| -ң жіктік ж алғауы ны ң орны на -й тұлғасы айты-
лады
мен барса-м-ш ы
біз барса-қ-ш ы
сен барса-ң-ш ы, барса-й-ш ы сендер барса-ңцар-
шы
сіз барса-ңыз-ш ы
сіздер барса-ңыз
дар-шы
ол барса-шы
олар барса-шы
Мұндайда етістік таза шартгылық мәннен гөрі
ниет, тілек шартты мәнді білдіреді.
Ш артты райлы етістік игі еді сөздерімен
тіркесіп, қалау рай да жасайды: бар-са игі еді,
жолық-са-м игі еді т.б. Болжамды сияқты мо-
дальды реңкті білдіріп, шартты райлы етістік ке-
рек сөзімен де тіркесіп қолданылады: айт-са ке-
рек, конбе-се керек т.б.
Бұларды ң б арлы ғы нда да шартты райлы
етістік жіктеліп келеді де, көмекш і сөз сөйлем
баяндауышын тиянақты етіп отырады.
Қалау рай - сөйлеуш інің қим ы л-іс-әрекетті
орындауға я орындамауға қалау, тілек, ниет, ын-
тасын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын рай
категориясының бір түрі. Қалау рай бірнеше жол-
мен жасалады. Негізгі етістіктерге -ғы, -гі, -қы,
-кі қосы м ш алары ж алғаны п, тәуелденіп барып
тәуелдік жалғауы арқылы жіктеліп, я ғ н и ж ақ-
ты қ, ж екеш елік-көптік мән үстеліп, оған кел,
келді, келеді көмекші етістігі тіркесіп жасалады.
Жіктелуі:
М енің о қ ы -ғы -м келді, келеді Біздің оқы -
ғы -м ы з келді, келеді
С енің о қ ы -ғы -ң келді, келеді
Сендердің
оқ ы -ғы -л а р ы ң
келді, келеді
Сіздің о қ ы -ғы -ң ы з келді, келеді Сіздердің
оқы -ғы -лары ң ы з келді, келеді
О ны ң о қ ы -ғы -с ы келді, келеді
Олардың
о қы -ғы -сы келді, келеді
Сөйтіп, бұл тұлғалы қалау рай етістік син-
таксистік сипаты жағынан жақсыз сөйлемнің ба-
яндауыш ы қызметін атқарады.
Кейде сөйлемде қалау рай конструкциялы
тіркестің ілік септігіндегі сөздің септік жалғауы
түсіп қалып та жұмсалады, бірақ ілік септік тұлға-
сындағы сөз логикалық субъекті болғанмен, ф ам -
м атикалы қ субъект болып таныла алмайды. Бұл
- ауызекі сөйлеу тілдің әсері болу керек.
С он д ай -ақ етістік түбіріне -ғай, -гей, -қай,
-кей қосы м ш асы ны ң үстелуі арқылы және осы
тұ л ғаға еді көмекш і етістігі тіркесу арқылы не-
месе шартты рай тұлғалы етістікке игі, екен
сөздерінің тіркесуі арқылы да тілек мәнді қалау
рай жасалады. Жіктелуі:
М ен бар-ғай -м ы н , бар-ғай едім, барсам игі
еді, көрсем екен
С ен бар-ғай -сы ң , б ар-ғай едің, барсаң игі
еді, көрсең екен
Сіз бар-ғай-сы з, бар-ғай едіңіз, барсаңыз игі
еді, көрсе-ңіз екен
Ол барғай, бар-ғай еді, барса игі екен, көрсе
екен.
Біз бар-ғай-мы з, бар-ғай едік, барсаң игі еді,
көрсек екен
Сендер бар-ғай-сыңцар, бар-ғай едіңдер, бар-
саңдар игі еді, көрсе-ңдер екен
Сіздер бар-ғай-сы здар, бар-ғай едіңіздер,
барсаңыздар игі еді, көрсе-іңіздер екен
Олар бар-ғай, бар-ғай еді, барса игі еді, көрсе
екен.
Поделитесь с Вашими друзьями: | 
