Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

м ағы на тудырып тұр.  Қ азақ тіліндегі бірді-екілі 

сөздің құрам ы ндағы   бей (би)  -  бейшара,  бейма- 

за,  бейуақы т, на -  наразы  т.б.  я ғн и ,  бұл  сияқты  

префикстер  қазақ  тілінде  жаңа  түбірге  қосы ла 

алмайды, бұлар басқа тілден сол создің құрамында 

бөлінбейтін  бөлшек ретінде,  бір морфологиялық 

единица ретінде енген префикс емес,  олар  кірме 

түбірдің  құрам ы на еніп  кетеді.  С он дай -ақ іщ&і 

ф лекси я  ж олы   да  қа за қ   тілінде  сөзтүрлен ім  

жүйесінің  бір  арнайы  түрі  ретінде  кездеспейді. 

М ысалы,  араб тілінде  сөздің құрам ы ндағы   ішкі 

дыбыстардың өзгеруі арқылы  жаңа грамматикалық 

м ағы на туады: катаба-жазу,  жазды етістігі  бол- 

са,  китаабун -  кітап  та,  кутбун  -  кітаптар деген 

к ө п т ік   м ә н д і  б іл д ір е д і.  Іш кі  ф л е к с и я н ы ң  

элементтері  орыс  тілінде  де  кездесіп  отырады: 

собирать  (жинау)  - собратв (жинап  алу),  бегать 

(жүгіру)  -  бежатв  (жүгіріп  кету)  т.б.  сияқты  

етістіктің видтік мағыналары, сөздің құрамындағы 

ды бы с  өзгер істер і 

(іш кі  ф л е к с и я )  а р қ ы л ы  

беріледі.  Грамматикалық мағынаның екпін арқылы 

да берілуі қазақ тілінде ж оқ деуге болады.  Қ азақ 

•тіліндегі болымсы з  етістік  пен  етістік  түбірден 

заттық  ұғы м дағы  жаңа сөз тудыратын  -м а,  -ме, 

-ба,  -бе,  -па,  -пе қосымшалары арқылы жасалған 

сөздердегі екпіннің әр түрлілігі,  мысалы, кеспе - 

сөз мағынасын айыру сипаты бола алмайды.  Орыс 

тілінде  ек п ін   сөз  м ағы н а сы н   (л е к с и к а л ы қ ) 

айырумен  бірге  (мысалы, замок -  қо р ған , замок

грамматикалық м ағы на тудыруға да негіз бола- 

ды:  окна  -  терезелер,  окна  -  терезенің  (жекеш е 

ілік септік),/?у/а/-қолдың, руки-к олдар, воды-су- 

дың,  воды-сулар  т.б.  С ондай-ақ  қазақ  тілінде 

грамматикалық  м ағы наны   берудің  супгшетивті 

жолы да кездеспейді.  Мысалы, орыс тілінде адам 

деген  ұғым  человек  сөзі  арқылы  берілсе,  оны ң

көпше түрі бүтіндей басқа сөзбенж?дг/ (адамдар) 

беріледі.  С ондш -ъ кхорош о (жақсы) ж ән ълучш е

п ар ал л ел ьд ер і  де  су п п л ет и в т і  жол  ар қ ы л ы  

ф ам м атикалы қ м ағы на білдіруге жатады.

3. 

түрлері дерлік кездесіп отырады.  Негізгі создердің 

тіркесуі  арқы лы   грам м ати калы қ  м ағы н ан ы ң  

берілуі дегенде,  әдетте,  ол  сөздердің өзгермеген 

сол  тұлғалары нда  тұры п  бір-бірімен  тіркесуі 

арқылы  жеке  тұрған дағы сы н ан   өзгеше,  жаңа 

фамматикалы қ мағынаны білдіруін айтамыз.  Бұл

-  әсіресе  түбір  тұлғадағы   зат  есімдердің  бір- 

бірімен тіркесіп  қолданылуынан ан ы қ  көрінеді. 

Әдетте,  зат  есім  түбір  тұлғасы нда  заттың  атын 

білдіру  м ағы насы м ен  байланысты  қолданылса, 

енді бір зат есім екінш і зат есіммен түбір тұлғада 

тіркессе, зат атауын білдіруге жат мағынада қатыс- 

ты қ-сы н д ы қ  м ағы н ада  жұмсалады.  М ысалы: