Ұлытау спас Советский Союз!

 

97 

«Уотца  было  необыкновенно  обостренное  чувство  ответственности  перед  народом, 

государством»,  -  говорит  в  интервью  дочь  Мейіз  Канышевна  Сәтпаева.  «Всестороннее  развитие 

улытауской степи – моя давняя мечта», - признавался К.И. Сатпаев.  

Ұлытау  уникален  богатством  фауны  и  флоры.  Поэтому  Сатпаев  К.И.  вместе  с  академиков 

Н.И.Пальговым, к.б.н. Т.Г.Дмитриевым, Ф.Р.Штильмарком и др... неоднократно поднимали вопрос о 

создании в Жезқазғанской области заповедников. В Красные книги СССР и Международного  союза 

охраны  природы  и  природных  ресурсов  занесены  десятки  видов  птиц  и  животных.  40  видов 

уникальных  декоративных  и  лекарственных  растений,  в  том  числе  единственные  в  мире, 

произростающие только в Жезқазғане, розы без шипов, тобылға гүль, сель – себел, таволгоцвет проф. 

Шренка. На ветвях этого растения обитает  единственный в мире редкий грызун – селевиния. В этот 

край  неоднократно  командировались  лучшие  биологи  Казахстана.  «Растерять  эти  остатки  было  бы 

преступлением,  -  говорил  известный  ботаник  Н.И.  Рубцов,  –  это  такие  же  уникумы,  как,  например, 

картина Рафаэля. Уничтожить их легко, но восстановить нет возможности». 

12  апреля  1949  года  Сатпаеву  исполнилось  50  лет.  Вся  страна  радовалась.  Поздравительные 

телеграммы:  официальные  –  от  министра  металлургический  промышленности  СССР  И.Ф.Тевосяна, 

президента АНСССР С.И.Вавилова, неофициальные – от академиков В.А.Обручева, Г.М.Кржижановского, 

многих светил советской науки, старого большевика К.И.Бронзоса и др. Юбилейные торжества прошли в 

Баянауле,  Жезқазғане,  Алма-Ате.  Академик  К.Жұмалиев:  …  «Этот  человек  был  доброжелателен, 

уважителен со всеми, с кем его сталкивала жизнь. А как тепло, лучисто он улыбался!». 

Его судьба шла по нарастающей кривой, оправдывая имя деда – Сәтпай (богат удачами), а ведь 

Зло  и  Зависть  ходили  рядом,  ища  поле  деятельности.  23  ноября  1951  ,  через  два  месяца  после 

повторного избрания в президенты АН КАЗССР, бюро ЦК КПК освободило Сатпаева К.И. от поста 

президента и объявило выговор с занесением в личное дело за: 

1) сокрытие социального происхождение при вступления в партию; 

2) неосуждение ошибочного издания в 1927 году в Москве под его редакцией и с предисловием 

фольклорного «Сказания о Едиге»; 

3) засорение кадров АН Каз ССР чуждыми элементами. 

Воспоминания В.И.Штифанова, который в этот тяжелый момент был около Сәтпаева: 

-  Каныш  Имантаевич  не  был  растерян,  ничто  не  могло  его  «выбить  из  седла.  Он  даже  начал 

радовался печальному повороту событий, заверял, что теперь у него будет больше времени заняться 

наукой.  И  как  первочередную  называл  тему  составления  металлогенических  карт  полезных 

ископаемых Центрального Казахстана: Он как прежде, хотел служить людям, геологам!» 

Ему предложили работу - возглавить один из отделов главка или «Институт геологии» в Москве. 

На что Сатпаев ответил: 

- Никогда! Ни за что! Пусть я начну сначала, буду рядовым геологом, но Казахстану не изменю! 

 Он беззаветно любил и был верен своему народу, любя его прошлое и настоящее. Остается Каныш 

Имантаевич  в  Алма-Ате  директором  «Института  геологии».  Президентом  академии  наук  назначается 

Д.А.Кунаев. Дело не в должности, а в чести (в выговоре) и вера в то, что правда всегда победит. Поэтому 

Сатпаев пишет заявление на имя Сталина И.В., который ставит визу на нем: «Сатпаеву верить!». 

В  1955  году,  после  смены  руководства  республики,  Қаныш  Имантаевич  вновь  был  избран 

президентом Казахской академий наук. Такие цунами, для больших людей, наверное, полезны. Четко 

видно было с кем ты идешь, очищаешься от пены. 

Это  время  не  забыли  его  соратники.  Так  В.И.Штифанов-Герой  Социалистического  труда, 

продолжатель  дела  Сатпаева  в  Жезказганской  геологоразведочный  экспедиции, 

сдавая  все  письма  Қанеке  в  государственный  архив  области,  сказал 

(В.Могильницкий, «На земле Сатпаева» Караганда, 1992, стр 19):  

-  Пусть  люди  по  этим  письмам  узнают  всю  правду  о  Сатпаеве,  сколько 

трагического  было  в  его  жизни.  А  то  что  ни  книга,  вся  жизнь  Сатпаева  в 

розовых  красках.  Ему,  де,  сам  Кунаев  помогал.  А  ведь  это  вранье  чистейшей 

воды.  Кунаев  завидовал  лаврам  Сатпаева,  называл  его  «баловнем  судьбы»  он 

готов  был  смешать  его  с  грязью,  да  слишком  популярно  было  имя  Кенеке  в 

народе... {(Кенеке – так же звучало и имя Кенесары. В их звучании есть какая – 

то магия) – примечание автора}.  

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                             Штифанов Василий Иванович(1910-2000) 

В  этой  же  книге  на  стр  33:  «Между  тем  дела  в  Академии  наук  республики    идут  все  хуже. 

Д.А.Кунаева не прельщает карьера ученого,  ему некогда заниматься проблемами  Академии, да он и 

не  может  заниматься  ими  глобально,  знания  кандидата  технических  наук  сужают  его  ведение, 

 

98 

кругозор.  Он  рвется  выше  по  административной  лестнице,  и  в  1955  году  достигает  своего,  получив 

кресло  Председателя  Совета  Министров  Каз.  СССР.  Безусловно,  этому  в  немалой  степени 

содействует бывший второй секретарь ЦК Компартии Казахстана Л.И.Брежнев.» 

Трудно,  ой  как  трудно  на  земле  казахов  писать  историю  Степи  людям,  сохранившим  своё 

Я:Е.Бекмаханов  за  монографию  «Освободительное  движение  Казахского  народа  под  руководством 

Кенесары»  лишился  жизни,  а  К.Сатпаев  за  «Едиге»  –  здоровья.  Но  Ұлытау  помог  сохранить  жизнь 

Сатпаеву и верится, что помнить о нем будут вечно. 

Высококвалифицированный  специалист  никогда  не  будет  особо  горевать  о  потерянной 

должности,  он  просто  займется  своей  профессиональной  деятельностью.Қаныш  Имантаевич 

вплотную  продолжает  работать  над  темой  «Составление  металлогенических  прогнозных  карт 

полезных ископаемых Центрального Казахстана». Истосковавшийся по любимой работе, он работал 

с упоением, проявлял талант организатора. Он не знал покоя и заражал своей энергии своих коллег. 

Уже  в  начале  1954  года  казахстанские  металлогенисты  имели  готовую  карту.  Этой  же  темой 

занимались  и  ленинградские  ученые,  ими  тоже  была  создана  «Прогнозная  металлогеническая  карта 

Центрального Казахстана». Окончательные итоги этих двух карт были подведены в Алма-Ате в 1958 

году на Всесоюзном  совещании металлогенистов. То что форум проводился в  Алма-Ате говорило  о 

главенствующей  роли  казахстанской  школы.  В  том  же  году  группе  геологов  во  главе  с 

К.И.Сатпаевым  была  присуждена  Ленинская  премия  за  металлогеническую  прогнозную  карту 

Центрального  Казахстана  –  это  был  венец  работы,  начатой  Сатпаевым  в  окрестностях  Жезқазғана. 

Опала закончилась Ленинской премией!  Қаныш Имантаевич превратил Алма-Ату в Мекку геологов – 

сюда приезжали ученые всего мира знакомиться с методикой составления прогнозных карт. 

За  время  второго  избрания  президентом  Академии  наук  республики,  кроме  прогнозный  карты, 

К.И.Сәтпаев занимался вопросами строительства канала Иртыш – Караганда, промышленными районами 

Караганда,  Экибастуз,  Жезказган,  Темиртау,  Атасу,  Балхаш,  крупными  рудниками  в  Шетском, 

Карагайлинске, месторождением нефти на Мангышлакском полуострове... 

В  начале  1962  года  начались  проблемы  со  здоровьем.  Не  обращая  внимание  на  недомогания, 

Сатпаев  провел  в  Алма-Ате  XI  сессию  Всесоюзной  геохронологической  комиссии,  выборы  в 

Академию  наук,  в  четвертый  раз  баллотировался  на  выборы  в  Верховный  Совет  СССР  по 

Жезқазғанскому избирательному округу. Провожал его почти весь город, на перроне Қанеке  сказал: 

«…Очень прошу вас, друзья, берегите Жезқазған как зеницу окна. Хотя и велики наши богатства, но 

не беспредельны. Это земля, которая сторицей вознаградит за уважение и любовь к ней!». И это было 

его завещанием. 

31  января  1964  года  не  стало  выдающего  сына  казахского  народа.  Он  сгорел  как  метеор,  освятив 

богатства  казахов.  Но  жив  Қ.И.  Сатпаев  деяниями  геологов,  книгами,  памятниками,  месторождениями, 

музеями, школами, названиями ледника и вершины горы, пароходом, городом, улицами... 

Что значит дать имя человека городу, улицам? Это значит просить дух этого человека помочь в 

борьбе  за  Добро.  Есть  улица  Сатпаева  и  в  Алматы.  Она  проходит  через  Музей  искусств, 

Национальный  банк,  Рахат  палас,  Каз  НТУ  им  Сатпаева  -  флагман  технического  образования, 

площадь Независимости, музей Республики и упирается в улицу Достык. 

Не безликая история, а именно действительно живой человек - вот кто делает все, всем обладает 

и за все борется. Приход одного  одаренного человека как факел зажигает другие  огни. Сатпаев К.И. 

один помог стране пройти через несколько столетий. 

«К.И.Сатпаев  принадлежал  к  плеяде  замечательных  геологов  наших  страны,  являлся  одним  из 

наиболее  выдающихся  ученых.  Его  исследования  привели  к  открытию  богатейших  природных 

ресурсов. Громадные заслуги принадлежат Қ.И.Сатпаеву в области организации науки в Казахстане. 

На  протяжении  многих  лет  он  являлся  президентом  Академии  наук  Казахской  Республики  и  создал 

крупный научный центр, содействовал развитию многих отраслей науки. 

Президент академик наук СССР М.В. Келдыш. 

В  истории  казахского  народа  и  Казахстана  академик  К.И.  Сатпаев  был  не  только 

феноменальным  провидцем  тайн  земных  недр,  не  только  выдающимся  ученым-геологом  и 

организатором науки, а, прежде всего, крупнейшим мыслителем-естествоиспытателем. Как крупный 

государственный деятель, тонкий политик, немало сделавший для цивилизованного индустриального 

развития Казахстана, он был также неформальным общественным лидером.  

Қанеке  был  Человек,  настоящий  тюрк  из  генофонда  Ұлытау!  Сатпаев  –  космическая  фигура  и 

совпадения двух дат – дня космонавтики и дня рождения  Қ.Сатпаев – глубоко символично. 

 

 

 

99 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ

 

МАРГАНЕЦ

 

КЕНОРЫНДАРАНЫҢ

 

ГЕОЛОГИЯЛЫҚ-

 

ӨНЕРКӘСІПТІК

 

ТИПТЕРІ 

 

Сагындыкова А.Х., Аршамов Я.К. 

Қ.И. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ, Алматы қ, Қазақстан Республикасы 

 

Дүние  жүзінде  марганецтің  қоры  бойынша  Қазақстан  ОАР  мен  Украинадан  кейінгі  үшінші 

орынды  алады,  ал  ТМД  бойынша  екінші  орында  болғанымен,  оны  өндіру  бойынша  әлемде  11-ші 

орынды  ғана  иеленеді.  Осындай  үлкен  жетістіктер    Қазақстан  геологтар  ұйымының  үлкен 

еңбектерінің  нәтежиесінде  марганец  шикізат  базасының  ауқымдалуына  әкелді.  Атасу,  Жезқазған- 

Ұлытау  және  Сарысу-  Теңіз  аудандарында  марганец  рудасының    шығуына  баға  берген  және  алғаш 

зерттеуге  жол  ашқан  академик  Қ.И  Сәтпаевті  айрықша  атап  өтуге  болады.  Қазақстанда  барлығы  11 

марганец  кенорны  есепке  алынған.  Қор  негізінен  Орталық  Қазақстанның  Атасу  кенді  ауданында 

шоғырланған.    Орталық  Қазақстандағы  Атасу  кенді  ауданының  ашылуы  Қазақстанның  марганец 

рудасының қоры жағынан алғашқы қатарға шығуына жол ашты. Бірақ, көптеген кенбілім аудандары 

зерттелінбей  калды.  Сонымен  бірге  марганец  минерализациясын  зерттеу  жұмыстарының  көлемін 

азайтты.Соңғы  жылдары  марганец  рудасының  қабатталу  шоғырлары  білінген  аудандары,  яғни 

Солтүстік-  Жоңғар,  Батыс  Балхаш  маңы,  Есіл  маңы,  сонымен  қатар  Торғайдағы  Валерьяновск 

белдемі  толық  зерттелмей  және  бағаланбай  қалды.  Марганец  рудасында  айрықша  қызығушылықты 

ілеспе  компоненттері  танытады.  Көптеген  кенорындары  мен  кенбілімдерінде  марганецті  рудалар 

жекеленген  нысандарда  киллограмдық  мөлшерге  жететін  күміспен  байытылған  (Есіл  маңындағы 

Арбасоққан).  Павлов  кенорнындағы  күмісті  рудалар  осы  күмісті  нысан  орналасқан  кенді  аудандағы 

Соколов  кенорнындағы  күміс-  марганецті  және  темір-  марганецті  рудаларының  қайта  түзілу 

нәтежиесінде  жаралды  деп  санау  шындыққа  жанасады.  Мүмкін  күміс  рудалары  алғашқы  кен 

түзілудегі күшті үрдіс нәтежиесінде қалыптаса бастаған, әсіресе Соколов кенорнындағы пегмотоидты 

рудалардың анық белгілерінен байқалады. З.Т. Тилеповтың мәліметтері бойынша бірегей кенорындар 

қатарында  темір-  марганец  рудаларының  құрамында    алтынның  бар  екені  анықталынды.  Батыс 

Қаражал  (Атасу  кенді  ауданы)  ауданында  темір-  марганец-  кремнилі  рудаларының  құрамында 

алтынның  1,6-2  г/т,  күмістің  110  г/т  мөлшері  бар.  Батыс  Балхаш  маңындағы  Қаратас  ІІІ 

кенорнындағы кремнилі- марганец рудаларында алтынның мөлшері     3 г/т-ға, күмістің мөлшері 500 

г/т-ға  дейін  жетеді.  Бірақ,  өкінішке  орай  іс-  жүзінде    марганец-  алтынды,  темір-  марганецті 

кенорындары  мен  кенбілімдері  зерттелінбей  қалды.  Шар  қатарындағы  марганец  яшмаларында, 

марганец  рудаларында  және  кенбілімдеріндегі  никель  (0,5%)  және  кобальттың  (0,4%)  жоғарғы 

концентрациясының  бар  екенін  атап  өтуге  болады.  Шар  белдеміндегі    осы  рудалар  объектісінде, 

ультрабазиттер  даму  ауданында  орналасқан,  бірақ  әлі  зерттелуіне  жол  ашылмаған  платиноидтар 

қызығушылық танытады. Марганец кенорындарының өнеркәсіптік мәнге ие типтері: стратифорымды, 

желілі  (гидротермалдық),  шөгінді  және  мору  қыртысы.  Әсіресе    фамен  ярусындағы  стратифорымды 

кенорындар  өнеркәсіптік  мыңызды  болып  табылады.  Кенорындар  көбінесе  кремнийлі,  карбонатты 

және  темірлі  таужыныстармен  және  рудалармен  байланысты.  Стратифорымды  марганец 

кенорындарының  жаралу  жағдайы  біртекті  емес.  Көптеген  марганец  рудалары  теңіз  түзілімдерімен, 

вулканогенді    таужыныстар  вулканогенді-  шөгінді  типке,  ал  қызыл  түсті  терригенді  формациядағы 

марганецтің жинақталуы- гидротермалдық- шөгінді типке жатады. 

 

Марганец  минераланың  желілі  типінің  шығуы  альпілік  типтің  жаралуына  қатысты.  Желілі 

түзілімдер көлемі аса үлкен емес және ұсақ кенбілімдердің масштабына жетуі сирек кездеседі. 

Қолданылуы.  Өндірілген  марганец  рудасының  негізгі  бөлігі  (95%)    қара  металлургияда 

ферромарганец пен “айна шойын ” түрінде қолданылады. Ферромарганецті алу үшін пироллюзитті, темір 

кенін  және   коксты араластырып, электр пеште балқытады . Одан шыққан  ферромарганецте 60 –  80% 

марганец болады. “Айна шойынды ” алу үшін темір және марганец кендерін домно пештерінде кокспен 

тотықсыздандырады,  онда 15- 20 % марганец болады.   Марганец араласқан болат  ерекше  қатты, берік, 

коррозияға  ұшырамайтын,  ұрып  -  соққанға  төзімді  және  тозбайтын  болады.    Сонымен  қатар  ,  руданы 

балқыту кезінде оған марганец қосу арқылы зиянды қоспаларды қожға толық шығарып, қождың медалл 

балқымасынан оңай бөлінуін қамтамасыз етеді. Орташа алғанда марганец шығыны болат құю өнеркәсібі 

өнімдерінің  1  %  массасына  жетеді.  Марганец  сонымен  қатар  шыны,  керамика,  минералдық  бояулар, 

марганец оксиді мен басқа химиялық өнімдер өндірісінде де пайдалынылады.  

Геохимиясы  мен  минерологиясы.  Марганецтің  кларкі  0,1  %.  Марганец  150  минералдың 

құрамына  кіреді.  Өнеркәсіптік  минералдары:  пиролюзит  MnO

2 

  (55-63%),  браунит  Mn

2

O

3

  (60-  69%), 

гаусманит  Mn

3

O

4

    (63  72%),  манганит  MnO

2

Mn(OH)

2

    (50-  62%),  псиломелан  mMnO  MnO

2

  nH

2

O     

(40- 60%), родохрозит MnCO

2

  (40- 45%), манганокальцит (Ca, Mn)CO

3

 (7- 23%).  

 

100 

Руданың типтері мен кондициялары. Минералдық құрамы бойынша оксид, карбонат және аралас 

рудалар  бөлінеді.  “  Шикі  ”руданы  уатылғаннан  кейін  құм-  саз  арылту  үшін  жуады.  Байытылмаған 

шикізат  құрамындағы  марганецтің  мөлшері  17  %,  ал  жуылғанда  –  25  %  болса,  руда  кондициялыққа 

жатады.  Карбонат  рудадағы  марганецтің  минимал  мөлшері  13  %  болса  жеткілікті  саналады,  егер 

жуғаннан  кейін  руда  құрамындағы  металл  22%-  ке  жетсе.  Зиянды  қоспаларға  фосфор  (  мөлшері  0,2% 

шамасынан аспауы керек)  жатады.  

Қоры  мен  өндірісі.  Марганец  рудасының  жалпы  әлемдік  қоры  18  млрд  т,  2,4  млрд  т-  сы  ТМД,  

1,3 млрд тоннасы ОАР, 200- ден 50 млн т-ға дейін Габон, Австралия, Бразилия, мен Индия аумағында 

шоғырланған.  Мұхиттар  түюіндегі  темір-  марганец  тасберіштерінің  қоры  1,7  млрд  т-  ға  бағаланады. 

Руданың  барланған  әлемдік  қоры  4,2  млрд  т-  ға  жетеді.    Масштабы  бойынша  өте  ірі  кенорындарға 

қоры  300  млн.т-дан  асатын,  ірілерге-  50-  300  млн.т,  орташаларға-  10-  50  млн.т,  ұсақ  кенорындарға  

500 мың- 10 млн.т– ға дейінгі нысандар жатады. 

Қазақстанда  марганец  рудасының  баланстық  қоры  408  млн  тонна.  Болжамдық  ресурстары    

850-900  млн  тонна  деп  бағаланады.    Қор  негізінен    (  99%)  Орталық  Қазақстанның  Атасу  кенді 

ауданында шоғырланған.  

Орталық  Қазақстанда  бес  негізгі  кенді  аудан  шоғырланған:  Успен  белдемі,  Ұлытау  және 

Сарысу-  Теңіз  көтерілімі,  Қарағанды  –  Спасс  және  Баянауыл-  Ерементау  ауданы,  Ертіс  маңы 

Павлодарда.  Успен  белдеміндегі  марганецке  қаныққан  60  кенорын  обьектілері  кремнийлі-  карбонат 

формациялы  стратифорымдық  типке  жатады.  Бұл  белдем  450  км  субендік  бағытта  жіңішке  жолақтар 

түрінде  жатыр.  Оған  жоғарғы  девон  және  төменгі    таскөмірдің  органогенді-  терригенді-  хемогенді  

теңіздік  шөгінділерден  және  аз  түрде  вулканиттерден  құралған  синклинальді  құрылымдар  сериясы  тән. 

Жайльмин  синклинальі  ең  ірі  және  кенденумен  байытылған  және  ұзындығы  140  км,  ал  ені  10-30  км 

батысқа  қарай  орналасқан.  Мұнда  марганецтің  22  кенорны  мен  34  кенбілінмі  бар-  Қаражал,  Кытай, 

Жайрем  және  Үшқатын  тобы,  Жомарт,  Қамыс,  Керегетас,  Бестөбе,  Қылыш  және  т.б.  Жоғарғы  фамен 

рудасиыстырушы  шоғыр  болып  табылады.  Шоғырда  марганец,  темір-  марганец,  қорғасын-  мырыш, 

барит-  қорғасын-  мырыш  рудаларының  қорытпалары  бар.  Марганец,  темір-  марганец  рудаларының 

өндірістік  жиналуы  аргилиит,  сирицит,  туфты  түрлі-  түсті  кремний-  карбонат  және  сазды-  кремниийлі- 

карбонатты таужыныстарымен байланысты. Темір және марганец рудалары  бірге,  сонымен қатар бөлек 

жатыстары да кездеседі. 

Қаражал  темір-марганец  кенорны,  Батыс  Қаражал  –  Қарағанды  облысы  Қаражал  қаласының 

маңында  орналасқан.  Кен  орнын  И.Г.  Николаев  ашқан  (1931).  Алғашқы  зерттеу  жұмыстары               

Н.Л.  Херувимова  мен  А.К.  Коневтің  басшылығымен  жүргізілген  (1938).  Кейін  барлауды                 

С.Д.  Батищев-Тарасов,  Г.С.  Момджи,  т.б.  жалғастырған.  Кен  орны  Жайылма  синклиналінің 

Солтүстік-шығыс  қанатында  орналасқан  Қаражал кенді  алабының  батыс  бөлігін  алып  жатыр.  Кенді 

алаптың  ұзындығы  18  км,  оның  6  км-і  Батыс  Қаражалдың  үлесінде.  Геологиялық  құрылысына 

жоғарғы 

девон

 мен  төменгі  тас  көмір  түзілімдері  кіреді.  Кенді  түзілімдер  екі  будадан  тұратын 

жоғарғы  фамен  түзілімдерінде  орналасқан.  Сұр  түсті  төменгі  буда  –  кентас  астылық  әктастардан 

тұрады,  олардың  құрамында 

яшма

, 

сидерит

, 

магнетит

 линзалары  бар;  буданың  Қалыңдығы  25–40  м. 

Қызыл түсті жоғарғы будада кен орнының барлық өнеркәсіптік кентастары орналасқан. Бұл буданың 

төменгі горизонтында әр түсті  әктастар, сонымен  қатар 

темір

 және 

марганец

 кентасты Төменгі кенді 

шоғыр  бар.  Ортаңғы  горизонт  күңгірт  сұр  кремнийлі-карбонатты  тау  жыныстарынан  тұрады. 

Жоғарғы горизонтты күлгін қызыл және қызғылт түсті әктастар құрайды, олардың құрамында ашық 

қызыл  яшма  мен  Басты  кенді  шоғырдың  темір  және  марганец  кентастары  бар;  буданың  Қалыңдығы 

25 – 170 м. Кен  орнының шығыс шетінде жер бетіне шыққан негізгі  кен денелері  батысқа қарай 17′ 

бұрышпен  еңістенеді,  батыс  шетінде  500  –  800  м  тереңдікке  дейін  батады.  Кен  денелері  айқын 

стратификатталған  (жиектелген)  қатпарлықтар  құрайды,  жарылымдар  бойымен  жылжыған.  Кен 

орнында  біршама  қиюшы  қабатаралық  интрузиялар  кездеседі,  олардың  құрамы  габбродан  диоритке 

дейін,  диабаздан  диорит  порфириттеріне  дейін  өзгереді.  Кентасты  буда  құрамында  темір 

кентастарының  төрт  қабаты  (Fe1  –  F4)  және  марганец  кентастарының  бес  қабаты  (Mn1  –  Mn5) 

бөлінеді,  олар  бірігіп  Басты  шоғырды  құрайды.  Басты  шоғыр  ірі  линза  пішінді,  құрылысы  күрделі, 

оның  негізгі  бөлігін  ең  ірі  темір  кентасты  қабаты  (Fe3)  мен  марганецті  қабаттар  (Mn3  пен  Mn4) 

құрайды.  Fe3  қабатының  созылымы  бойынша  ұзындығы  5,5  км,  ені  1700  м.  Қалыңдығы  бірнеше 

метрден  (шеттерінде)  68,8  м-ге  дейін  (кен  орнының  ортаңғы  бөлігінде)  жетеді;  орташа  Қалыңдығы 

20,6 м. Бұл қабатта кен орнындағы темір кентасы қорының 97%-ы шоғырланған. Жатынның еңістігі 

бойынша  темір  кентасы  жұқарып,  оның  астыңғы  және  үстіңгі  жағындағы  марганец  кентастары 

жақындай  түседі,  кей  жерлерде  бірігіп  кетеді.  Fe2  мен  Fe4  қабаттары  үш  линза  құрайды,  олардың 

ұзындығы 200 – 1400 м, ені 100 – 830 м, Қалыңдығы 2 – 18,8 м. Бұл линзаларда темір кентастарының 

 

101 

2%-ы  ғана  шоғырланған.  Кентастардың  экономикалық  құндылығы  мен  технол.  ерекшеліктерін 

анықтайтын  негізгі  минералдар:  гематитті  кентастарда  –  гематит,  кварц,  аз  мөлшерде  магнетит, 

карбонаттар мен пирит; магнетитті кентастарда – магнетит, сидерит, хлорит, кварц, карбонаттар және 

пирит,  гематит;  марганецті  кентастарда  –  браунит,  гаусманит,  манганокальцит,  кварц,  т.б.  Жалпы 

алғанда  темірлі  кентастардағы  минералдардың  орташа  мөлшері: 

гематит

 –  56,0%; 

магнетит

 – 

18,0%; 

сидерит

 –  3,3%; 

хлорит

 пен  стильпномелан  –  1,7%; 

кварц

 –  15,0%, 

кальцит

 –  4,0%.  Қазір  бай 

темір  кентастарын  (Fe>45%)  «Испат  Кармет»  металлургия  кәсіпорны  (бұрынғы  Қарағанды 

металлургия  комбинаты)  байытпай  пайдаланады,  ал  темірдің  мөлш.  35  –  45%  кентастар  байытуды 

қажет  етеді.  Осыған  байланысты  Атасу  кен  басқармасында  жобалық  өнімділігі  6  млн.  т  болатын 

байыту ф-касы салынған. Кен денелері  біршама қалың (10 – 50 м) әрі қолайлы жатқан кен орнының 

шығыс бөлігін ашық тәсілмен (200 – 260 м-ге дейін), ал терең жатқан орталық және батыс бөліктерін 

жер  асты  тәсілдерімен  игеруге  болады.  Кен  орнының  сулылығы  әркелкі,  кей  жерлерінде  су  басып 

қалу қаупі бар. Кен орнын жете барлау нәтижесінде оның қоры темір кентастары бойынша 552,9 млн. 

т, марганец бойынша 350,3 млн. т көлемінде бекітілген. 

жүктеу 8.29 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: