Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

М орфологиялық құрылымы ж ағы нан  қазақ 

тіліндегі  зат  есімдерді  түбір  сөзден,  туынды 

сөзден,  біріккен  сөзден,  қос  сөзден,  қы сқарған  

сөзден,  сондай-ақ күрделі құрылымнан тұратын 

зат есімдер деп  бөлуге болады.

әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлігін айта- 

ды.  М эселен,  естияр,  есті,  есуас,  есалаң деген 

сөздердің  әрм ен  қарай  бөлшектеуге  келмейтін 

бөлігі  - ес, демек, түбірі  - ес.  Бұл жерде ескеретін 

бір  жағдай:  сөздің  м орф ологиялы қ  тұрғы дан 

әрмен қарай бөлшектеуге келмейтін бөлігі дегенді 

тек  ш артты   түрде  ға н а   ұ ғы н у   керек.  Олай 

дейтініміз,  сөздің түбірі деп біз оқулықтарда ай- 

тылып  ж үргеніндей,  көбіне,  сөздің лексикалы қ 

мағыналы бөлшегін ғана түсінеміз. Ал шынтуайтқа 

келсек, сөздің түбірін жалаң осы түсініктің шең- 

берімен  шектеу  -  дұры сты ққа  келе  бермейді. 

Ө йткені  создің  түп  төркіні  оны ң   м ағы на  бере 

алатын  бөлігінен  де  әріде  жатуы  мүмкін.  Айта- 

л ы қ, көзілдірік,  көзгелдек (көз ауруының бір түрі) 

деген  зат есімдердің тіліміздің  қазіргі даму дең- 

гейінеҢалғанда, әрмен қарай бөлшектеуді көтер- 

мейтін  бөлігі  -  көз  екені  бірден  байқалады . 

Өйткені бұдан әрі бөлшектей берсек,  “көз” деген 

мағынадан айырылып қаламыз. Ал әңгіменің аны- 

ғына  келсек:  көз  -  туынды  сөз,  мұның  түбірі  - 

ежелгі бір дәуірлерінде пар нәрселерді білдіретін 

көптік (екілік) жалғауының көне бір нұсқасы деп 

танылады.  Қазір  тілімізде  жиі  қолданылатын 

дерде  з  элем ен тін ің   сақталуы  осы ған   дәлел. 

М ұндағы кө сияқты  лексикалы қ м ағы насы ж оқ 

түбірлер  қазақ тілінде аз емес.  Ондай түбірлерді 

қазақ  тілі  оқулы қтары нда  басқа  түбірлерден 

ажырата көрсетіп, олі түбірлер деп атайтыны бар.

Соны мен,  сөздің әрмен  қарай  бөлшектеуге кел- 

мейтін  бөлігі  дегенді,  көбінесе,  мектеп  тәж іри- 

бесі  үшін  айтылатын  практикалы қ,  әдістемелік 

мақсатта қалыптасқан түсінік деп білу керек. Сон- 

ды қтан  да  ол  ерекшеліктерді  көрсету  үш ін  өлі 

түбір, тірі түбір деген де  ұғым  бар.

Қ азақ  тілінде  түбір  күйінде  келетін  дербес 

мағыналы сөздер жеткілікті. Мәселен, бас, кол, тас, 

дер.

дербес  мағы налы сөздер.  Туынды  сөз дегеніміз - 

жұрнақтардың түбірге ж алғануы  арқылы  кейін- 

нен  пайда болған  сөздер.  М ысалы, бастык,  бас- 

ген түбірге түрлі жұрнақтардың жалғануы  нәти- 

ж есінде  ж асалған   туынды  зат  есімдер.  Түркі 

тілдерінің ж алғамалы  (агглю тинациялы) тіл  бо- 

луы себепті жұрнақтар түбірге бірі жалғанып қой- 

май,  кейде  бірінің  үстіне  бірі  ж алған ы п   та  бір 

туынды  сөзден  екінш і  бір  туынды  сөз  жасалып 

жатады.  Ж оғарыдағы  мысалдағы баскарма деген 

зат есім  туынды сөздің осындай түріне жатады.

Сөздердің бірігуі секілді амал-тәсілдің  көме- 

гімен  ж асалған  зат  есімдер  де  тілімізде  барш ы- 

лы қ.  Сөз табы  ішінде  біріккен  сөздердің  ең мо- 

л ы р а қ   ұш ы рай ты н   саласы   да  осы   зат  есім. 

Біріккен  сөз тұлғалы зат есімдердің лексикалы қ 

аясы  мейілінше  кең.  Үй тұрм ы сы ндағы  бұйым- 

дарға, жан-жануарлар дүниесіне, есімдікгер дүние- 

сіне, жер-су атына, кісі атына т.б. салаларға қатыс- 

ты біріккен сөз тұлғалы  зат есімдер тілімізде  аса 

көп.  Мысалы: жолбарыс,  алабұға,  үшқат,  алабо- 

та,  Қаратау,  Сарысу,  Ербол, Ж анұзақ.

Осы  үлгімен жасалып, тілімізде  кейінгі  кез- 

де  қолданыс тапқан біріккен сөздер де  көп.  Мы- 

салы: кэсіподак,  өнеркэсіп, үжымшар.

Біріккен  сөздердің  арасында  көнеленіп,  бұл 

күнде түбір жігі ажырағысыз болып қалғандары да 

бар.  Мысалы: белбеу (бел бау), ағайын  (аға іні).

Қ азақ  тілі  м орф ологиялы қ  құры лы сы ны ң 

тілдердің  өзге  жүйесімен  салы стыра  алғандағы  

аса  бір  назар  аударарлық  тағы   бір  құбылыс  - 

сөздердің  қосарланы п  айтылу  жайы  ма  дейміз. 

Бұл да бір ты ңнан  сөз жасаудың тілімізде ежел- 

ден  ірге  теуіп,  қалы птасқан  кәнігі  тәсіл.  Ана 

тіліміз қөс сөз атаулыға аса бай.  Қос сөз тұлғалы 

зат  есімдер де тілімізде  жиі  ұшырасады.  М ыса- 

лы: сай-сала,  шыбын-шіркей,  катын-калаш,  кыз- 

кыркын.

Қысқарған сөздерді де сөз құрылымының бір 

нұсқасы деп  қарайтын дәстүр бар.  Сөзді қысқар-

ту  -  тым  ж асанды  нәрсе.  Олар  көбінесе  күрделі 

'атаулардың бас әріптерінен алынып  барып жаса- 

лады.  Бұл тәсіл тілдегі  үнемдеу принципінің та- 

лабын қанағаттандыруды  көздейді.  Оның тілдегі 

сөз қоры н байытудың бір жолы деп таныла қоюы 

неғайбы л.  Б ірақ  оны ң  тілімізде,  әсіресе  жазба 

тілімізде, ресми стильде жиі қолданылып жүргені 

де бекер емес.  Қ ы сқарған созбен  келетін зат есім 

қатары нда А Қ Ш   (Америка  Құрама  Ш таттары), 

ҚазП И   (Қазақ педагогтік институты), ТМ Д (Тәу- 

елсіз мемлекеттер достығы) сияқтыларды атауы- 

м ы зға болады.

Күрделі  зат  есімдердің  ж оғары да  аталған 

құры лы м ды қ  топтардан  ерекшелігі  -  тұтас  бір 

ұғымды  білдіретін атау мұнда ең кем дегенде екі 

сөзден  тұрады,  сырт  белгілері  ж ағы нан  мұндай 

күрделі  есім  сөздердің  тіркесіне  ұқсайды.  М ы- 

салға, темір жол,  шүрегей үйрек секілді атаулар- 

ды алатын болсақ,  олардың қабыса байланысқан 

сөз тіркесінен  орбіген  құры лы м екені талассыз. 

Бұлар, дұрысында,  сөз тіркесінің лексикаланған 

нұсқасы.  Бір ұғы м ны ң атауышы болып  келетін- 

діктен  ғана олар дербес сөз ретінде танылады.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: