Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Қазіргі  қазақ тіліндегі  болжалдық сан  есім- 

дер  заттар  м ен   құ б ы л ы стар д ы ң   с а н ы н   д эл 

б іл д ірм ей ,  ш ам ам ен   болж ам д ап ,  тұ сп ал д ап  

көрсетіп, қанша? неше? қай іиамалы? қаншадай? 

секілді сұрақтарға жауап береді.  Он мыңдаған қой, 

нов).  Жиырма  бес күндей  арм ияны ң ж оры ғы н а 

біздің  полкта қатысты  (Момышұлы).  Нағаш ысы 

төрт-бес  жүз  атымен  кеп,  Ақан  серінің  үйіне 

қонады  (М ұқанов).  2-5тең гем   жетпей  қап,  ана 

байға  іштегі  бұзауды  ал  деп  таптым  пайда  (То- 

райғы ров).  Қ ойш ы лы қпен он  іиақты жыл  қы р- 

шын  жас  күнін  кешіріп  еді  (Әуезов)  деген  мы- 

салдардагы мыңдаған, жиырма бес күндей, 4-5 жүз,

білдірмей,  оны  шамалап, тұспалдап  көрсетіп тұр.

Бөлжалдық сан есімдер, біріншіден, сан есім- 

дерге немесе сан есім анықтап тұрған есім сөздер- 

ге әр түрлі  қөсы ш алар жалғану арқылы жасала- 

ды,  екінш іден,  сан  есімнің  қөсарлануы  арқылы 

жасалады.  Осымен байланысты өларды  синтети- 

калық, аналитикалық тэсіл арқылы жасалған бөл- 

жалдық сан  есімдер деп  бөлуге бөлады.

Болж алды қ  сан  есімдердің  си н тети калы қ 

тәсы  арқылы  жасалуы:

1.  Есептік  сан  есімдерге  -лаған/-леген,  -да- 

ғануы арқылы жасалады.

Оз сы бағасы н  ешкімге ж іберм егендігілш //- 

даған  жыл  тарихында  ай қы ндалған  (М ом ы ш - 

ұлы).  0яд<7/^бекеттердеж}'здеге//кіре қонақтар 

жатыр  (Мүсірепов).

2.  Сан есімдерге -дай/-дей,  чпай/-тей жұрнақ- 

тары ж алғану арқылы  жасалады.

Төрт мыңдайжылкы сату керек (Мүсірепов).

-дай/-дей жұрнақтары ның сан есімдерді жа- 

сауда мынадай  ерекшеліктері  бар.  Атап  айтқан- 

да,  бұл  қосы м ш а,  бірінш іден, бірлік саны қосар- 

ланған тұлғаларға (қырық-елудей, жиырма-отыз- 

дай),  екіншіден, ондық, жүздік, мыңдық көбейтіл- 

мелі  сандарға  (үш  жүздей,  өн  мыңдай)  көбірек 

жалғ-анады.

-дай/-дей,  -т ай/-т ей ж ұрнағы  сан  есімдер- 

мен  тіркесіп ,  мезгілдік,  көлем дік  м ағы н ан ы  

білдіретін сөздерге жалғанып,  бөлжалдық мағы - 

наны  білдіреді.  Жиырма  километрдей  “ қ ы сқ а ” 

өрау жөлға салып жүрдік (Мөмышұлы).  Мезгілді 

білдіретін сағат/тай,  күн/дей,  тәулік/тей,  апт а/ 

өтті  (Әуезөв).  Екі  айдай  мен  ауылға  барғаны м 

жоқ (Момышұлы).

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: