Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

САН  ЕС ІМ

479

5.4.  Л ЕК С И К А -С ЕМ А Н ТИ К А Л Ы Қ   Ж А ҒЫ НА Н

САН ДЫ Қ  Ұ ҒЫ М Д Ы  

Б ІЛ Д ІР Е Т ІН   С Ө ЗД Е Р

Қазіргі  қазақ  тілінде  сем антикалы қ  ж ағы - 

нан  сан  есімдерге  ж ақы н  сөздер  бар.  Олар:  қос, 

егіз, жарты, жарым, жалқы, жалғыз,  дара,  сыңар, 

шақырым  т.б.  Бұл  сөздер  мөлш ерлік  м ағы нада 

қолданылады, бірақ лексика-грамматикалық ерек- 

шеліктеріне  қарай  әр түрлі сөз таптары на жата- 

ды.  Бұзаубақтың  бар  малы ж алғы з қоңы р  сиы- 

ры  (М айлин).  Ш еттерінен  қос ат,  інген,  жамбы 

(тайтұяқ) сияқтыларды атасты  (Әуезов).

Туған  Кубан,  туған Дон! Егіз оскен  саясың 

(Әбілов).  Оларды лексика-семантикалық ерекше- 

ліктеріне  қарай  мынандай  м ағы н алы қ топтарға 

болуге болады:

Санны ң  тура  м ағы насы нда  қолданылатын 

создер:  - тең жартысын білдіретін создер: жарты, 

жарым.  Мыс.:

-бір ұғымын  білдіретін создер: жалғыз,  дара, 

жалқы.

-екі ұғымын білдіретін сөздер: сыңар, егіз, қос,

пар.

-  төрттен  бір  м ағы насы н  білдіретін  сөз: 

ширек сөзі.

- салмақ өлшемдерін  білдіретін  сөздер: мыс- 

қал (I  гр.),  қадақ (750 гр.), келі (I  кг)., пүт (16 кг.), 

батпан (100  кг.).

-  көлем  өлшемдерін  білдіретін  сөздер:  бір 

шымшым,  бір  шокім,  бір уыс,  қос уыс,  бір  тілім 

(нан), бір үйір,  бір қолтық,  бір шүйке,  бір қүшақ, бір 

қап,  бір шелек,  бір қасық,  бір тамшы,  бір шана,  бір 

арба,  бір табақ,  бір шоқ (үкі,  тал),  бір топ (адам), 

бір қарын,  бір сандық,  бір қалта.

-  қалы ңды қ  өлшемін  білдіретін  сөздер:  пы- 

шақ сырты,  қылыш сырты (3-5  мм.  шамасы), шы- 

нашақ, елі,  бармақ (1-2,5 см.),екі елі, үіи елі..., сере 

(7; 10  сіүц)  т.б.

-  ұзы нды қ  өлш емін  білдіретін  сөздер:  елі 

(1,5  см.),  екі елі,  үш  елі...,  түтам,  сынық  сүйем 

(14-15  см.),  сүйем (17-18  см .), қарыс,  кере қарыс 

(20-22  см.),  кез  (50  см.),  аршын  (75  см.),  қүлаш 

( 1,  80-2  м.),  жарты қүлаш  т.б.

-  қаш ы қты қ өлш емдерін  білдіретін  сөздер: 

адым,  қадам  (1  м .)т аяқ тастам  (10-15  м.),  “ә й ” 

дейтін жер (100 м.),дауыс жететін жер (250-300 м.), 

шақырым  (1  км.),  иек астында,  бір төбе астында 

(4-5  км.), қозы көш жер  (5-6  км.), көз үшында (6- 

7  км.),  тай  шаптырым  (4-5  км.),  қүнан  шапты- 

рым  (8-10  км.),  ат  шаптырым  (25-30  км.),  бір 

күндік жер,  айшылық жол т.б.

Ескерт у.  К ейбір  м ы сал д ард ағы   сан ды қ 

ұғымды білдіретін создер ауыс мағынасында  қол- 

данылған.

5.5.  САН  Е С ІМ Н ІҢ   С Ө Й Л Е М Д Е Г І  АТҚАРАТЫН 

Қ Ы З М Е Т І

Сан  есім нің  негізгі  қызметі  -  м ағы насы   жа- 

ғынан  затгы ң  нақты  санын  білдіру б олған ды қ- 

тан,  әдетте,  сөйлемде  сан  есім анықтауыш   қы з- 

метін  атқарады.  С оны мен  бірге  сан  есім  белгілі 

жағдайда сойлемнің барлық мүшелерінің қызметін 

де атқара алады.

1.  Сан  есім  заттың  мелш ерін,  саны н,  ретін, 

бөлшегін білдіретіндіктен, зат есім алдында келіп, 

анықтауыш  болады.  Ондайда сан есім  өзі  ан ы қ- 

тайтын зат есіммен  орын тәртібі арқылы  қабыса 

байланысады. Ж ұмысқа араласып адам бола бас- 

таған ы  2-.?ж ылдан  бері  ғана  (М омыш ұлы).  Ор- 

тасында  бес  үлкен  ақ  үйлері  бар  көп  үйлі  ауыл 

(Әуезов).

Сан есім ілік септігінде тұрып та, матаса бай- 

ланысып анықтауыш бола береді.  Мұқаң екеуміздің 

арамызды алтын  копірдей жалғайтын - ұлы Абай- 

дың рухы  еді  (Қаратаев).  Екеуінің  осы  тұрысы  - 

қылмысты адамның сыртынан бақылаған  күзет- 

тегі қарауыл секілді  (М айлин).

2.  Сан есім  атау сегітігінде тұрып,  бастауыш 

қызметін  атқарады.  Екеуі  де  жарасымды  қал- 

жың сияқты  (Мүсірепов).  Үіиеуіміз жүргенде, то- 

лып жатқан  күш едік (Махамбет).

3.  Сан  есім  сөйлем  аяғы нда  келіп  жіктеліп, 

баяндауыш  болады.  Екінші  -  ұят,  сосын  ш ы н- 

дық  -  үшініиі  (Баласағұни).  “ Бурабай”  -  қазақ 

даласы ны ң  ең  әдемі  де  қасиетті  жерінің  бірі 

(Ш а ш к и н ).  Е ндігі  с о ң ғ ы   ке зе к   -  ек е у ін ік і 

(Жүнісов).

4.  Сан  есім  барыс,  табыс,  жатыс,  ш ы ғы с, 

көмектес  септіктерінің  бірінде тұрып,  езі  бағы - 

нып  тұрған сөзге  меңгеріле  байлынысып,  жана- 

ма, тура толықтауыш  қызметін атқарады. Аңдыс- 

ты рған  екеуін  құдайым-ай!  (Абай).  Құран  мен 

Інжілдің  бірін жазып  оты рғандай,  сәнм ен,  бап- 

пен отыр  (Мүсірепов).

5.  Сан есімдер септік жалғауын қабылдамай- 

ақ,  етістік  алдында  тікелей  келіп,  пысықтауыш  

болады.  Үстінен  “бес’\  “т өрт ”т п  сатылай  тол- 

ты ры лған ж иы рма  бес  көк  аттестат  қөлымызда 

өтырды  (Нұршайықөв).

6.  Сан есім зат есіммен немесе қатыстық сын 

есіммен тіркесе келіп, сөйлемнің күрделі  мүшесі, 

тіпті  кейде үйірлі  мүшесі де бола алады.  Бұл  ша- 

тыр  төрт  бүрышты,  кеңдігі  жүз  адым,  биіктігі 

үш найза (Ж ұмабаев).  Қазақ эдетінде, қырықтан 

асқан  әйел  құдай  жолына  берілуі  керек  (М ай- 

лин).

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: