Бір  созінің жаңа сөздер жасауы: Бір

жалғау, созжасам жұрнақтарының жалғануы және 

қосарлану,  бірігу арқылы біраз ж аңа создер жа- 

салған.  Осымен байланысты жаңа создердің жа- 

салу  ж олдары н  с и н ети кал ы қ,  ан ал и ти к ал ы қ  

тәсілдер арқылы жасалған деп қарастырамыз.

а) синтетикалык тәсілі.

- лік,  -тік жұрнақтары арқылы бірлік, бірлестік 

зат  есімдері  жасалған:  Бірлік  түбі  -  тірлік  (М а- 

қал).  Бір дегеніңіз -  бірлігі кеткен ел жаман  (Қаз

дауысты  Қазыбек).  Үнемі бірлікке шақыратын.

ж асалған.  М ысалы:  Бірлестік  сал  болуға  сегіз 

жігіт (Әшім  ақын).  Ж еңгесімен біріктіАлтауына 

ұрш ық  ақ жібек,  Алтауына  иіртті  (“ Қамбар  ба- 

ты р”  жыры).

-дей ж ұрнағы   арқы лы   ж асалған  бірдей  созі 

бірде сын есім,  бірде үстеу мәнінде қызметін ат- 

қарады.  Нұрымға қиямет-қайымның тар копіріне 

тірелгенмен бірдей болды  (Есенжанов).  Ж ам ан- 

ның коңілі  кокте,  жерде басы, Алыс  қой аң ғар- 

ғанға екі арасы, Ж ақсы ны ң озі кішік, бойы биік, 

н ақты қ  сан  есім  болып,  белгісіздік  м ағы насы н 

білдіріп,  есімдік  қы зметінде  де  қолданылады. 

Біреуге  ж ақ сы л ы қ   етсең,  ол  ж ақсы л ы ғы ң д ы  

міндет етпе (Алтынсарин).

С оны мен бірге біреу белгісіздік есімдігі  сеп- 

теліп, тәуелденіп,  заттанып та қолданыла береді. 

М ысалы:  Біреуден  жіберген  бір  ауыз  сөзің  екеу 

болып  елге  жайылады  (М үсірепов).  Ол біреуден 

бір ж ы лқы ны ң м айы н сұрап мініп...  (Абай).

- жатыс септігінің кенеленуі арқылы жасал- 

ған  бірде сөзі біресе шылауымен қатар қолданыл- 

са,  кейде мезгілді білдіріп  үстеу бола алады.  Ос- 

панкүл  бірде  жұмысты  ш ын  ықыласы мен  апы - 

рып-жапырып істейді, бірде қолының ұшын  ғана 

тигізеді (Әуезов).

-  ш ы ғы с  септігінің  конеленуі  арқылы  жа- 

салған  бірден  сөзі  үстеу  қызметін  атқара  алады. 

Ақ  үйдің  екі  аш палы   сырлы  есігін  бірден  аш ып 

үйге енді (М ұстафин).

-  барыс септігінің конеленуі арқылы жасал- 

ған  бірге сөзінің мынадай ерекшеліктері бар:

- коса, кабат, катар сөздерінің орнына жүреді.

Сәтгібек ауылдарымен бірге отырғандарының

азғана жылқылары ж үйрік болады (Сейфуллин).

-  бірге туған,  туы сқанды қ мағынада:

Хажы заманды түгіл бірге туған ағасын түзей

алмай...  (М ұстафин).

-  “Бірге тум ақ  бар,  бірге олмек ж о қ ”  секілді 

мақалдарда кездеседі.

ә) 

наны білдіреді.

қорадай ұзын болғанымен, қой қорадай аласа ғана 

(Майлин).