Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

ддсөзі жалпы іс-әрекетгі және  қимылдың сабақ- 

ты  мәнін  білдірумен  бірге  (бұл  м ағы налар түбір 

арқылы, я ғн и  лексикалы қ м ағы наны ң абстрак- 

пияланы п,  ж алпы лануы   арқы лы   беріліп  тұр) 

бұйрықтық м ағы наны  және ол  2-ж аққа  қараты- 

лы п,  онымен  бірге  анайы лы қ  және  жекеш елік 

мағыналарды  білдіріп тұр.  Бұл  соңғы   граммати- 

калық мағыналар, біріншіден, категориялық грам- 

матикалық м ағы налар болып табылады,  екінші- 

ден,  формальды түрде тұлғасы бар арнайы грам- 

матикалық форма арқылы берілмеген. Соған қара- 

мастан  мұнда  грамм атикалы қ  ф орма  бар,  ол  - 

тұлғасы з ф орм а,  я ғн и   сол жүйедегі  басқа  пара- 

дигмалық түрлену көрінісінде бұл  мағынаға қара- 

ма-қайш ы келетін, оппозиция болатын, бірақ бір 

грамматикалық категорияның (түрлену жүйесінің) 

шеңберінде бірлікте тұратын форма бар:  2-ші жақ 

сыпайы түрі  -ңыз (тыңда-ңыз),  2-жақ көпше түрі 

-ңдар (тыңда-ңдар) т.б.  Сонымен бірге бұл жерде 

бір  парадигмалық  жүйе  құрайтын  бұйры қ  рай- 

дың  1  және  3-ж ақ тұлғалары н да  келтіре  кетуге 

болады.  С о н д ай -ақ  бірінш і  мысалдағы  шықты 

сөзіндегі  3-ж ақты қ  м ағы на  жіктік  ж алғауды ң 

тұлғасыз формасы  (нөлдік форма) арқылы беріл- 

ген.  Оны да осы сөйлемдегі  1-жақ жекеше  мағы- 

ң- нада қойданылған бардым, айғай салдым сөздерін- 

дегі  -м   ф ормасы м ен  салыстыру  арқылы  тануға 

болады.

калық мағы насы бар,  бірақ арнайы  көрсеткішсіз 

тұлғада жұмсалатын  (кейде сөйлемде түсіп  қала- 

тын)  ерекш е  форма  3-ж ақ  жіктік жалғауы  ғана 

емес басқа да грамматикалық түрлену жүйесінен 

кездеседі. Мына мысалға назар аударайық:  Мәскеу 

оқы лы қ (Алтынсарин).  Ғылым таппай мақтанба 

(Абай).  Интернатта оқы п жүр талай қазақ бала- 

сы  (Абай).  Иығымда сіздің шаш, айқаласып тай- 

ілген сөздердің формасы  мен  грамматикалық ма- 

ғыналарына  көз жіберейік: Мэскеу осы сойлемде

ешбір  грамматикалық  ф ормасы з  қолданы лған, 

бірақ соған  қарамастан  қимылдың (барудың) ба- 

ғытын білдіріп, барыс септіктің мағынасын беріп 

тұр:  Мэскеуге  бардым.  Ғылым  сәзі  ешбір  кәр- 

сеткішсіз тура объект болып,  табыс септік мағы - 

насын  білдірігі тұр:  ғылымды таппай,  кел,  м а қ - 

танба  етістіктері  негізгі  түбір  күйде  және  оздік 

етіс  пен болымсыз тұлғада 2-ж аққа  қаратылып, 

бұйрықты  мағы нада  қолданы лған,  бірақ соңғы  

мағынаны білдіретін арнайы  грамматикалық фор- 

ма ж оқ.  Қазақ созі  иелік,  менш іктілік мағы нада 

жұмсалған,  бірақ, оны білдіретін ілік септік жал- 

ғауы  жоқ.  Шаіи сәзі,  керісінше, тәуелділік мағы- 

наны  білдіріп  тұр: сіздің шашыңыз.  Ол  мағынаны 

білдіретін тәуелдік жалғауы түсігі  қалған.  Міне, 

осы  корсетілген создердің бәрі де берілген сойлем- 

дерде  ешбір  тұ л ғасы з-ақ 

(нольдік  формада) 

белгілі  грамматикалық мағына білдіреді, ол  грам- 

матикалы қ м ағы на создің түбірін  білдіретін  ма- 

ғынадан  бөлек.  С өн дай -ақ  бұл  құбылыс  қазақ 

тілінде анда-санда ғана кездесетін кездейсөқ жайт 

емес. Әйтпесе бұл жайында сөз қөзғаудың қажеті 

де бөлмас еді...

Нөлдік тұлға өзінш е грамм атикалы қ фөрма 

бөла  алаты ны н  тіл  зерттеуші  ғалы м дар  атап 

көрсеткен бөлатын. Я ғн и ,  тілімізде нөлдік тұлға 

деген тілдік ф ам м атикалы қ құбылыс бар екенді- 

гінде дау жөқ.  Бірақ  нөлдік тұлғаға  нелер жата- 

ды деген  мәселеге  келгенде,  ғалымдардың пікірі 

бір жерден шықпайды.

Міне, өсы  ыңғайда  нөльдік фөрма мен  грам- 

матикалық форманың арақатынасын ашып алған 

жон.  Рас,  қазақ тілінде де,  басқа да түркі тілінде 

де  негізгі  соз  таптары на  жататын  создер  ешбір 

қосымша корсеткіштерсіз-ақ негізгі түбір күйінде 

тұрып  белгілі  лексикалы қ  м ағы наны   білдіреді, 

міне соның  нэтижесінде ол сөз ж аіп ы   ф ам м ати- 

калы қ  м ағы н аға  да  ие  бөлады.  Ойткені  сөздің 

жалпы  грамматикалық м ағы насы   - өны ң лекси- 

калық мағынасы негізінде,  атап айтқанда, лекси- 

калық мағынаның жалпылануы  арқылы туындай- 

тыны  - талассыз нэрсе.  Сөның арқасында сөздер 

белгілі өртақ қасиеттері арқылы төпталады.  Мы- 

салы,уй, бала, тас, қала, ойыншықт.б. сөздерлек- 

сикалы қ  м ағы насы  ж ағы нан  бір-біріне  ешбір 

ж ақы н ды ғы  жөқ:  әрқайсы сы  жеке-ж еке  заттың 

атауы. Сөл лексикалық мағынасы негізінде қалып- 

тасқан жалпы  грамматикалық  м ағы насы  ж ағы - 

нан  қарасақ,  бұл  сөздерде  өртақ  белгі  бар:  өл  - 

зат атауын білдіру.  Сөндықтан да бұл сөздер ф ам - 

матикалық тұрғыдан бір төп  -  зат есім  құрайды. 

С өндай-ақ  қызыл,  үлкен,  биік,  жақсы т.б.  сөздер

м у г Ф и л и і   гі/і

заіты ң сын-сапасын білдіруі, он, екеу, э/сүз, елу т.б. 

сөздер заттың санын біддіруі, кел, жүр, ойна, жүгір 

т.б.  сөздер қимылды білдіруі ж ағы нан жеке-жеке 

грамматикалық тогі  (сөзтаптарын) құрайды.  Сон- 

ды қтан  да  кейбір  еңбектерде  айтылып  жүрген 

“түбір  сөздерде лексикалы қ  м ағы н а  болады  да, 

грамматикалық м ағы на болмайды” деген  қағида 

ш ы нды ққа жанаспайды.  Бірақ түбір сөзде грам- 

м атикалы қ  м ағы наны ң  болуы  оны  нөлдік ф ор- 

мада тұр деуге  негіз болмайды,  ойткені түбірдің 

тұл ғасы н а  тән  ерекш е  қы зметі,  синтаксистік 

қары м -қаты насы   бола бермейді ж әне ол  сөйлеу 

кезінде туатын  форма емес,  ал,  “ грамматикалық 

ф ормалар  -  сойлеу  негізінде сойлемде  ғана  қол- 

даны латы н сойлеу (речь) бүтіндері”  (М аманов). 

О ны ң  білдіретін  грамм атикалы қ  м ағы насы   да 

сөйлеу кезінде айқындалады. Демек,  нөлдік фор- 

ма болу үшін  ол  сөз сөйлемде белгілі  бір тұрақты 

қы змет атқары п,  басқа бір  сөзбен  қары м -қаты - 

насқа түсуі,  түбір білдіретін жалпы  грамматика- 

лы қ мағынадан басқа грамматикалық мағына (ка- 

тего р и ял ы қ  грам м атикалы қ  м ағы н а)  білдіріп 

тұруы  керек.  М ысалы:  Одан  да  іиықты  ж аңғы- 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: