Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

3.1. 

( З а т   есімнің  л ек си к ал ы қ -гр ам м а ти к ал ы к   топтары)

Айналамызды  қо р ш аған   дүниедегі  зат  пен 

жан-жануар атаулыға, барша құбылыс пен уақиға

-  болмыс  атаулыға  есім,  атауыш  болып  келетін 

сөздердің бәрі  - зат есімдер. Л ексикалы қ тұрғы - 

дан  алғанда  зат  есімдер  оз  алды на  м ағы налы қ 

дербестігі бар, затты қ  ұғымды  білдіретін  сөздер. 

Табиғат пен қоғамды қ тіршіліктің қыр-сыры қан- 

ш алық  алуан  түрлі  болса,  оларды ң  бас-басы на 

дерлік атауыш ретінде жұмсалатын тілдегі сөздер 

де соншалық алуан түрлі. Зат есімдер тікелей сезім 

арқылы тануға болатын дүниедегі  нақтылы нәрсе- 

лерден (су, жылқы, тсіғам, жел,  дауыл, жейде, тал, 

тек ақыл-ой қабілетінің жәрдемі нэтижесінде ғана 

түсінілетін  түрлі  абстракт  ұғы м дарды ң  (наным, 

шама-іиарық, ынсап, нарық, мінез-қүлық, кэде-жора, 

ырым, пікір, тентектік, үялшақтық, ырыс) аттарын 

да білдіре алады.

Л ексикалы қ-сем антикалы қ өрісі аса кең сөз 

таптары ны ң  бірі  осы  зат  есімдер.  М ұны  аңғару 

үшін осы орайда оның құрамына енетін сөздердің 

мына  секілді  топтары н  іш інара  санамалап  атап 

өтудің өзі-ақ жеткілікті.  Олар:  күнделікті тұрмы- 

сымызда жиі айты лы п,  жиі қолданылатын түрлі 

бұйымдар мен нәрселердің аттары (ыдыс-аяқ, киім- 

кешек, қасық, табақ, қалам, қағаз, жүген, асық, ке- 

реге), тағамдардың аттары (сорпа, қазы-қарта, жент, 

түз, қант-шай,  өрік-мейіз,  нан,  сүт,  ет,  шүжық), 

жан-жануарлар атаулары  (жылқы,  түйе,  ақбөкен, 

нелері мен  құбы лы старды ң  аттары (ай,  жүлдыз, 

тегін,  м ам анды ғы н,  қабілетін,  қон ы с-тұрағы н , 

білдіретін сөздер (мүғалім, тілші, диқан, қаламгер, 

мүсініиі, саудагер, алыпсатар, қызметкер, саятшы, 

керей,  найман,  қазақ,  орыс), тұрмыс-салтқа, әдет 

ғұры пқа байланысты  айтылатын  сөздер  (айтыс, 

зат есім арқылы  көрінетін сөздердің лексикалы қ 

тобын тек шетпұшақтап қана атап өтгік. Сөздердің 

мұндай тобының бәрін ине-жіпке тізіп санап шығу 

тіпті де мүмкін  емес.  Олар өте  көп.

Сырт  пішімі,  тұлғасы   ж ағы нан  алғанда  зат 

есімдердің  біразы  түбір  тұлғалы   сөздер  болып 

келетін  болса  (бас,  із,  ым,  су,  жол),  бірқатары әр 

түрлі  сөз тОбынан  ж ұрнақтар  арқылы  ж асалған

туынды сөздер (тебінгі, маліиы, бағбан, егін, ойық). 

Сол  сияқты  зат есімнің екі сөздің бірігуі арқылы 

жасалған түрлері (бірқазан, кәріқыз, өнеркәсіп, қара- 

түрлері де (қүрт-қүмырсқа,  шөп-иіалам,  сай-сала, 

тіркесі  нақтылы бір заттың атауышы ретінде қол- 

данылғанда да ондай лексикаланған тіркестер (ақ 

іиағыр, сары іиағыр, ақ тікен, темір-тікен, көкқүтан, 

аққүтан),  зат есім қатарында танылады.

Дербес  заттар  мен  заттардың  белгілі  тобы- 

ның  атын  білдіру  ы ңғайы на  қарай  зат  есімдер 

жалқы есім ( Үсен,  Гүлнар, Ачматы,  Үлытау,  Сыр- 

Б ір-біріне  ұқсас,  б іры ңғай  нәрселер  мен 

ұғы м дарды ң  атауышы  болып  келетін  есімдер 

жиынтық мәнді  зат есімдердің  (тері-терсек,  тау- 

Зат есімдердің тағы бір тобын ғаламзат есім- 

дері  мен  адамзат  есімдері  деп  атауға  болады. 

А дамға  қатысты  есімдерге  кісінің  аты -ж өнінен 

бастап оны ң барлық әлеуметтік,  қоғам ды қ жай- 

күйін, хал-ахуалын білдіретін  (ағайын,  жекжат, 

және тірі табиғат біткеннің бәріне  қатысты атау- 

Зат есімдердің бұл екі тобының бір-бірінен түбе- 

гейлі айырмаш ылығы  -  адамзатқа қатысты есім- 

дер әлбетте  к ім ? деген  сұрақты ң,  ал  ғалам затқа 

қаты сты  есім деряе?деген   сұрақты ң жауабы ре- 

тінде  айтылады.  Өзге  сөздермен  сойлем  ішінде 

грамм атикалы қ  қаты насқа,  байланы сқа түсуіне 

орай зат есімге тәуелдік, септік, жіктік жалғаула- 

ры  ж алғанады ,  сондай-ақ олар сойлемде  не же- 

кеше,  не көпше тұлғада айтылады. Осыған сәйкес 

оның түрлену жүйесін зат есімнің тәуелденуі, сеп- 

телуі,  жіктелуі,  жекеш е,  копш е  түрде  қолданы - 

луы деп  аталатын  ірі-ірі  грамматикалық  катего- 

рияларға бөліп  корсетуге болады.