-м а,  -м е,  -ба,  -бе,  -на,  -не

арқылы  жасалады  да,  тек  етістіктің  болымсыз- 

ды қ түрін жасап  қоймайды,  болымдылық мәнге 

қарама-қайш ы  етістіктің болымсыздық  (болым- 

ды-болымсыздық)  категориясын да жасайды.

Болы м сы зды қ  категориясы ны ң  бірден-бір 

тұлғалы қ  көрсеткіш і -м а  -м е,  -ба,  -бе,  -па,  -пе 

болымсыздық тұлғасы.  Әрине, етістіктің болым- 

сыздық  мәнін  беретін  басқа  да  аналитикалы қ 

ж олдары   бар.  Атап  а й тқан д а,  е с ім ш е н ің -ған , 

сөзі,  есім ш ен ің   -ған,  -ген ,  -қан,  -кен,  -атын, 

ге емес (кейдеемен)  көмекші етістігі тіркесіп жа- 

салады.  Бірақ бұлар болымсыздық категориясы- 

на  ж атп ай ды ,  он ы ң   грам м ати кал ы қ  сипаты  

(түбірмен  2-ж ақ бүйрық рай тұлғасымен  сәйкес 

келуі, тікелей жіктеле алмауы, етістіктің таза ф ам - 

матикалықтұлғаларына негіз болуы) сәйкес емес. 

Болымсы зды қ  категориясы  етістіктің  лексика- 

фамматикалық категориясы болып табылады. Се- 

бебі,  біріншіден,  бұл  категорияның  қосымшасы 

етістік түбірге жалғанғанда, түбір семантикасына 

аздап  болса  да  әсер  етіп,  өзгеріс  енгізеді,  яғни 

түбір беретін  мағынаның болмайтынын білдіреді, 

екіншіден, етіс категориясы сияқты түбірдің грам-

512

М ОРФОЛОГИЯ

матикалы қ  сипатын  сақтап  қалады:  1)  бұйры қ 

райдың 2-жақ жекеш е анайы тұлғасымен сәйкес 

келіп,  оны м ен  ом оф орм а  жасайды;  2)  тікелей 

жіктелмейді;  3)  сол  күйінде  қолданы лмайды , 

етістіктің  таза  грам м атикалы қ  категорияларын 

жасауға негіз болады;  рай,  ш ақ,  (есімше,  көсем- 

ше ж әне тұйы қ етістік тұлғалары  тек болымсыз 

етістік) тұлғасы ны ң  үстіне  ғана ж алғана алады, 

керісінш е  болм айды .  С онды қтан  Т .М ам ан ов 

“болымсыздық қосымшалар -ма, -ме, -ба, -бе, -на, 

-пе негізгі етістіктер  (етістік түбірлер  мен  моди- 

ф икациялы   етістіктер), я ғн и  етістіктің лексика- 

грамматикалық категориясы (И.С.) мен функция- 

лы қ етістіктердің,  яғн и  етістіктің таза граммати- 

кал ы қ  к атего р и ял ары н ы ң   (И .С .)  ш екарасы н 

корсетіп тұратын белгі ретінде жұмсалады” ,  - деп 

көрсетеді  (М .Т.  -  Қ Қ Т ,  9-10).

Күрделі  етістікте  болы м сы з  ф орм а  бірде 

негізгі  етістікке ж алғанса,  бірде көмекш і етістік- 

ке  жалғанады:  айт-па-й  жүр,  сой-ле-м е-й  қал- 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: