Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

С Ы Н   Е С ІМ

465

л а р ы   ш ы р ай   ф о р м а с ы н ы ң   г р а м м а т и к а л ы қ  

көрсеткіші емес, олар сөз тудырушы  қосы м ш аға 

жатады.  Есімше,  көсемше,  рай ж әне субстантив 

формаларының қосымшалары жалғанған сөздері- 

не грамматикалық м ағы на үстеумен  қатар,  бар- 

л ы қ түрлеріне түгелдей ж алғаны п,  грамматика- 

лы қ абстракция жасайды. Жол-жөнекей айта кету 

керек,  Ы.М амановтың бұл позициясының тілдегі 

грамматикалық тұлғалардың мәнін анықтай түсу- 

де  ғылы ми  негізі бар мәнді дәлел  екенін,  көпте- 

ген  грамматикалық құбылыстарды  қайта қарап, 

қайта саралау керек екенін көрсете отырып,  ғалым 

пікірінің екінші критерийіне байланысты тіл заң- 

дары  қаты п  қалған,  өзгермейтін  қағи да  емес, 

белгілі бір құбылыстарға байланысты кейбір шарт- 

ты лы қ  та  болып  оты раты нды ғы н  да  ескерткен 

жөн  екенін  естен  ш ы ғарм ауы мы з  керек.  Етіс 

жұрнақтары ның бірінің  үстіне бірі жалғануы со- 

ның көрінісі, тілдік құбылыстың грамматикалық 

емес, лексикалы қ немесе лексика-семангикалы қ 

сипаты ны ң бір белгісі болуы  керек. Ал  А .Ы сқа- 

қов  ш ырай  ж ұрнақтары ны ң  бірінен  кейін  бірі 

үстеліп,  әсіресе -лау,  -леу,  -дау,  -деу,  -тау,  -теу 

ж ұрнағы ны ң қосы лаж алғануы н оғаш  деп есеп- 

темейді.

Сапалық сын есімнің шырай катеюриясы мен 

реңдік мәнді топтары  (түрлері) бір-біріне ж ақын 

тілдік құбылыс болғаны мен,  бірдей  емес екенін 

көреміз.  Сын  есімнің  реңдік  мәнді  түрлері  мен 

зат  есім нің  реңдік  мәнді  түрлері  сем антикалы қ 

(лексика-грамматикалық) сипаты жағынан сәйкес 

келеді.  Зат есімнің де, сын есімнің де реңдік мәнді 

түрлерін  жасайтын  қосы м ш алар,  бір  ж ағы н ан , 

әдетгегі форма тудыратын парадигмалық жүйенің 

түрі болып табылатын қосымшалардан да, екінші 

ж ағы н ан ,  белгілі  топқа  жататын  сөздерге  түгел 

^жаппа*і.жалғана  алмау сипаты  ж ағы нан  сөзжа- 

сам  қосымш аларынан да, семантикалық сипаты, 

яғн и  жаңа сөз, лексема тудыра алмау жағынан да 

ажыратылып,  өзгеше  топтағы   қосы м ш а  екенін 

көрсетеді.  Сондай-ақ сапалық және қатыстық сын 

есімдердің  ара жігін  ажыратуда да  кейде  қи ы н - 

ды қ  туып  отыратынын  да  ескерте  кеткен  жөн. 

Бұның өзі,  ең алдымен, тілдің өзі,  оны ң жекеле- 

ген  элементтері  қатып  қалған   нәрсе  емес,  әр 

уақытта  даму  үстіндегі  болып  отыратын  тілдік 

процесс, құбылыс екенін көрсетеді.  Мысалы, қатыс- 

тық сын есімдер тұлғалық құрамы жағынан әдетте 

туынды түбірлер болып  келеді де,  оны ң мағы на- 

сы  сол сездің түбірі білдіретін мағы наға қатысты 

болады.  Сын есімнің бұл түрі  қаты стық деп  ата- 

луының мәні де осында жатыр.  Бірақ ондай қатыс-

ты қ  мәндегі  туынды  түбір  сөздердің  біразы  се- 

м антикалы қ  озгеріске  ұшыраудың  салдарынан 

сапалық сипатгы,  мәнді біртіндеп білдіре бастау- 

дың  нәтижесінде  сапалы қ  сын  есімге  ауысады. 

Мысалы,/шль//с, ашық, ақылды сияқты сындар толу, 

аіиу қим ы лы на, ақыл деген заттық ұғы м ға тіке- 

лей қатысты, солардан жасалған, бірақ сол  қаты- 

сгы қ мәнді  ған а білдірумен шектеліп  қалм аған, 

екінші  бір  заттың  сапалы қ  сипатын  білдіруге 

ауысқан, сондықтан да оларға шырай  формала- 

ры ж алғаны п,  шырай  категориясы жасалады да, 

ол шырай  категориясы сапалық сын есімнен жа- 

салады:  толық  -  толықтау  -  толығырақ  -  топ- 

толық - тым  толық,  аіиық - ашықтау - ашығы- 

рақ - ап-ашық - өте ашық,  ақылды  - ақылдьиіау - 

ап-ақылды  -  өте ақылды т.б.

Сын  (сапалы қ)  есімнің  шырай категориясы 

лексика-грам м атикалы қ  категория,  жалпы  сын 

есімнің түрлену жүйесі емес, сапалық сын есімнің 

сем антикалы қ  ж әне  грамматикалық  тұлғалану 

сипаты болып табылады.  Өйткені шырай  қосым- 

шалары түбірге  (сапалық сын есімге) жалғанып, 

түбір білдіретін  м ағы наны  өзгертіп жібере алма- 

ғанымен,  оған  сәл де болса озгеріс енгізіп  неме- 

се қосы м ш а реңк,  м эн  үстеп отырады.  М ысалы, 

қызыл  мен қып-қызыл,  үлкен мен үлкенірек,  ащы 

мен ащылау семантикалық ж ағынан бірдей емес. 

Зат есімде үй-ді (салды), үй-дің (тобесі), үй-лер- 

ің (корінді), етістікте (созді) айт-ып-ты, оқы-ған- 

м е т .6 .  сөздерде  -д /таб ы с  септік жалғауы,  -дің 

ілік септік жалғауы,  -лер кептік,  -ің тэуелдік жэне 

атау септік нөлдік тұлғалары үй деген создің жалпы 

ф ам м атикалы қ мағы насы на ешбір өзгеріс енгіз- 

бей  (деректі зат атауы болып  қалып отыр),  оған 

тек  қосы м ш а  тура  объектілік,  грамматикалық 

меншіктілік,  коптік, 2-жаққа тәуелдік субъектілік 

м ағы налар  үстеген:  етістікте  де  -ып  кесем ш е 

ж ұрнағы ,  -ты 3-ж ақ ж іктікж алғауы ,  -ғ я « е с ім - 

ше  ж ұрнағы ,  -мын  1-жақ  жекеш е  жіктік  жал- 

ғауы да айт,  оқы қимыл,  іс-әрекеттің мағы насы - 

на ешбір нұқсан  келтірмей,  өзгеріс енгізбей,  сол 

ж алпы ф ам м атикалы қ (түбір білдіретін) м ағы на- 

ның  қимыл  және  сабақты  м эннің  үстіне  ш ақ- 

ты қ, ж ақты қ  (жекешелік) мағыналарын  үстеген. 

Ал  а й т - ы л -м а - д ы ,  ж ү р -г із -с е -м   д е г е н д е , 

бірінш іден,  -ыл:  -гіз қосымш алары  түбірдің  се- 

мантикасы на  озгеріс  енгізген:  сабақты  етістікті 

(айт)  салт  етістікке  айналды рған  (айтыл),  салт 

етістікті  (жүр)  сабақты  етістікке  айналды рған 

(жүргіз),  яғн и  түбір білдірегін жалпы  қимыл,  іс- 

әрекет  өзгермегенмен,  сабақты лы қ-салтты лы қ 

сипаты өзгерген, екіншіден,  қосымша мән  үстел-

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: