Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

-  сын есім,  заттың санды қ мөлш ерін білдіретін  - 

сар сөздер есімдік,  қимыл,  іс-әрекетті білдіретін  - 

(амалын, мекенін, мезгілін, мақсатын, себебін т.б.) 

білдіретін  - үстеу,  әр түрлі дыбыстарға,  қимыл- 

қозғалы старға еліктеп аталатын  - еліктеу сөздер 

болып  бөлінеді.  Осы  атаушы  сөздерден  басқа 

көмекші сөздердің бір түрі шылаулар және одағай 

болып қаралады,  өйткені олардың жеке лексика- 

лы қ мағы налары болмаса да, өзі қатысты сезге я 

сәйлемге  қосы м ш а  грамматикалық  мән  үстейді 

немесе  ойға  қатысты  (коңіл  күйін  білдіру я  мо- 

дальдық)  мәндер қосады.

Сөйтіп,  қазақ тілінде  мынадай сөз таптарын 

кәрсетуге болады.

1.  Зат есім 

6.  Етістік

2.  Сын  есім 

7.  Еліктеу сөздер

3.  Сан  есім 

8.  Ш ылаулар

4.  Есімдік 

9.  Одағай

5.  Ү стеу 

10.  М одаль сөздер

2.3.  С Ө З  Т А П Т А Р Ы Н Ы Ң   ҚАЛЫ П ТАСУЫ  

М Е Н   Д А М У Ы

Әрине,  көрсетілген  10 сөз табының тілімізде 

сөйлеу процесінде алатын орны, атқаратын қы з- 

меті бірдей,  біркелкі емес.  Олардың әрқайсы сы - 

ның ұқсас топтардан айқы нды лы ғы ,  ажыратылу 

шегі,  түрлену жүйесі,  жетілу дәрежесі  де  бірдей 

емес.  Ж алпы тілдің өзі тарихи  құбылыс болған- 

ды қтан,  оны ң  грам м атикалы қ топтары ны ң  бірі 

сөз таптары да тарихи  құбылыс, олардың қалып- 

тасып, дамып  отыру жүйесі бар.

С өз  та п т ар ы н ы ң   ш ы ғу ы н ,  қалы п тасуы н  

бірсыпыра ғалымдар сөйлем мүшелерімен байла- 

ныстырады.  Негізгі сөз таптары сөйлеу процесін- 

де сөздердің белгілі сөйлем мүшелері қызметінде 

жұмсалуы барысында біртіндеп жасалып қалып- 

тасқанын көрсетеді. Әрине, бұл процесте сөйлем 

ішіндегі сөздердің орын тәртібі,  орналасу тұрғы - 

сы ны ң  да  әсері  бар.  Өйткені  сөздер,  бір  ж ағы - 

н ан ,  сө й л ем д егі  о р ы н   тәртібі  ар қы л ы   (бұл 

сөздердің  белгілі тәртіппен орналасуы ның  қол- 

даныла келіп тұрақталуы негізінде қалыптасады), 

екінші ж ағы нан,  белгілі сөздермен тұрақты син- 

таксистік қатынас жасап,  грамматикалық сипаты 

айқындала бастау арқылы белгілі грамматикалық 

мағыналарға ие болады. Сол жалгіы грамматика- 

лы қ мағы наларының  негізінде сәздер жеке-жеке 

грамматикалық  топтарға,  яғн и   сөз  таптары на 

жіктеле бастайды.

Тілдің  көне  балаң  ш ағы нада  сөз  таптары 

бүгінгідей бір-бірінен  грамматикалық тұлғалары 

арқылы да, семантикалық сипаты арқылы да онша 

ажырап тұрмаған. Ол кезде грамматикалық тұлға- 

лардың деривациялық қызметінің озі дамымаған, 

тіпті грамматикалық тұлғалар қалыптаспай тұрған- 

да,  сөздер  бір-бірімен  орын  тәртібі  арқылы  таза 

аналитикалық жолмен  ғана байланысқан. Жіктеу 

есімдікгерінің Орхон-Енисей жазбаларының тілінде 

баяндауыш қызметіндегі сөзбен қайталанып тірке- 

суі, бір жағынан, олардың әлі жіктік жалғауға то- 

лы қ айналып бітпегенін, екінші ж ағы нан,  белгілі 

бір  сәздің  жалпы  грамматикалық  мағы наларын 

қалыптастыруда сөздердің қосымшасыз, орны ар- 

қылы белгілі қызметте қолданылғанын көрсетеді. 

М ысалы,  Күлтегінде:  Арық  оқ  сэн,  ансық  тосық 

емәз  сэн,  бір  тодсар,  ачсық  емэз  сэн  -  Арық  бол 

сен,  аш ты қ-тоқты қ бол сен, бір тойса аш болмас 

сен. Тонықұқта: Табған,  Оғуз, Қытаң буучегу қабы- 

сыр,  қалтачы  біз  өзі  ічі тасын  тұтмыс  тег  біз  - 

Табғач,  Оғы з,  Қытаң бұл  үшеуі  қабысып,  (табы- 

сып)  кетсе,  қалатыны  біз,  оз  іш і-сырты н  ұстай 

алмастаймыз. Білге  Тонықұқ  анығ ол,  өз ол аңлар

С өз ж өқ,  алдымен  саралана бастаған  -  есім- 

дер төбы мен етістіктер.  Бұл төптардың өзі сөйлеу- 

де қызметтері, орын тәртібі арқылы ажырап отыр- 

ған.  Есімдер субъект (субстант),  объект есебінде, 

сөйлемнің соңындағы создер предикат қызметін- 

де  жұмсалып,  көпш ілік  жағдайда  бір  сөздің  әзі 

әрі есім  ұғымында, әрі  қимылдық ұғымды орын 

тәртібіне қарай білдіріп жұмсала берген. Тілімізде 

қазір омоним деп танылып жүрген, түркі синкре- 

тизмі деп  аталатын  құбылыс,  я ғн и   есім  -  етістік 

бір буынды негізгі түбірлер осының айғағы  болса 

керек: кош (керуен)  - көіи (бір ж аққа  көшу),  той 

(думан,  ас  беру)  -  той  (төйып  тамақ  ішу),  тоң 

(қатқан  жер,  кесек)  -  тоң  (қалтырау,  төңу),  ық 

(жел тимейтін жақ)  - ық (желдің ағымымен кету), 

(май, көздің жауын алды немесе жаубүйрек,  жау 

лау, сөз соңындағы) ғ  дыбысы есім сөздеудыбы - 

сына айналған, етістікте қатаң қ дыбысына ауыс- 

қан,  соз  (ақы ры н,  жайлап:  тез  байығаннан  соз 

ту), түт (төбеге,  бұрыштарға ш аң-төзаңның жи- ’ 

налып  қалуы)  - түт (майдалау,  жүн түту) т.б.

Д е м е к ,  с ө й л е м д е г і  қ ы з м е т і  м ен   о р ы н  

тәртібінің тұрақталуы арқасында ең алдымен есім 

(негізінен  зат  есім)  және  етістік  сөз  таптары 

қалыптаса бастаған.  Сөйлемнің бірінші позиция- 

сы ндағы   сөздер зат атауы  мен  оны ң алуан түрлі

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: