Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

СЫ Н  ЕСІМДЕР  СӨЗЖАСАМЫ

345

гвистика,  дэстүрлі граммат ика,  функционалды 

грамматика,  болжалды келер шак, максатты ке- 

лер шак,  сабакты етістік,  шартты рай,  дауысты 

дыбыстар,  үнді дауыссыздар,  үйірлі мүіие,  күрделі 

сөз,  канатты сөз,  нүктелі үтірт.б.

Сөзжасамдық  -лы /-д ы /-т ы   ф орм анты ны ң 

қатысуымен  терминдік  сипатта  пайда  бодған 

мұндай  есім  негізді  сын  атаудары  жадпы толып 

жатқан өзге білім салаларында да осылай  көптеп 

кездеседі.

-л ы қ /-д ы қ /-ты қ .  С өзж асам ды қ -лы к /-д ы қ / 

-тық ф орманты  түркі  тілдерінде  жалпы  өнімді 

ж ұрнақ саналады. Түркологияда ол  бірде толық 

м ағы налы   іл етістігінен  ш ы ғары лса,  енді  бірде 

“лы қ толы ” дегендегілы қ лексемасымен тектес- 

тіріледі.

Ілгеріде  қарастыры лған  қазақ тіліндегі  сын 

атауын жасайтын  -ль//-дб//-ть/формантына моң- 

ғол  тіліндегі  - л и г  ж ұ р н а ғы   с ә й к е с е д і.  -лы қ  /  

-д ы қ /-т ы қ афф иксі  сондай-ақ  ілгеріде сөз бол- 

ған  -лы/-ды/-т ы ф орманты ны ң толы қ тұрпаты, 

я ғн и   соң ғы  -лы /-ды /-т ы  ф орм асы   -лы қ /-д ы қ /  

-тық аффиксінің фонетикалық дамуының нәти- 

жесі  ретінде сипатталады.  Түркологияда жалпы 

сөзжасамдық бұл жұрнақтың ф онетикалық даму 

процесінің мынадай негізгі үш сатысы атап көрсе- 

тіледі:  -лы г/-л и г —> -л у у /-л ю ю  —»  -лы /-ли .

Бірақ түркі тшдеріндегі  бұл  екі ж ұрнақ бір- 

бірінен дамып  ш ы ққанмен, өздерінің сөзжасам- 

дық қызметінде олардың әрқайсысының тек озіне 

тиесілі ерекш е белгілері  қалы птасқан.  Мысалы 

-лы қ/-ды қ/-т ы қ ж ұрнағы  тілімізде сын  атаула- 

рынан горі,  зат атауларын жасауда айрықша бел- 

сенділіктаны тады ,  яғн и   осы  соңғы   қызметінде 

бары нш а онімді ж ұрнақ саналады. Ал  -л ы /-д ы / 

- ты форманты  олай емес:  бұл тек есім  негіздер- 

ге  ж алған ы п ,  б іры ңғай  сын  атауларын  ғана 

түзеді.  Біз  қарасты рғалы   оты рған   -л ы қ /-д ы қ / 

-тық  ф орманты ны ң одан  ең басты  айырмаш ы- 

лы ғы   (әрі  арты қш ы лы ғы ):  ол  көпш ілік  түрік 

тілдерінде  зат атауларымен  қоса,  сын  атауларын 

да жасай  алады.  Рас,  сезж асам ды қ -лы /-ды /-т ы  

жұрнағындай соншалықты жиі  емес.

Сөзж асамдық  бұл  -лы қ/-ды қ/-т ы қ  жұрна- 

ғы ,  ілгеріде  талданған  -лы /-д ы /-т ы   форманты 

сияқты сын атауларын жасауда үнемі есім  негізді 

сөзге  ж алғанады.  Ж әне  бұл  есім  негізді  сөздер 

кобінесе абстракт мағыналы, яғни білдіретін мән- 

ұғымы  ж ағы нан  дерексіз  болып  келеді.  Ондай 

сын атауы дериваттарының кейбірі,  мысалы,  мы- 

налар:  Ақтық  күшін  жинап,  қатын-балаларын

шақырып алып қол үстасып қоіитасты (Аймауы- 

тов).  Бүл іиығарманын олецдік қасиетіне бармай- 

ақ  қояйын  (Ш от-А ман).  Отаудың  оң  ж ақтағы 

түскиіз,  іиымылдығына  шаңырақтан түскен  күн 

сэулесінде  коктемдік,  жаңа  ашық рең  бар  (Әуе- 

зов). Әкесінің дүпиелік есепке аңқау да,  аңғал емес 

екенін  білсе  де  ...  (Сонда).

Қ азақ тілінде есім  негізден  -лы қ/-ды қ/-т ы қ 

форманты  арқылы  туынды  сын  атауларын  жа- 

сайтын ондай  есім  негіздердің енді біразы  нақты 

заттық  мәні  бар,  деректі  сөздер  болып  келеді. 

Саулық қойдың жасындай жасымыз бар...  (Айма- 

уытов).  Суық суға майлық орамалын малып, элсін- 

элсін тарта берді (Сонда).

Мұндай  құрылымды сын атауларындағы  не- 

гіздеуіш  создердің тағы  бір тобы жанды табиғат 

құбы лы стары на,  я ғн и   адамға,  торт  түлік  малға 

қатысты  болып  келеді.  Бұларға,  мысалы,  мына 

іспетті туылымдар дэлел бола алады. Інілік, құрбы- 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: