Хабаршы вестник «Педагогика ғылымдары»

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1(45), 2015 г. 
163 
ющей личности. Мы разделяем это мнение и считаем возможным повышение эффективности работы в 
данной части этнокультурного образовательного пространства через определение сущности социальной 
работы в ней как особого профессионального направления, реально содействующей как формированию, 
так  и  коррекции  иерархически  ценностного  восприятия  мира  современного  молодого  человека  с  точки 
зрения влияния последнего на процесс социального развития.  
Выделение социальной работы как особого вида деятельности, обеспечивающего «лечение» и профи-
лактику социальных проблем личности, подчеркивает возможность решения на основе индивидуального 
подхода  представителями  данной  профессиональной  категории  проблем,  связанных  с  включением 
индивида в широкие этносоциальные связи, с оказанием максимального содействия их успешности. При 
этом  социально-педагогическое  направление  этносоциальной  работы  позволяет  оказать  значительное 
воздействие на этносоциальную микросреду личности, ее расширение, либо сужение, посредством актив-
ного  влияния  на  ее  агентов  и  их  максимального  использования  в  этносоциально-позитивном  плане, 
параллельно содействуя процессу этносоциализации данных агентов. Оно также способствует одновре-
менно  целенаправленной  профилактике  негативных  тенденций  этноповедения  (этнокультурные  марги-
нальность, центричность) и их «лечению». В этой связи актуализируется проблема выявления сущности 
открытой этнокультурно-образовательной среды в процессе становления этнокультурной позиции совре-
менной молодежи. 
Стихийность внеинституционально-образовательного влияния может заметно снизиться и стать значи-
мой средой личности молодого человека при выявлении принципов соответствующего педагогического 
управления. Позиция достаточно детально обосновывается результатами изучения сущности потенциаль-
ного использования условий внеинституциональной этнокультурно-образовательной среды.  
Внеинституциональное образовательное пространство характеризуется определенной педагогической 
организацией  внеинституциональной  среды,  выбором  средств,  методов,  способствующих  социально-
приемлемой активности личности (В.Д. Семенов). Педагогическая работа в нем реализуется при условии 
опоры на развитие сферы интересов и актуальных субъективных потребностей индивида, направления их 
в общественно значимое русло (Н.В. Голубева, Ю.С. Бродский). Обращение к этому виду образователь-
ной среды связано с потребностью активизации потенциальных способностей личности, не всегда прояв-
ляющихся  в  условиях  институционального  образовательного  пространства  в  силу  таких  факторов,  как: 
ограниченность  времени  общения,  специфические  личностные  черты  и  т.д.  (Е.А.  Мясоедова,                 
А.Г. Калашников). Результат зависит и от организации взаимного переноса в деятельности официальных 
институтов социализации и внеинституционального социализирующего пространства, включающего весь 
комплекс социального воздействия. В последнем закрепляется основа формирования ценностных ориен-
таций и установок молодежи. Определяется это большей степенью свободно-осознанного выбора индиви-
дом того, что представляет собой значимость в его взаимоотношениях в обществе, в том числе в области 
ценностного отношения к культуре. 
Теснота  институционального  и  «свободного»  средового  влияний  (А.Е.  Выгорбина)  актуализирует 
взаимное  использование  их  условий  в  определении  направлений  педагогической  деятельности  в 
этнокультурно-образовательной среде. Показательно, что именно открытость позволяет повысить эффек-
тивность всей совокупности образовательных действий и скорректировать их институциональную часть, 
содержание  которой  предполагает  выявление  базовых  потребностей  конкретного  общества  в  области 
структурирования  социально-значимых  качеств  формируемой  личности.  Сущность  внеинституциональ-
ной  части  во  многом  более  отражает  целостность  межличностного  взаимодействия  и  направлена  на 
«практическое закрепление» субъективной позиции, создание условий включения в реальную ситуацию 
общественных отношений. Открытое средовое воздействие, проявляясь на всех уровнях индивидуально-
социальных  связей,  воспроизводит  наличие  подлинной  потребности  социума  в  отношении  взаимодей-
ствия.  При  этом  система  образования  должна  представлять  собой  достаточно  устойчивую  основу  в 
определении специфики трансляции ценностей культуры.  
В  современной  ситуации  осознание  молодежью  своей  причастности  к  определенной  этнокультуре, 
принадлежности  к  общечеловеческой  культуре  в  целом  представляет  собой  довольно  неравнозначную 
степень  их  оценивания.  Очевидно,  что  этнокультурная  и  общечеловеческая  идентифицированность  без 
целенаправленного,  комплексного  воздействия  на  этот  процесс  формируются  отдельно  друг  от  друга  – 
вне понимания индивидом их взаимосвязи; либо сформированность одной исключает другую. 
Вместе с тем, современному молодому человеку характерно возможное отсутствие целенаправленного 
влияния институтов образования. Систему внеинституциональных связей современной молодежи состав-
ляет среда потенциальной либо реальной профессиональной деятельности. Это в немалой степени детер-
минировано  относительной  сформированностью  сферы  интересов.  Последние  в  своем  содержании  в 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(45), 2015 г. 
164 
рассматриваемых условиях полностью опосредуются определенной для личности доминантой деятельно-
сти  в  системе  социального  взаимодействия,  что  отражается  на  возможности  дальнейшего  культурного 
воспроизводства  общества,  особенно  его  духовного  компонента.  Данные  обстоятельства  подчеркивают 
необходимость  расширения  культурно-средовых  контактов  молодежи  и  актуализируют  педагогическое 
управление в открытом этносоциуме. Нами особенно выделяется решающая роль внеинституционально-
го образовательного компонента в становлении и влиянии на культурно-ценностную ориентированность 
взрослеющей личности, поскольку этот возрастной период характеризуется началом широкой средовой 
опосредованности ее поведения.  
Открытая этнокультурно-образовательная среда играет немаловажную роль в целостном осмысле-
нии индивидом культурного наследия общества. Это объясняется наибольшей возможностью актуализа-
ции ценностной направленности личности, «ненасильственного» включения ее в данный процесс. Напом-
ним, что она представлено в существующей системе этнокультурного образования национально-культур-
ными  центрами,  кружками  при  воспитательных  учреждениях  и  т.д.  в  тесной  взаимосвязи  с  другими 
компонентами: институциональным и окказиональным. Мы считаем, что это пространство обеспечивает 
основу осознания индивидом этнокультурного своеобразия, составляющего культуру в целом; формиро-
вания  причастности  к  определенной  этнической  культуре,  и  способствует  пониманию  равнозначности 
всех этнокультур через «практическое» ознакомление с их ценностями. Включенность личности в сферу 
открытой  этнокультурно-образовательной  среды,  организованная  посредством  актуализации  ее  интере-
сов,  установок  и  ценностных  ориентаций,  может  гораздо  эффективнее  способствовать  активизации 
культуротворческой деятельности индивида. Это подтверждается широким спектром условий, содейству-
ющих удовлетворению потребностей в познании этнической и общечеловеческой культуры. Схематично 
эта связь выглядит следующим образом (рисунок 1). 
Следует подчеркнуть, что для молодежи, по-прежнему, в числе приоритетных остается среда сверст-
ников и референтных лиц. Практически для всех молодых людей в числе значимой находится неформаль-
ность общения. Данная сфера связей обеспечивает анализ полученных в семье представлений о нормах 
внутри- и межэтнического поведения; возможность закрепления или отказа от тех или иных ценностных 
ориентиров.  Повышается  вероятность  отрицательных  проявлений  в  поведении  в  контексте  личностных 
этновзаимоотношений через столкновение в обществе полярных этнопозиций либо посредством целена-
правленной гипертрофированной выраженности какой-либо одной, что происходит в силу неустойчиво-
сти социально-структурного поведения молодежи. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1(45), 2015 г. 
165 
ОТКРЫТАЯ ЭТНОКУЛЬТУРНО
-
ОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ СРЕДА
Общественные
национально
-
культурные
объединения
Институты
культуры
(
музеи
, 
театры
, 
СМИ
, 
библиотеки и др
.)
Досуговые
объединения
(
самостоятельные
,
при институтах
образования
)
Актуальная
этнокультурная
микросреда
личности
(
семья
, 
друзья
и др
.)
Личность
Интересы
Потребности
Мотивы
Установки
Ценностные ориентации
Культуротворческая деятельность личности
ЦЕННОСТИ КУЛЬТУРЫ
КУЛЬТУРА
 
 
Рисунок 1 - Структура открытой этнокультурно-образовательной среды 
 
Представляется важной необходимость сочетания преемственности возрастных связей с одновре-
менной организацией внутрипоколенных этновзаимоотношений. По нашему мнению, этому в значи-
тельной  мере  может  способствовать  совместная  деятельность  национально-культурных  центров 
(НКЦ) и молодежных общественных объединений независимо от наличия либо вхождения последних 
в структуру НКЦ.  
Молодежные общественные объединения обладают достаточно сильной воспитательно-развивающей 
системой,  имеющей  значительный  потенциал,  оказывающий  непосредственное  влияние  на  процесс 
социализации, основными звеньями реализации которого выступают: 
-
 
социально-ориентированная деятельность; 
-
 
правовые нормы жизнедеятельности объединения, обеспечивающие приоритетность поиска, диалога, 
творчества; 
-
 
субъектность позиции каждого члена.  
Они оптимизируют процесс осознания роли, смысложизненных ориентаций личности, актуализируют 
возможности, ценностные установки, устраняют дефицит содержательного общения [1].  
Анализ  опыта  такого  рода  деятельности  показывает  действительную  вероятность  построения  и 
функционирования  молодежных  объединений  этнокультурно-образовательной  направленности.  В 
частности,  в  Карагандинском  государственном  университете  им.  Е.А.  Букетова  при  непосредственном 
участии кафедры социальной работы и социальной педагогики и студентов специальности «Социальная 
работа» создан и действует Межнациональный молодежный культурный центр. Его деятельность основа-
на на реализации следующих принципов: 
-
 
равенство  прав  всех  граждан  Республики  Казахстан  в  развитии  этнической  культуры;  приоритет 
общечеловеческих  ценностей  и  свободного  развития  личности;  уважение  прав  и  свобод  человека  как 
представителя определенной этнической культуры; 
-
 
добровольность членства; 
-
 
возможность удовлетворения субъектности, причем не только личностной, но и связанной с будущей 
профессиональной деятельностью; 
-
 
возможность участия в деятельности центра всей молодежи, проявляющей к ней интерес, независимо 
от того, являются ли они студентами КарГУ; 
-
 
стимулирование  раскрытия  творческого  потенциала  личности;  развития  этнокультурных  интересов 
на основе создания комфортных условий взаимодействия представителей различных этнических культур;  
-
 
синтез научного и профессионального знания и социокультурных аспектов развития общества. 
Анализ многолетнего опыта работы данного молодежного объединения позволяет свидетельствовать 
об определенной эффективности реализации социально-педагогического направления социальной работы 
в  условиях  открытой  этнокультурно-образовательной  среды,  а  также  подчеркивает  результативность 
разработанного  содержания  подготовки  социальных  работников  к  данному  виду  профессиональной 
деятельности. 
В  системе  открытой  этнокультурно-образовательной  среды  становится  возможным  осуществление 
следующих направлений социально-педагогического аспекта этносоциальной работы: 
•
 
содействие личности в средовой адаптации (этнической, межэтнической и межконфессиональной) с 
опорой на сферу ее интересов;  
•
 
организация  социальной  и  социально-педагогической  работы  по  профилактике  и  разрешению 
этнических конфликтов; 
•
 
оказание социальной, в том числе и социально-педагогической помощи в реабилитации (в частности, 
этнически полярно настроенной молодежи (маргиналы, этноцентристы и др.). 
Обозначается приоритетность этносоциальной работы, основная направленность которой характеризу-
ется  организацией  и  расширением  открытых  этносоциальных  связей  личности  на  основе  включения  в 
открытую этнокультурно-образовательную среду. 
Таким образом, отмечаемая относительность влияния институтов образования на становление индиви-
дуальной этносреды взрослеющей личности при отсутствии включенности в сферу открытого общения, 
по нашему мнению, самостоятельно не обеспечивает достижение достаточной эффективности результата 
этнокультурного образования. Именно включенность открытой этнокультурно-образовательной среды в 
систему  индивидуально-средового  взаимодействия  во  многом  может  способствовать  формированию 
адекватной позиции личности при условии соответствующего определения его содержания, степени его 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(45), 2015 г. 
166 
гибкости. 
  
1  Прохоров  Ю.М.  Подготовка  студентов  университета  к  социализации  детей  и  молодежи:  Автореф….  дисс. 
канд.пед.наук. - Минск, 1998. - С. 15-16.  
 
Түйін 
Мақалада  этникааралық  қатынастардың  тұрақтылығының  жастарға  этноYлеуметтендіру  процесiнiң  мазмұнына 
байланыстылығы мYселелерi қарастырылады. Жастардың этноYлеуметтік-мYдениеттік ұқсастығын қалыптастыруын-
да этномYдени ортасындағы институционалдық жYне институционалдықтан тыс компоненттердің өзара байланысы 
сенiмдi  дYлелденген.  ЭтномYдени  білім  беру  институционалдықтан  тыс  компоненттің  ең  маңызды  жүзеге  асатын 
мYні анықталған. Жасалған жұмыстарған жан-жақты талдау жасалған. dлеуметтік қызметкерді дайындау процесін-
дегі мазмұны анықталған. 
 
Summary 
The  problems  of  identifying  stable  ethnic  relations  depending  on  on  the  content  of  the  process  ethnic  socialization  of 
youth. Convincingly established institutional linkages and uninstitutional component in the formation of ethnic and cultural 
environment  of  ethno-social-cultural  identity  of  young  people.  The  essence  of  decisive  influence  of  uninstitutional 
ethnocultural education component. The analysis of experience in this field is determined by its content filling in the context 
of a social worker. 
 
ОdК 37(091) 
 
МАҚАЛ-М.ТЕЛДЕРДІҢ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ Т.РБИЕЛЕУДЕГІ .СЕРІ 
 
Қ... Сыздықов – п.ғ.к., Сулейман Демирель Университеті 
 
Бүгінгі күні қалыптасып отырған ақпараттық технология дамыған, өркениеттер алмасып, құндылықтар 
күнде  өзгерген  жаһандану  заманыныда  Қазақстан  Республикасының  саяси-Yлеуметтік,  экономикалық 
тұрғыдан  қайта  өркендеуі  жағдайында  жас  ұрпаққа  ұлттық  рухани  құндылықтар  негізінде  тYлім-тYрбие 
беру ісін кешенді, жүйелі түрде жүзеге асыру қажеттілігі бұрынғыдан да артып отыр. 
Елбасы  Н.Назарбаевтың  «Қазақстан  жолы-2050:  Бір  мақсат,  бір  мүдде,  бір  болашақ»  атты 
Қазақстан халқына арнаған Жолдауында «Өз бойымызда жYне балаларымыздың бойында жаңа қазақстан-
дық  патриотизмді  тYрбиелеуіміз  керек.  Бұл  ең  алдымен  елге  жYне  оның  игіліктеріне  деген  мақтаныш 
сезімін ұялатады», дей келіп, Патриоттық құндылық дегенiмiздің өз – елi мен туған жерiн, Отанын сүю 
мемлекеттiң  тYуелсiздiгi  мен  бейбiтшiлiгiн,  Yлемдік  тыныштықты  сақтау  үшiн  күресу,  өзінің  ана  тілін, 
ділін,  салт-дYстүрін  бүгінгі  заман  талабына  сай  ұлттық  мүдде  негізінде  жетілдіру,  қоғамдағы  iзгiлiк 
қарым-қатынасты,  табиғат  пен  адам  арасындағы  мейірiмдiлiктi,  ұлтаралық  мYдениеттi  дамыту.  Отан-
сүйгіштік  рух  –  тYуелсіз  еліміздің  Yлемдік  өркениет  көшіне  қосылып,  дүниежүзілік  қауымдастықтан 
лайықты орнын алуы на мүмкіндік беретін бірден-бір күш [1]. 
Отансүйгіштік  –  өзінің  азаматтығын  мақтан  тұту,  өз  ұлтын,  халқын,  елін,  жерін,  ана  тілін,  дYстүрін, 
мYдениетін шексіз мақтанышпен сүю, оны үлкен белестерден, биіктен көруге ұмтылу, Yрбір ұлт өкіліне 
сыйластықта құрмет көрсету деп білеміз. 
Жастарға  отансүйгіштік  тYрбие  берудегі  шетелдіктердің  тYжірибесін  біз  үлгі  ретінде  қарастырамыз. 
Мысалы: 20 ғасырдың 30 жылдардағы ағылшын педагогикасында өз Отанының патриоттарын тYрбиелеу 
мYселесіне айрықша ден қойылды. Бұған көптеген тарихи жағдайлар себеп болды. Ең бастысы Германия-
ның дүние жүзін жаулап алу саясатындағы басқыншылығы еді. Сондықтан да төніп келе жатқан жауға 
қарсы тұрып, туған жері мен елін жат жаудың қанды тырнағынан қорғай алатын отаншыл азаматтарды 
тYрбиелеу күн тYртібіне қойылды [2]. 
Ал,  Германия  елі  капиталистік  қоғамның  тұсында  төмендегідей  отансүйгіштік  өсиеттерді 
насихаттады:  
1. Азғана шығыс шығарсаң да, ол Отанымның игілігі деп түсін. 
2. Басқа елдің қандайда бір тауарын пайдаланған кезіңде ұмытпа, сен өз еліңнің отандық құндылықта-
рының сапасына азда болса зиян келтіргенің. 
3. Сенің ақшаң тек өз ұлтыңның өніміне жYне өз халқыңа пайда Yкелуі тиіс. 
4.  Ешқашанда  неміс  жеріне,  неміс  үйіне,  неміс  өнеріне,  неміс  тауарына  жаманат  келтіруіне  мүм-
кіндік берме. 
5.  Өз  дастарханыңды  ешуақытта  басқа  елдің  етімен,  асымен  т.б  безендірме,  бұл  өз  еліңнің  отандық 
өнеркYсібіне жYне отандық тауарына Yкелер зақымың болады. 
6. dркез неміс қағазын, неміс қаламын, неміс шаруашылық заттарын пайдалан. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1(45), 2015 г. 
167 
7. dркез неміс матасын, неміс киімін, неміс шикізатын пайдалан. 
8. Базарлық жасағанда тек неміс ұнын, неміс көкөнісі мен жемісін сатып ал. 
9. Егерде саған неміс кофесі ұнамасы, онда неміс колониясында өсірілген кофені іш. Жұбайыңа жYне 
балаларыңа неміс колониясында өсірілген кофені ішуді ұйғар. 
10.Ешқашан  да  басқа  елдің  тауарын  сүйсінбе,  мынаны  жадыңда  ұстан,  тек  Германия  азаматтарына 
қажет нYрсенің барлығын Герман елі өндіреді [3]. Осылайша отансүйгіштік тYрбиенің сан алуан қырлары 
мен Yртүрлі Yдіст-тYсілдері айқындалады. 
Дегенмен,  көптеген  шетелдіктер  отансүйгіштік  тYрбие  берудегі  тYжірибесіне  ден  қойсақ,  бастауыш 
мектеп жасындағы балаларға туған жер, өскен өлке, халқы, табиғаты т.б. туралы халық шығармаларының 
берер тағылымы зор екенін жYне олардың жас жеткіншектердің бойында отансүйгіштікті қалыптастыруға 
үлкен Yсері бар екендігін анықтаған. 
В.А.  Сухомлинский  ұстаздың  барлық  білімін,  күші  мен  шеберлігін  жас  ұрпақтың  азаматтық  сезімін 
тYрбиелеуге  жұмсау  керек  дейді.  Ғалым  мектеп  жYне  отбасында  балаларды  ата-анасына,  туған  жеріне 
деген сүйіспеншілікке тYрбиелеуден бастап, Отанға деген махаббаттың қалыптасуына ықпал жасау қажет 
екендігін айтады [4]. 
Көптеген  шетелдердің  отансүйгіштікке  баулудағы  тYжірбиелеріне  назар  аударсақ,  бастауыш  сынып 
жасындағы оқушылардың бойында отансүйгіштікті қалыптастыруда туған жер, өскен өлке, Отан туралы 
көркем шығармаларды оқып таныстырудың ықпалы үлкен екенін дYлелдейді.  
Көрнекті  педагог  А.С.  Макаренко  “Балаларды  тYрбиелеу  туралы  лекциялар”  атты  еңбегінде:  “Біздің 
балалар – біздің келешек ата-аналар, олар да өз балаларын тYрбиелейді. Біздің балалар тамаша азаматтар, 
жақсы  ата-аналар  болып  өсуі  тиіс.  Бірақ  мұнымен  іс  тынбайды.  Біздің  балалар  –  біздің  қарттығымыз. 
Жақсы берілген тYрбие – біздің бақытты қарттығымыз. Жаман – тYрбие бізге келешек қайғы, бұл біздің 
көз жасымыз, бұл – басқалар алдындағы біздің кінYміз” – деп балаға берілетін тYрбиенің нYтижесі туралы 
көрегендікпен ой қозғаған [5,3 б.]. 
Біз  отансүйгіштікке  тYрбиелеудің  мYні  туралы  мYселені  теориялық  тұрғыда  қарастырған  соң  зерттеу 
тақырыбымызға байланысты тYрбие жұмысының бағытын анықтау барысында бастауыш сынып оқушы-
ларының ерекшеліктеріне тоқталуды жөн көрдік. 
П.М. Якобсон: «бастауыш сынып оқушысы, Yсіресе бірінші сынып оқушысы өзіне Yсер еткен оқиға-
ларға  қызу  жауап  қайтарады.  Намысына  тиетіндей  құбылыстарға  қолма-қол  эмоционалдық  тұрғыда 
жауап береді» [6] - деп тұжырым жасайды. 
Қазақ халқының үлкен мYдени мұрасының бірі – халықтың ауыз Yдебиеті. Ерте кезде-ақ ата-бабалары-
мыз өздерінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кYсібі, қуанышы мен күйініші, дүние-
танудағы көзқарасы жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-Yңгіме, мақал-мYтелдер, аңыздар ойлап шығар-
ған  жYне  оларды  ауызекі  айту  арқылы  атадан-балаға  мұра  етіп  қалдырып  отырған.  dуел  баста  ауыз 
Yдебиеті  үлгілерін  жеке  адам  шығарғанымен,  ертеде  жазу-сызу  болмағандықтан  ауызба-ауыз  айтылып, 
өзгерістерге  ұшырап,  халық  туындысына  айналып  кеткен.  Бұл  шығармалардан  біз  халықтың  тұрмыс-
тіршілігін ғана көріп қоймаймыз, сонымен қатар халықтың асыл арманы, мұң-мұқтажы, ұшқыр қиялының 
да орын алып отырғанын айтып кетуге болады. Бұл туындылыр халық өмірімен тығыз байланысты. Оның 
кейбір үлгілері ескі дYуірде, рушылдық қоғамда туған. Бертін келе – қоғамдық, экономикалық жағдайлар-
дың, адам баласының дүние танудағы ой-өрісінің ұлғайып өсуіне қарай ауыз Yдебиеті де дамып отырған. 
Демек, халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, Yлеуметтік көзқарасы ауыз Yдебиетінің тууына жYне 
қалыптасып  дамуына  Yсер  еткен,  мазмұн  берген.  Мінеки,  осы  асыл  мұра  біздің  заманымызда  да  жас 
жеткіншектерімізді  тYрбиелеу  барысында  өзінің  мYн-мағынасын  жойған  жоқ  жYне  де  оқу  үдерісінде 
ұтымды пайдаланылып жүр [7,80 б.]. 
Фольклорист-ғалым М.Ғабдуллин: “Атадан қалған мұра біздің ұлттық Yдебиетіміздің жаңа кезеңнің-
ХХ ғасырдың басындағы дYуірдің шындығы, қоғамдық ой-пікірдің дамуын түсінуіміз үшін аса маңызды. 
Ұлы адамдар пікірі қашанда ойды қозғайды, жанға азық береді, ой-пікірге талғам дарытады” [7] – деп ұлт 
тағдырын тілге тиек етеді. 
Біз  енді  шешендік  өнерінің  туын  тіккен  дана  да  ақылман  қазақ  билерінің,  топ  алдында  сөз  бастаған 
ұшқыр  ойлы,  өткір  тілді  шешен  айтқыштардың,  ел  бастаған  көсемдердің  шығармашылығынан  үлгілер 
келтіріп, даналықтың ұйытқысы – Мақал-мYтелдердің “Көненің-көзі, дананың-сөзі” болғандығына бірша-
ма тоқталуды жөн көрдік. 
Ауыз Yдебиеті үлгілерін жинап зерттеуші ойшыл-философ М.Қашқари “Диуани Лұғат ат-Түрік” деген 
еңбегінде  халық  педагогикасының  өзекті  мYселелерін  арқау  етіп,  халық  ауыз  Yдебиеті  үлгілерін-аңыз, 
ертегілер,  мақал-мYтелдер,  нақыл  сөздерді  кеңінен  пайдаланады.  Шығармасында  қолданған  фольклор 
үлгілері  жеке  тұлғаны  ақылдылыққа,  адамгершілікке,  парасаттылыққа,  кемеңгерлікке,  көпшілдік  пен 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1(45), 2015 г. 
168 
Yділдікке үндейді [8]. 
Г.Н. Волков халық мақал-мYтелдерін этнопедагогиканың маңызды құралдарының бірі ретінде ерекше-
лейді жYне олардың түпкі мақсаты Yрқашан тYрбие болған деп есептейді. Мақал-мYтелдерді «педагогика-
лық  миниатюралар»  ретінде  қарай  отырып,  педагог  «Олардың  мазмұнында  екі  көзқараспен  қарастыру 
керек: бірінші, оларда педагогикалық идея бар, екінші жағынан - педагогикалық ықпал білдіреді» - деп 
көрсеткен [9., 289 б.]. 
Мақал-мYтелдердің педагогикалық идеяларын Г.Н. Волков былайша түсінеді: 
ТYрбиелік Yсер ету құралдары туралы баяндау – «Жылы сөз қамал алар». 
Балаларға  күнделікті  көңіл  бөлу  керектігі  туралы  ата-аналарға  кеңес  –  «Балалар  гүл  сияқты,  күтімді 
жақсы көреді» 
Жеткіншектерге  Yсер  ету  Yдістері  туралы  ақпарат  –  «Жай  Yңгімемен  емес  -  үлгі  көрсету  арқылы 
үйретесің». 
Жеке  адамды  сипаттап  бағалау,  оны  жеке  тұлғаның  қалыптасу  мақсаты  деп  түсіну  қажет  –  «Білекті 
бірді жығар білімді мыңды жығар», «Күшті болған жақсы, ақылды болған екі есе жақсы». 
ТYрбиелеуге,  өзін  өзі  тYрбиелеуге  жYне  қайта  тYрбиелеуге  үндеу  –  «ТYрбие  –  баға  жетпес  байлық», 
«Ақылға баға жетпейді, ал тYрбиеге шек жетпейді». 
Біздің  пайымдауымызша,  қазақ  халық  мақал-мYтелдерінің  тYрбиелікмүмкіндіктерімен  оның  жас 
жеткіншектердің отансүйгіштік қасиетін қалыптастырудағы қуатты күші мынада: 
Оның құндылығы сол, ол ерекше Отанды, туған жерді, елді, ана тілін, табиғатты, дос-жаранды, туыс-
бауырды құрметтеуге, сүюге шақырады. 
Ол баланың саналық түсінігіне жеңіл жYне оқушыларының жас ерекшелігіне жақын. 
Ол баланың өзінің психологиясының, соның ішінде осы жастағының шығармашылық психологиясы-
ның бейнесі болып саналады. 
Қазақ  халық  мақал-мYтелдері  өзінің  педагогикалық  сұрыптамасы  бойынша  сонылы  болып  келеді: 
ұлттық тYлім тYрбиенің негізі болып ұлттық дүниетанымды қарастырады. Балаға белсенді түрде мақал-
мYтелді  меңгерту,  оның  эмоционалдық  тұрғыда  жетілуіне  мүмкіндік  береді.  Отаншылдық  мазмұндағы 
халық мақал-мYтелдерін жас-жеткіншектердің отансүйгіштік сезімдері мен эстетикалық талғамын қалып-
тастыруда жYне бағыт-бағдар беруде тYрбиенің қайнары ретінде қарастырған жөн. 
Балаларды  халық  мақал-мYтелдерімен  таныстыру  жYне  оларды  тYрбие  құралы  ретінде  пайдалану 
мектепке  дейін  басталуы  керек,  деп  есептейді  О.М.  Валяева  [10,  20  б.].  Оның  пікірі  бойынша,  мектеп 
жасына дейінгі балалар үшін фольклордың меңгеруге жеңіл Yрі қолайлы жанрлары болып ертегілер мен 
мақал-мYтелдер саналады. Педагогикалық үдерісте оларды дұрыс пайдалану балалардың ойы мен сезімі-
не  пYрменді  Yсер  етеді,  оларды  мектепте  мақал-мYтелдермен  жұмыс  істеуге  дайындайды.  Психологтар-
дың  мектепке  дейінгі  балалардың  тYрбие  жұмысын  бақылап  зерделеген  жұмыстарына  сүйене  отырып, 
О.М.  Валяева,  мақал-мYтелдер  балалардың  осы  даму  кезеңінде  аналитикалық-синтетикалық  ойлауын 
жетілдіреді  деп  пайымдайды.  Жүргізілген  зерттеу  еңбектері  нYтижесінде  зерттеуші,  бастауыш  мектеп 
балаларын  тYрбиелеу  мYселелерін  халықтың  шығармаларын  пайдалана  отырып  шешуге  болады  деген 
қорытынды жасайды. 
Өзіміздің зерттеу жұмысымыздың барысында біз, бастауыш сынып оқушыларының өзіндік шығарма-
шылыққа  жYне  ұжымдағы  жағымды  іс-Yрекетінде  белсенділік  көрсетуге  деген  ұмтылысын  белгіледік. 
Оқушылар адамгершілік мінез-құлықтың мYртебелік жақтарын Yңгімелеумен бірге, өздерін шын мYнінде 
жақсы  көрсеткісі  келді.  Оларда  бағдарлама  арқылы  жүргізілген  Yрекеттерден  кейін,  қоршаған  адамдар, 
табиғат, барлық тіршілікпен байланысты, күнделікті іс-Yрекетке ендіруге қажетті көптеген ұсыныстар мен 
жобалар пайда болды. 
Оқушыларды  отансүйгіштікке  тYрбиелеуде  халық  мақал-мYтелдерін  пайдаланғанда,  біз  оның  Yрбір 
сөзін басшылыққа алдық. Халық мақал-мYтелдерінің осы жастағы оқушыларға эмоционалдық ықпалы өте 
зор:  олар  айшықты  жYне  түсінікті  бола  тұра  балаға  оның  өзінің  мінез-құлқының  мYнін,  талаптарының 
маңызын ашады; сергектілік пен сенімділік баланың күшін шоғырландырады, оның күмYндануына тосқа-
уыл болады, күшін жинақтайды; мазмұндылық пен бейнелілік балалардың ой-өрісін кеңейтеді, заттарда-
ғы, болмыстағы адамдардағы жаңалықты ашуға үйретеді; тапқырлық пен дYлдік баланың ойы мен шығар-
машылық рухын белсендендіреді; ақ пейілділік пен сезімталдық балаға өзінің жан дүниесін сенімділікпен 
ашуға, өзінің көптен бері арманында жүрген сезімі мен ойларымен бөлісуге итермелейді. 
Мақал-мYтелдерді  үйрену,  оқушылар  бойында  таңдану,  қайран  қалу,  толғану  сезімдері  сияқты  Yсер 
тудырады. Халық мақал-мYтелдері бастауыш сынып оқушысының сезіміне, ойлауына, еркі мен зейініне, 
қиялына, тілегі мен түрткісіне психологиялық ықпал етудің түрлі тYсілдерін қолдануға мүмкіндік береді. 
Туған өлкенің бүгінгісі мен келешегі Отанның қуатына, оны қорғаушылардың сақтығы мен қырағылы-
ғына байланысты. Осыны терең түсіне отырып, халық жауынгерлерге талап қояды, олардың отансүйгіш-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1(45), 2015 г. 
169 
тік  сезімдерін  оятуға  шақырады,  олардың  қырағылығын  мақтан  етеді,  оларға  Yрдайым  көмек  көрсетуге 
дайын:  «Асқар  тауға  жарасар,  басындағы  обасы,  Айдын  көлге  жарасар,  сылдыраған  бұлағы,  Ер  жігітке 
жарасар қолындағы найзасы», «Ұйқы деген дұшпан бар, тұла бойды талдырар, Жолдан, істен қалдырар, 
дұшпаныңа  алдырар»,  «Отаның  үшін  отқа  түс  күймейсің»,  «Сақтық  та  батырлық»,  «Жауға  жаныңды 
берсең де, сырыңды берме». Отанды қорғау, батырлық, ерлік туралы туындаған халық мақал-мYтелдері 
негізінен  халықтың  ой-тілегі,  арман-мүддесі,  отансүйгіштік  сезімі  қандай  екенін  байқатады.  Осындай 
өнегесі мол бала бойына қуат, күш-серпін беретін мYуелі сөздердің отаншылдық рухта тYрбиелеуде алар 
орны ерекше. 
Мақал-мYтелдегі  туған  жер,  оның  байлығын  жоғары  бағалап  ардақтаған  халық,  енді  оларды  қорғау 
Yрбір азаматтың борышы деп санаған. Егер туған жерге ойран салуға көздеген шапқыншы жау болса, оған 
қарсы аттану ер жігіттің азаматтық парызы деп бағалаған. Сондықтан да, «Ер еліне, гүл жеріне», «Батыр 
мың қол бастайды, шешен тар жерде сөз бастайды» - деп келтірген.Ерлік іс жасау тек Отанын, ел-жұртын 
сүйген адамдардың ғана қолынан келеді. Олар қандай қиыншылықтар кездессе де үрейленбей, мұңаймай 
ажалға қарсы шабады. «Жауынгер ұрысқа өлу үшін емес, Өмір сүру үшін кіреді». 
Отаншылдықпен  интернационалдық  тYрбиені  өте  ерте  бастау  керек  деп  санаған,  осы  мYселені  іске 
асыра отырып, жақыннан алысқа, белгіліден белгісізге жол жүруге шақырған. 
Еліміздің жас буындарын яғни болашақ қазақ елінің аманатын арқалайтын азаматтарын Отансүйгіш-
тікке тYрбиелеу бүгінгі күннің кезек күттірмес міндеті. Сол себепті мектеп оқушыларын ұлттық құндылы-
ғымыз фольклор жанрлары арқылы жеткіншектерімізді отаншылдық сезімде тYрбиелеуде соның ішінде 
мақал-мYтелдердің  қазіргі  жастардың  бойына  ұлтжандылық  жYне  елжандылық  белсенділігін  арттыруға, 
олардың Отансүйгіштік қабілеттерін қалыптастыруға молынан демеу болары хақ. 
Жас-жеткіншектерді  мақал-мYтелдер  арқылы  отансүйгіштікке  тYрбиелеудің  қазіргі  жай-күйі  мен 
мүмкіндіктері  зерттелінді.  Халықтың  тағылымды  асыл  мұралары  –  мақал-мYтелдерді  мектептің  оқу-
тYрбие үдерісіне енгізу арқылы біз елжанды, ұлжанды азаматтарды тYрбиелеп, жас-жеткіншектеріміздің 
отансүйгіштік сезімдерін күшейтеміз деген байламға келдік. 
 
1  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Қазақстан  Халқына  Жолдауынан.  17  қаңтар  2014  жыл  //  Егемен 
Қазақстан. 18 қаңтар. 2014 жыл. 1-3 бб. 
2 Бейсенбаева А. Жастарға патриоттық тaрбие берудегі шетелдіктердің тaжірибесі. // Ізденіс, Гуманитарлық 
ғылымдар саласы. - 2003. - №4. - 225 б. 
3 Ахметова Л.С. Патриотизм пословицы и изречения. – Алматы, 2002. - 32 с. 
4  Фомичев  В.Т.  Патриот:  Литературно–художественныйисторико-публицистический  альманах.  -  М.,  1991.  - 
Вып. 1. 
5 Макаренко А.С. Балаларды тaрбиелеу туралы лекциялары. – Алматы: Санат, 1995. - 352 б. 
6 Якобсон П.М. Эмоциональная жизнь школьника. – М.: Просвещение, 1966. - 291 с. 
7  Ғабдуллин  М.  Қазақ  халқының  ауыз  aдебиеті.  Жоғары  оқу  орындарының  студенттеріне  арн.  -  Алматы: 
Мектеп, 1974. - 320 б. 
8 Қашқари М. Диуани Лұғат Ат Түрік. – Алматы: Кітап, 1973. – Б. 117-130. 
9  Волков  Г.Н.  Этнопедагогика.  /  Под  ред.  чл.  кор.  АНН  СССР  проф.  И.Т.  Огородникова.  –  Чебоксары:  Чуваш. 
книжн.изд-во, 1974. - 375 с. 
10 Валяева О.М. Молдавское устное народное творчество как средсво нравственного воспитания и его исполь-
зование  в  современной  практике  учебно-воспитательной  работы  начальных  классов:  дисс.  ...  канд.  пед.  наук.  – 
Казань, 1974. - 256 с. 
 

жүктеу 5.1 Kb.

Поделитесь с Вашими друзьями: