Дәнеңе ж оқ... Әлі түк жоқ (Аймауытов). Ешқан-
дай үн жоқ (И сабеков). Қамығатын ештеңе жоқ
(Дулатов). Ж алғы з сиыр суалды, осы үйде дым
жоқ (Сонда).
3) Б олы м сы зды қ есімдіктері сөйлем нің ба-
яндауыш тары “ем ес” құрамды болады. Болым-
сы зды қ есімдіктер қажет еткен бұл “ем ес” созі
болымсыздық есімдіктерімен, есім сөздермен және
-қан, -ған, -кен, -ген формалы есімш елермен
тіркесе қолданылады.
Ол ештеңе емес (Дулатов). Әйтеуір, кошедегі
көп таныстың бірімін, басқа ешкім де емес! (Иса-
беков). Егін жайында ешкімнен үйрене қоятын
ем ес (Байтұрсы нов). Бірақ ойымда ешқашан
арамдықболып корген емес (Исабеков).
Болымсыздық есімдіктері сөйлемде барлық
сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады.
7. Е Т I С Т I К
7.1. Е ТІС Т ІК Т Ү Б ІР ІН ІҢ ГРА М М АТИКА ЛЫ Қ
Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І
Етістік категориялары ны ң ерекшеліктерін
айқындамас бұрын соларға негіз болатын тұлға -
етістік түбірінің ерекш еліктерін аны қтап алу
қажет, өйткені, кейінірек көрсетілгендей, етістік
түбірдің түрленуінде, сойлемде қолданылуында
басқа сөз таптарынан ерекшеліктері бар: лексика-
л ы қ м ағы на білдірсе де, сол күйінде сөй лем де^
қолданыла алмайды, тікелей жіктелмейді т.б.
Қазіргі қазақ тілінде етістік - ең күрделі сөз
табыны ң бірі. Бұл оны ң лексика-сем антикалы қ
ерекшелігінен, түбір тұлғасы мен оған үстелетін
фамматикалық формаларының қат-қабатгылығы-
нан және олардың арақатынасынан, грамматика-
лы қ категорияларының әр түрлілігінен, жаңа сөз
жасау жүйесінен, қолданылу аясынан, сөйлемде
атқаратын синтаксистік кызметінен т.б. лексика-
г р а м м а т и к а л ы қ қ а с и е т т е р ін е н б а й қ а л а д ы .
Етістіктің зат есім сияқты көне сөз табы екендігі,
басқа сөз таптарын ж асауға негіз болатындығы,
я ғн и тарихи-генеалогиялық ерекшеліктері өз ал-
ды на бір төбе.
Ең алдымен, етістік семантикалық ж ағы-
нан тілімізде қимылды, процесті, әр түрлі өзгеріс,
қүбылысты білдіретін сәздер болып табылады.
Қазіргі кезде сөздерді топтастырудың лекси-
ка-семантикалық, морфологиялық түрлену жүйесі,
синтаксистік қызметі сияқты үш түрлі прин-
ципінің белгілері етістік деп танылып жүрген
сөздердің өн бойынан ай қы н байқалады да, со-
лардың негізінде етістіктің жеке сөз табы болып
бөлінуі ешбір күмән тудырмайды.
Етістіктер басқа да м ағы налы сөз таптары
сияқты түбір күйінде де, озіне тән әр түрлі грам-
матикалық тұлғаларда да қолданылады деп асы-
ғыс айтып жүрміз. Бірақ етістіктің осындай түр-
тұлғаларының қолданылуында бірден сырт көзге
іліне бермейтін ерекш еліктер бар екенін көрсет-
кен ж өщ Е ң алдымен, ол ерекшелік етістіктің түбір
тұлғасының лексика-грамматикалық сипатымен
байланысты. Қазіргі қазақ әдеби тілінде етістіктің
түбір тұлғасы (негізгі түбір болсын, туынды түбір
болсын) сырт қарағанда етістіктің кейбір грам-
матикалық категориялары ны ң формаларымен,
атап айтқанда, бұйры қ райдың жекеш е 2-жақ
анайы тұлғасымен сәйкес келеді. Бірден ескер-
тетін жайт - егер бұйрық райдың (2-жақ) форма-
сы бірінші және үшінші ж ақ тұлғаларын жасауға
ЕТІСТІК
495
негіз тұлға болса, онда ол 2-ж ақ бұл парадигма
жүйесіне кірмеуі керек, яғни бір грамматикалық
түрлену жүйесінің түрлері, бір ж ағы н ан , бір-
бірінен ф ункциялы қ, м ағы налы қ, тұлғалы қ си-
яқты өзіндік ерекшеліктері арқылы ажырайтын,
екінші жағынан бір-бірімен тең дәрежедегі тілдік
құбылыс болып саналады.
Олай болса, бір ұғы м ды , я ғ н и етістіктің
белгілі бір тұлғадағы грамматикалық мағынасын
ж әне оны білдіретін грамм атикалы қ ф ормасын
бірде - етістіктің түбір тұлғасы деп, екінш і бірде
- бұйры қ райдың жекеш е, анайы екінш і ж ақ
тұлғасы деп, екі түрлі атаудың қан ш алы қты
қажеттігі бар? Біріншіден, бұл екеуі бір ғана грам-
матикалы қ құбылыс болса, оны бір-ақ түрінде
ғана атау керек. Екіншіден, бұйры қты қ, жақтық
(екінші, анайы) мағына етістік түбірге тән мағы-
на болса, онда ол тұлға етістіктің белгілі бір грам-
матикалық категориясының (райының) бір грам-
м атикалы қ түрі, көрінісі (бұйры қ рай) бола ал-
мас еді.^Етістіктің түбірі білдіретін жалпы грам-
матикалық мағына етістікгің барлық басқа тұлға-
ларында сақталып тұратын қимылды білдіру ма-
ғы насы да, ал 2-ж ақты қ, бұйры қты қ м ағы на -
етістіктің белгілі сөздермен (сен деген бастауыш-
п ен ) сөйлем де белгілі (ж а қ ты қ , ж екеш елік,
бұйры қты қ) қары м -қаты насқа түсудің және со-
ның негізінде белгілі тұлғада жұмсалудың нэти-
жесінде пайда болатын м ағы на. Я ғн и бірінші
м ағы на толық мәнді сөз болғандықтан лексика-
л ы қ м ағы наны ң жалпылануы (жалпы граммати-
калық) негізінде (сөз табы ретінде) қалыптасқан,
түбірге тән қимылды білдіру - жалпы граммати-
калық мағына да, екінші - сөйлеу процесіндесен
деген сөзбен б а й л а н ы с қ а түсу н әти ж есін д е
(с у б ъ е к т іл ік -п р е д и к а т т ы қ қ а т ы н а с қ а түсу
нәтиж есінде) пайда болатын м ағы на. М ысалы,
қіімылдьТбілдіру етістік түбіріне тән болса, зат
есім түбіріне затты қ м ағы на, сын есім түбіріне
затты ң әр түрлі сы н ы н , сап ал ы қ, қаты сты қ
белгісін, түсін т.б. мағы наларды білдіру тән бо-
л ы п келеді. Ал сы рт тұ л ға с ы ж а ғ ы н а н зат
есім н ің бір тұлғасы на ұқсас, бірақ м ағы насы
бөлек тура объектіні, бағы тты қ, предикатты қ,
қаты сты қ т.б. мәнді білдіретін мына зат есімдер
бір тұлғада емес екені түсінікті болса керек:
Поделитесь с Вашими друзьями: |