ты  (нені?) оқу, оқып, отыру, отыр-ған-мын, бала-

яқты  түбір  тұлғасы   келу,  жүру,  тұру,  күлу,  ту- 

ынды түбір ойнау  (ойын-а), бозару (боз-ар), кему

(к ем -і),  кобею  (коп-ей), күрделі тү б ір таң  қалу, 

тарс  ету,  бармақ  еді,  келе  жату,  отырып  қалу 

т.б.  етістіктер салт болып, бұлардың басқа да әр 

түрлері,  мысалы, кел-генмін,  кел-се,  кел-іп оты- 

ру, ойна-сам, ойнай-мын,  ойна-п отыру, кел-гісі 

келу т.б.  сабақты  емес,  салт етістік болып табы- 

лады, өйткені бұлардың барлығы да тура объектіні 

қажет етпейді, табыс еептікті зат есіммен тіркес- 

пейді.  С онды қтан да кімді?  немесе  нені?  келді, 

майды.  Әрине,  бұдан  салт  етістікті  де,  сабақты 

етістікті де тудыратын  ф ам м атикалы қ тұлға, топ 

бүтіндей ж оқ екен деуге болмайды.  М ысалы,  етіс 

жұрнақтары  мен  кейбір сөзжасам қосымшалары 

салт  етістік  немесе  сабақты  етістік  жасау  қы з- 

метін де атқарады, бірақ бұл парадигмалық жүйе 

сипаты  дәрежесіне  жете  алған  ж оқ,  сондықтан 

бұлар  сабақты лы қ-салтты лы қ  категориясы ны ң 

грамматикалық тұлғалану жүйесі бола алмайды.

Бұл ж ағы нан  келгенде етістіктің салттылық- 

сабақты лы қ семантикалы қ түрлі  ерекш еліктері 

зат есімнің жалпы есім - жалқы есім, адамға бай- 

ланысты зат, адамнан басқа атауларға байланыс- 

ты  зат,  сын  есімнің  сап алы қ-қаты сты қ  немесе 

сапалық сын есімнің түр-түсті және сапалық сын

-  көлемдік сын т.б. түрлеріне ұқсас келеді. Өйткені 

бұлардың басты ерекшелігі, озгешелік белгісі жал- 

пы  осы  топтағы   сөздердің  жалпы  грамматика- 

лы қ мағынасының (семантикасының) әрі біртек- 

тес,  ы ңғайлас  және  әрі  бір-біріне  қайш ы   келе 

алатын, оппозициялық сипатта бола алатын қаси- 

етінде: жалпы біртектес, бірыңғай заттардың жал- 

пы  атауы  (жалпы  есім)  ж әне  соны ң  жеке  дара 

затқа  берілген  атауы  (жалқы  есім)  және  оны ң 

нақтылы  шегі болуы:  кісінің аты, жер аты,  меке- 

ме,  ұйым атауы т.б.  немесе тек адамға байланыс- 

ты  (адам,  туыс,  кәсіп-м ам анды қ,  қы змет,  лауа- 

зым баптарына т.б.) атаулармен ғана қарама-қай- 

шы мәндегі қалған бар зат,  құбылыс, жан-жану- 

арлар  т.б.,  атаулары  және  олардың  алғаш қы сы  

(адам ға байланы сты) кім? деген  сұраққа жауап 

беруі, екіншісі қарама-қайшысыне? деген сұраққа 

жауап  беруі сапалық сын зат,  құбылыстың сапа- 

лы қ белгісін, түс-түрін т.б.  білдіруі де,  қатыстық 

сын  әр түрлі  зат,  құбылыс,  қим ы л,  іс-әрекеттің 

т.б.  қатыстық сипатын білдіруі және сапалық сын 

есімнің  шырай  тұлғаларымен  түрлене  алуы,  ал 

қаты сты қ сы ндарға шырай тұлғалары ны ң жал- 

ғ а н б а у ы   с и я қ т ы   б о л ы п   к е л е д і.  Б ір а қ   бүл 

көрсетілген тілдік құбылыстардың осындай  се- 

мантикалық (мағыналық) сипаты  (бір тектес, әрі 

қ а р а м а -қ а й ш ы )  б о л ған м е н ,  грам м ати кал ы қ

М О Р Ф О Л О Г И Я

көрсеткіш і,  ол  мағы налардың сипатын көрсетіп 

тұрарлы қ  грамматикалық тұлғалары ж оқ.  С он- 

дықтан бұлар грамматикалық немесе  (зат есімнің 

я сын есімнің) лексика-фамматикалық категория- 

сы  бола  алмайды.  Ал  сабақты  етістік  пен  салт 

етістіктің  бұд  сипатта  жайы  өзгеше.  Д егенм ен, 

сем антикалы қ түрге бөліну ерекш еліктеріне сай 

грам м атикалы қ  сипаты  да  бар:  ол  -  сабақты  

етістіктің  әр  уақытта  тура  объектіні  талап  етіп 

тұруы да,  ол қасиет табыс септікті сөзбен тікелей 

байланы с  жасап,  соны  меңгеріп  тұруы,  ал  салт 

етістікте тура объектіні қажет етпей, табыс септікті 

созбен байланыспай қолданылуы,  сөйтіп, семан- 

тикалық ерекшелік фамматикалық (синтаксистік- 

морфологиялық) тұлға арқылы жүйелі түрде іске 

асып, ф амматикалы қ сипатының корсеткіші бола 

алуында.  Етістіктің  салт  және  сабақты  болып 

бөлінуі олардың қалайда болмасын тұлғалық ерек- 

ш еліктеріне емес,  негізінде, лексикалы қ  (дұры- 

сында жалпы фамматикалық) мағыналарына бай- 

ланы сты   болып  келеді.  С онды қтан да  бұл  кате- 

гория етістіктердің семантика-синтаксис саласын- 

дағы өзгешеліктері қатарында танылады. Соңдық- 

тан   да  салтты лы қ-саб ақты л ы қ  категори ясы н  

етістіктің лекси ка-ф ам м ати кал ы қ (таза ф ам м а- 

тикалы қ категорияларына қарам а-қайш ы )  кате- 

гориясы деп танып,  бөліп көрсетеміз.

Салт-сабақты етістіктердін семантикалық си- 

паты ны ң  басым  болуы  қасиетіне  қарап,  кейбір 

зер п еу ш іл ер ,  біріншіден,  салт етістікті сабақты 

етістікке және сабақты етістікті салт етістікке ай- 

налдыратын қосымшаларды сөзжасам қосымш а- 

лары   деп,  екінш іден,  салтты лы қ-сабақты лы қ 

белгіні етістіктің  полисем иялы қ  немесе ом они- 

м иялы қ  сипатын  ажырататын  критерий  деп  те 

ұсынады,  яғн и   бірдей  айтылатын  етістіктер  әр 

уақытта тек сабақты немесе тек салт мәнінде болса, 

онда ол көп  мағыналы етістікте, бірде салт, бірде 

сабақты  болса,  омоним  я ғн и   бөлек-бөлек  сөз 

(етістік) деп  бөледі.

Олай  болғанда  жүру  салт  етістігінің  ауыс 

м ағы нада  сабақты  етістік  мәніндегі жүру  (шах- 

мат ойыны нда,  мысалы, атты, офицерді т.б. дой- 

бы  ойыны нда,  тасты  я  биді,  қарта  ойы ны нда 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: