ң, м, н) боп бөлінеді. Бұлар қазір ауыз жолды, мұрын жолды делінеді. Шала дауыстыларды одан әрі босаң жолды (р, у, й), қысаң жолды (л), босаң бөгеулі (ң), қысаң бөгеулі (н), тұйық бөгеулі (м) деп айырады. Мұнда ауаның шығу жолын ескерген. Босаң, қысаң – қазіргі ызың, шұғыл. Осылай “дауыссыздарды да қысаң (п, т, с, ш, қ, к), босаң (б, ж, д, з, ғ, г) жолды” деп екіге бөледі. Мұндағы қысаң, босаңы – қатаң, ұяң. Бұларды әрі қарай ашықтар (с, ш, ж, з), тұйықтар (п,
жүктеу 297.22 Kb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|