Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

(Дулатов).  Ж алғы з  сиыр  суалды,  осы  үйде  дым 

3)  Б олы м сы зды қ  есімдіктері  сөйлем нің  ба- 

яндауыш тары  “ем ес”  құрамды  болады.  Болым- 

сы зды қ  есімдіктер  қажет  еткен  бұл  “ем ес”  созі 

болымсыздық есімдіктерімен, есім сөздермен және 

-қан,  -ған,  -кен,  -ген  формалы  есімш елермен 

тіркесе қолданылады.

беков).  Егін  жайында  ешкімнен  үйрене  қоятын 

Болымсыздық есімдіктері сөйлемде  барлық 

сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады.

7.  Е  Т  I  С  Т  I  К

7.1.  Е ТІС Т ІК   Т Ү Б ІР ІН ІҢ   ГРА М М АТИКА ЛЫ Қ 

Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І

Етістік  категориялары ны ң  ерекшеліктерін 

айқындамас бұрын соларға негіз болатын тұлға - 

етістік  түбірінің  ерекш еліктерін  аны қтап  алу 

қажет, өйткені,  кейінірек көрсетілгендей, етістік 

түбірдің түрленуінде,  сойлемде  қолданылуында 

басқа сөз таптарынан ерекшеліктері бар: лексика- 

л ы қ  м ағы на  білдірсе  де,  сол  күйінде  сөй лем де^ 

қолданыла алмайды, тікелей жіктелмейді т.б.

Қазіргі  қазақ тілінде  етістік -  ең күрделі  сөз 

табыны ң бірі.  Бұл оны ң лексика-сем антикалы қ 

ерекшелігінен, түбір тұлғасы  мен оған үстелетін 

фамматикалық формаларының қат-қабатгылығы- 

нан және олардың арақатынасынан, грамматика- 

лы қ категорияларының әр түрлілігінен, жаңа сөз 

жасау жүйесінен,  қолданылу аясынан, сөйлемде 

атқаратын синтаксистік кызметінен т.б. лексика- 

г р а м м а т и к а л ы қ   қ а с и е т т е р ін е н   б а й қ а л а д ы . 

Етістіктің зат есім сияқты көне сөз табы екендігі, 

басқа сөз таптарын ж асауға негіз болатындығы, 

я ғн и  тарихи-генеалогиялық ерекшеліктері өз ал- 

ды на бір төбе.

Ең алдымен,  етістік  семантикалық ж ағы- 

нан тілімізде қимылды,  процесті, әр түрлі өзгеріс, 

қүбылысты білдіретін сәздер болып табылады.

Қазіргі кезде сөздерді топтастырудың лекси- 

ка-семантикалық, морфологиялық түрлену жүйесі, 

синтаксистік  қызметі  сияқты   үш  түрлі  прин- 

ципінің  белгілері  етістік  деп  танылып  жүрген 

сөздердің өн бойынан  ай қы н   байқалады да,  со- 

лардың  негізінде етістіктің жеке сөз табы болып 

бөлінуі ешбір күмән тудырмайды.

Етістіктер  басқа  да  м ағы налы   сөз  таптары 

сияқты түбір күйінде де,  озіне тән әр түрлі грам- 

матикалық тұлғаларда да қолданылады деп асы- 

ғыс айтып жүрміз.  Бірақ етістіктің осындай түр- 

тұлғаларының қолданылуында бірден сырт көзге 

іліне бермейтін ерекш еліктер бар екенін көрсет- 

кен ж өщ Е ң  алдымен, ол ерекшелік етістіктің түбір 

тұлғасының лексика-грамматикалық сипатымен 

байланысты.  Қазіргі қазақ әдеби тілінде етістіктің 

түбір тұлғасы  (негізгі түбір болсын, туынды түбір 

болсын)  сырт қарағанда  етістіктің  кейбір  грам- 

матикалық  категориялары ны ң  формаларымен, 

атап  айтқанда,  бұйры қ  райдың  жекеш е  2-жақ 

анайы тұлғасымен  сәйкес  келеді.  Бірден  ескер- 

тетін жайт - егер бұйрық райдың (2-жақ) форма- 

сы бірінші және  үшінші ж ақ тұлғаларын жасауға

ЕТІСТІК

495

негіз  тұлға  болса,  онда  ол  2-ж ақ  бұл  парадигма 

жүйесіне  кірмеуі керек, яғни бір грамматикалық 

түрлену  жүйесінің  түрлері,  бір  ж ағы н ан ,  бір- 

бірінен ф ункциялы қ,  м ағы налы қ, тұлғалы қ си- 

яқты  өзіндік ерекшеліктері арқылы  ажырайтын, 

екінші жағынан бір-бірімен тең дәрежедегі тілдік 

құбылыс болып саналады.

Олай  болса,  бір  ұғы м ды ,  я ғ н и   етістіктің 

белгілі бір тұлғадағы грамматикалық мағынасын 

ж әне  оны  білдіретін  грамм атикалы қ  ф ормасын 

бірде  - етістіктің түбір тұлғасы деп,  екінш і бірде

-  бұйры қ  райдың  жекеш е,  анайы  екінш і  ж ақ 

тұлғасы   деп,  екі  түрлі  атаудың  қан ш алы қты  

қажеттігі бар? Біріншіден, бұл екеуі бір ғана грам- 

матикалы қ  құбылыс  болса,  оны  бір-ақ  түрінде 

ғана атау керек.  Екіншіден, бұйры қты қ, жақтық 

(екінші, анайы) мағына етістік түбірге тән мағы- 

на болса, онда ол тұлға етістіктің белгілі бір грам- 

матикалық категориясының (райының) бір грам- 

м атикалы қ түрі,  көрінісі  (бұйры қ рай)  бола  ал- 

мас еді.^Етістіктің түбірі білдіретін  жалпы  грам- 

матикалық мағына етістікгің барлық басқа тұлға- 

ларында сақталып тұратын  қимылды  білдіру ма- 

ғы насы   да,  ал  2-ж ақты қ,  бұйры қты қ  м ағы на  - 

етістіктің белгілі сөздермен  (сен деген  бастауыш- 

п ен )  сөйлем де  белгілі  (ж а қ ты қ ,  ж екеш елік, 

бұйры қты қ)  қары м -қаты насқа түсудің және со- 

ның  негізінде белгілі тұлғада жұмсалудың нэти- 

жесінде  пайда  болатын  м ағы на.  Я ғн и   бірінші 

м ағы на  толық мәнді сөз болғандықтан лексика- 

л ы қ м ағы наны ң жалпылануы  (жалпы  граммати- 

калық)  негізінде  (сөз табы ретінде)  қалыптасқан, 

түбірге тән  қимылды  білдіру -  жалпы  граммати- 

калық мағына да, екінші  - сөйлеу процесіндесен 

деген  сөзбен  б а й л а н ы с қ а   түсу  н әти ж есін д е 

(с у б ъ е к т іл ік -п р е д и к а т т ы қ   қ а т ы н а с қ а   түсу 

нәтиж есінде)  пайда болатын  м ағы на.  М ысалы, 

қіімылдьТбілдіру етістік түбіріне тән  болса,  зат 

есім түбіріне  затты қ  м ағы на,  сын  есім түбіріне 

затты ң  әр  түрлі  сы н ы н ,  сап ал ы қ,  қаты сты қ 

белгісін, түсін т.б.  мағы наларды   білдіру тән  бо- 

л ы п   келеді.  Ал  сы рт  тұ л ға с ы   ж а ғ ы н а н   зат 

есім н ің  бір  тұлғасы на  ұқсас,  бірақ  м ағы насы  

бөлек  тура  объектіні,  бағы тты қ,  предикатты қ, 

қаты сты қ т.б.  мәнді  білдіретін  мына зат есімдер 

бір  тұлғада  емес  екені  түсінікті  болса  керек: 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: