нелдік т ү лға арқы лы берілген. С он дай -ақ тың-
ддсөзі жалпы іс-әрекетгі және қимылдың сабақ-
ты мәнін білдірумен бірге (бұл м ағы налар түбір
арқылы, я ғн и лексикалы қ м ағы наны ң абстрак-
пияланы п, ж алпы лануы арқы лы беріліп тұр)
бұйрықтық м ағы наны және ол 2-ж аққа қараты-
лы п, онымен бірге анайы лы қ және жекеш елік
мағыналарды білдіріп тұр. Бұл соңғы граммати-
калық мағыналар, біріншіден, категориялық грам-
матикалық м ағы налар болып табылады, екінші-
ден, формальды түрде тұлғасы бар арнайы грам-
матикалық форма арқылы берілмеген. Соған қара-
мастан мұнда грамм атикалы қ ф орма бар, ол -
тұлғасы з ф орм а, я ғн и сол жүйедегі басқа пара-
дигмалық түрлену көрінісінде бұл мағынаға қара-
ма-қайш ы келетін, оппозиция болатын, бірақ бір
грамматикалық категорияның (түрлену жүйесінің)
шеңберінде бірлікте тұратын форма бар: 2-ші жақ
сыпайы түрі -ңыз (тыңда-ңыз), 2-жақ көпше түрі
-ңдар (тыңда-ңдар) т.б. Сонымен бірге бұл жерде
бір парадигмалық жүйе құрайтын бұйры қ рай-
дың 1 және 3-ж ақ тұлғалары н да келтіре кетуге
болады. С о н д ай -ақ бірінш і мысалдағы шықты
сөзіндегі 3-ж ақты қ м ағы на жіктік ж алғауды ң
тұлғасыз формасы (нөлдік форма) арқылы беріл-
ген. Оны да осы сөйлемдегі 1-жақ жекеше мағы-
ң- нада қойданылған бардым, айғай салдым сөздерін-
дегі -м ф ормасы м ен салыстыру арқылы тануға
болады.
Тілімізде осындай арнайы белгілі граммати-
калық мағы насы бар, бірақ арнайы көрсеткішсіз
тұлғада жұмсалатын (кейде сөйлемде түсіп қала-
тын) ерекш е форма 3-ж ақ жіктік жалғауы ғана
емес басқа да грамматикалық түрлену жүйесінен
кездеседі. Мына мысалға назар аударайық: Мәскеу
бардым, не көрдім (Ж амбыл). Кел, балалар,
оқы лы қ (Алтынсарин). Ғылым таппай мақтанба
(Абай). Интернатта оқы п жүр талай қазақ бала-
сы (Абай). Иығымда сіздің шаш, айқаласып тай-
талас (Абай). Осы сөйлемдердегі бөлініп көрсет-
ілген сөздердің формасы мен грамматикалық ма-
ғыналарына көз жіберейік: Мэскеу осы сойлемде
ешбір грамматикалық ф ормасы з қолданы лған,
бірақ соған қарамастан қимылдың (барудың) ба-
ғытын білдіріп, барыс септіктің мағынасын беріп
тұр: Мэскеуге бардым. Ғылым сәзі ешбір кәр-
сеткішсіз тура объект болып, табыс септік мағы -
насын білдірігі тұр: ғылымды таппай, кел, м а қ -
танба етістіктері негізгі түбір күйде және оздік
етіс пен болымсыз тұлғада 2-ж аққа қаратылып,
бұйрықты мағы нада қолданы лған, бірақ соңғы
мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық фор-
ма ж оқ. Қазақ созі иелік, менш іктілік мағы нада
жұмсалған, бірақ, оны білдіретін ілік септік жал-
ғауы жоқ. Шаіи сәзі, керісінше, тәуелділік мағы-
наны білдіріп тұр: сіздің шашыңыз. Ол мағынаны
білдіретін тәуелдік жалғауы түсігі қалған. Міне,
осы корсетілген создердің бәрі де берілген сойлем-
дерде ешбір тұ л ғасы з-ақ
(нольдік формада)
белгілі грамматикалық мағына білдіреді, ол грам-
матикалы қ м ағы на создің түбірін білдіретін ма-
ғынадан бөлек. С өн дай -ақ бұл құбылыс қазақ
тілінде анда-санда ғана кездесетін кездейсөқ жайт
емес. Әйтпесе бұл жайында сөз қөзғаудың қажеті
де бөлмас еді...
Нөлдік тұлға өзінш е грамм атикалы қ фөрма
бөла алаты ны н тіл зерттеуші ғалы м дар атап
көрсеткен бөлатын. Я ғн и , тілімізде нөлдік тұлға
деген тілдік ф ам м атикалы қ құбылыс бар екенді-
гінде дау жөқ. Бірақ нөлдік тұлғаға нелер жата-
ды деген мәселеге келгенде, ғалымдардың пікірі
бір жерден шықпайды.
Міне, өсы ыңғайда нөльдік фөрма мен грам-
матикалық форманың арақатынасын ашып алған
жон. Рас, қазақ тілінде де, басқа да түркі тілінде
де негізгі соз таптары на жататын создер ешбір
қосымша корсеткіштерсіз-ақ негізгі түбір күйінде
тұрып белгілі лексикалы қ м ағы наны білдіреді,
міне соның нэтижесінде ол сөз ж аіп ы ф ам м ати-
калы қ м ағы н аға да ие бөлады. Ойткені сөздің
жалпы грамматикалық м ағы насы - өны ң лекси-
калық мағынасы негізінде, атап айтқанда, лекси-
калық мағынаның жалпылануы арқылы туындай-
тыны - талассыз нэрсе. Сөның арқасында сөздер
белгілі өртақ қасиеттері арқылы төпталады. Мы-
салы,уй, бала, тас, қала, ойыншықт.б. сөздерлек-
сикалы қ м ағы насы ж ағы нан бір-біріне ешбір
ж ақы н ды ғы жөқ: әрқайсы сы жеке-ж еке заттың
атауы. Сөл лексикалық мағынасы негізінде қалып-
тасқан жалпы грамматикалық м ағы насы ж ағы -
нан қарасақ, бұл сөздерде өртақ белгі бар: өл -
зат атауын білдіру. Сөндықтан да бұл сөздер ф ам -
матикалық тұрғыдан бір төп - зат есім құрайды.
С өндай-ақ қызыл, үлкен, биік, жақсы т.б. сөздер
м у г Ф и л и і гі/і
заіты ң сын-сапасын білдіруі, он, екеу, э/сүз, елу т.б.
сөздер заттың санын біддіруі, кел, жүр, ойна, жүгір
т.б. сөздер қимылды білдіруі ж ағы нан жеке-жеке
грамматикалық тогі (сөзтаптарын) құрайды. Сон-
ды қтан да кейбір еңбектерде айтылып жүрген
“түбір сөздерде лексикалы қ м ағы н а болады да,
грамматикалық м ағы на болмайды” деген қағида
ш ы нды ққа жанаспайды. Бірақ түбір сөзде грам-
м атикалы қ м ағы наны ң болуы оны нөлдік ф ор-
мада тұр деуге негіз болмайды, ойткені түбірдің
тұл ғасы н а тән ерекш е қы зметі, синтаксистік
қары м -қаты насы бола бермейді ж әне ол сөйлеу
кезінде туатын форма емес, ал, “ грамматикалық
ф ормалар - сойлеу негізінде сойлемде ғана қол-
даны латы н сойлеу (речь) бүтіндері” (М аманов).
О ны ң білдіретін грамм атикалы қ м ағы насы да
сөйлеу кезінде айқындалады. Демек, нөлдік фор-
ма болу үшін ол сөз сөйлемде белгілі бір тұрақты
қы змет атқары п, басқа бір сөзбен қары м -қаты -
насқа түсуі, түбір білдіретін жалпы грамматика-
лы қ мағынадан басқа грамматикалық мағына (ка-
тего р и ял ы қ грам м атикалы қ м ағы н а) білдіріп
тұруы керек. М ысалы: Одан да іиықты ж аңғы-
Поделитесь с Вашими друзьями: |