-шы -яь/тұлғасын (субморф) деп таны ған дұрыс.
-шы (-ші) тұлғасы ны ны ң м ағы насы болмағаны -
мен атқаратын қызметі бар. Ол қызмет -м ак фор-
малы етістіктердің ішінде тек мақсат мәнді есім-
шеге ж алғаны п, оны ерекш елеп тұрады. М әсе-
лен, “Айналайын әкемдей болмак кайда жар-жар-
а у ”д£Ү£\\ц£,т'\болмак сөзіне -ш ытұлғасыны н жал-
ған айтуға болмайды. Демек, -шы тұлғасы н ы -
ны ң қы зметі м ақсат мәнді келер ш ақ есімш ені
қимыл есімінен айрықшалап тұрады.
-ушы (-уш і) ж ұрнағы етістік түбіріне не ту-
ынды етістікке ж алғанып, осы ш ақ есімше түрін
жасайды.
Есімш енің бұл түрі де атрибуттық және пре-
дикатты қ қызметте жұмсалып, есім ж әне етістік
белгілерін аңғартады. Мысалы: хабарлаушы жігіт,
бакылаушы кісі, ізденуші кыз, бағалауш ы м екем е
дегенде атрибутгық қызмет атқарып, қимыл-әре-
кет нәтижесінде пайда болған белгіні білдіріп тұр.
Ал хабарлаушымын, хабарлаушысың, хабарлаушы
дегенде үш жақта жіктеліп предикаттық мағы на-
ны беріп тұр.
Б ірақ бұл белгілердің қай -қай сы сы да есім
сөзге тән белгілер. С онды қтан -ушы ж ұрнағы
арқы лы ж асалған ф орманы ң етістікке (есімше-
ге) тән екендігін аңғару үшін салт және сабақты,
болымды және болымсыз формалары бар ма, жоқ
па, сол ж ағы на назар аудару керек.
Түбір не туынды етістік салт етістік болса,
о ған -ушы ж ұрнағы ж алған ған д а сол күйінде
өзгеріссіз қалады. М ысалы: бар-барушы, кел-ке-
лушіт.б. Ал түбір не туынды етістік сабақты етістік
болса, сабақты күйінде қалады. М ысалы, ал-алу-
шы (кітапты), көр-көруші (киноны)т.б.
С ондай-ақ -ушы жұрнағы болымды және бо-
лымсыз етістікке жалғанып, барушы - бармаушы,
жаратушы -жаратпаушы түрінде қолданыла бе-
реді.
Д емек, -ушы формалы есімше зат есім орны-
на қолдануға қанш а бейім болғаны мен етістікке
тәндігін жоймайды.
Есімшенің бұл түрі көптеліп, тәуелденіп, сеп-
теліп жиі қолданылады.
М ысалы: Қолдаушылар көп болды. Айтушы-
ның өз аузынан есіттім. Тыңдаушыма түсінікті
болсын деген әрекетім ғой. Қазіргі қазақ тіліндегі
жазушы, окытушы, сатушы, тергеуші, меңгеруші
сияқты зат есімдер есімш енің конверсиялануы
арқылы жасалған.
7.6. Ж Е Т Е К Ш І Е ТІС Т ІК П Е Н К Ө М Е К Ш І ЕТІСТІК .
О Л А Р Д Ы Ң АРАҚАТЫ НАСЫ
Тіліміздегі етістіктер қолданыста түрлі құрам-
да қолданылады. Солардың бірі жетекші етістік
пен комекш і етістіктің тіркесі. М ысалы, келген
Поделитесь с Вашими друзьями: |