түрысты (М ұқанов). Мэруардың киімі, бітімі,
т үрған түрысы көзіме оттай басылды.
Бірінші сөйлемде түрыстыдеген ортақ етіс
те, екінш і сөйлемдегі түрысы (М әруар - біреу) -
қимыл есімі.
2. Ортақ етіс формасы рай, көсемше, есімше
формасында қолданылады: айтысса, айтысады,
айтысып, айтысқані.Ь.
Қимыл есімі тек есімдерше тәуелденіп, сеп-
тесіп қолданылады:
келісімен сабаққа отыр-
ды. Оны м ен күлісіне қарап таныдым.
3. Ортақ етіс формасында қолданылып тұрған
сөзді -у қосымш алы қимыл есімімен ауыстыруға
болмайды. Ал қимыл есімдерінің ж ұрнағы өзара
алмаса береді. М ысалы: күннің батысы - күннің
батуы, Алтынайдың жүрісі - Алтынайдың жүруі,
Тайбуырылдың шабысы - Тайбуырылдың шабуыт.Ь.
4. О ртақ етіс ф орм асы на қимыл есімінің -у,
-м а қ ж ұрнағы ж алған а береді, ал -ыс жұрнақты
қимыл есіміне бұл ж ұрнақтар үстемеленіп жал-
ғанбайды.
М ысалы, танысу, таныспақ, айтысу, айтыс-
пақ дегенде ортақ етістер қимыл есіміне айналып
тұрса, қоныс, оріс, батыс сөздерін олайша (қоныс-
пақ, өрісу, батысудеп) айта алмаймыз.
-ыс ( - іс) ж ұрн ағы арқы лы ж асалған қимыл
есімдері сирек те болса көптеліп, тәуелденіп, сеп-
теліп қолданылады. Мысалы: Ж үрістері тым
асығыс көрінді (И манбеков). Кешкі ш айға енді
отыра бергенде, есік алдынан асығыс келе ж атқ-
ан адамның жүрісі естілді (Дүзенов). Асығып,
алып-үшып арындаған локомот ив барған сайын
жүрісін үдете түсті (Асанов).
-у жұрнақты қимыл есімі сияқты -ыс жұрнақ-
ты форма да конверсияланы п, зат есімге айнал-
ғаны н батыс, шығыс, табыс, қоныс, етіс сияқты
сөздерден байқауға болады.
-мақ (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пеқ) жұрнағы ар-
қылы жасалған қимыл есімдері де бар.
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ-барды, ертегіні термекүшін (Абай).
Осы қатарлардағы ермек зат есім болса, тер-
м ек сөзі қимыл есімі. Өйткені термек үіиін де-
генді теру үшін деп айтуға әбден болады.
-мақ формалы қимыл есімінің омонимдес тағы
екі формасы бар. Мысалы: Тоты қүс түсті көбе-
лек, Жаз сайларда гулемек, Бэйшешексолмақ, күйре-
Поделитесь с Вашими друзьями: |