-м а, -м е, -ба, -бе, -на, -не қосымш асы қосылу
арқылы жасалады да, тек етістіктің болымсыз-
ды қ түрін жасап қоймайды, болымдылық мәнге
қарама-қайш ы етістіктің болымсыздық (болым-
ды-болымсыздық) категориясын да жасайды.
Болы м сы зды қ категориясы ны ң бірден-бір
тұлғалы қ көрсеткіш і -м а -м е, -ба, -бе, -па, -пе
болымсыздық тұлғасы. Әрине, етістіктің болым-
сыздық мәнін беретін басқа да аналитикалы қ
ж олдары бар. Атап а й тқан д а, е с ім ш е н ің -ған ,
-ген, -қан, -кен тұлғасы етістікке ж оқ модаль
сөзі, есім ш ен ің -ған, -ген , -қан, -кен, -атын,
-етін, -йтын, -йтін, -ар, -ер, -р, -м ақ , - м е к ,
-бақ, -бек, -нақ, -пектұлғалы негізгі етістіктер-
ге емес (кейдеемен) көмекші етістігі тіркесіп жа-
салады. Бірақ бұлар болымсыздық категориясы-
на ж атп ай ды , он ы ң грам м ати кал ы қ сипаты
(түбірмен 2-ж ақ бүйрық рай тұлғасымен сәйкес
келуі, тікелей жіктеле алмауы, етістіктің таза ф ам -
матикалықтұлғаларына негіз болуы) сәйкес емес.
Болымсы зды қ категориясы етістіктің лексика-
фамматикалық категориясы болып табылады. Се-
бебі, біріншіден, бұл категорияның қосымшасы
етістік түбірге жалғанғанда, түбір семантикасына
аздап болса да әсер етіп, өзгеріс енгізеді, яғни
түбір беретін мағынаның болмайтынын білдіреді,
екіншіден, етіс категориясы сияқты түбірдің грам-
512
М ОРФОЛОГИЯ
матикалы қ сипатын сақтап қалады: 1) бұйры қ
райдың 2-жақ жекеш е анайы тұлғасымен сәйкес
келіп, оны м ен ом оф орм а жасайды; 2) тікелей
жіктелмейді; 3) сол күйінде қолданы лмайды ,
етістіктің таза грам м атикалы қ категорияларын
жасауға негіз болады; рай, ш ақ, (есімше, көсем-
ше ж әне тұйы қ етістік тұлғалары тек болымсыз
етістік) тұлғасы ны ң үстіне ғана ж алғана алады,
керісінш е болм айды . С онды қтан Т .М ам ан ов
“болымсыздық қосымшалар -ма, -ме, -ба, -бе, -на,
-пе негізгі етістіктер (етістік түбірлер мен моди-
ф икациялы етістіктер), я ғн и етістіктің лексика-
грамматикалық категориясы (И.С.) мен функция-
лы қ етістіктердің, яғн и етістіктің таза граммати-
кал ы қ к атего р и ял ары н ы ң (И .С .) ш екарасы н
корсетіп тұратын белгі ретінде жұмсалады” , - деп
көрсетеді (М .Т. - Қ Қ Т , 9-10).
Күрделі етістікте болы м сы з ф орм а бірде
негізгі етістікке ж алғанса, бірде көмекш і етістік-
ке жалғанады: айт-па-й жүр, сой-ле-м е-й қал-
Поделитесь с Вашими друзьями: |