Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

жиі  кездесетіні - қосымша арқылы грамматикалық 

м ағы н ан ы ң   берілуі.  Әсіресе  ф орм а  тудыратын 

сөзтүрленім  қосымш алары  арқы лы   неше  алуан 

грамм атикалы қ м ағы н а беріледі:  коптік жалғау 

арқылы  коптік, тәуелдік жалғау арқылы тәуелдік, 

ж ақты қ м ағы налар,  жіктік ж алғау арқылы ж ақ- 

т ы қ ,  ж е к е ш е л ік -к о п т ік   м а ғ ы н а л а р ,  с е п т ік  

ж алғаулары  арқылы  қим ы л,  іс-әрекеттің  иесі, 

м ен ш іктіл ік,  тура  ж әне  ж ан ам а 

объектілік, 

мезгілдік, мекендік-бағытгық, құралдық-амалдық 

сияқты   мағы налар,  шырай  жұрнақтары арқылы 

бір тектес  сы нны ң салыстырмалы  я күшейтпелі 

сипаты ,  етіс  ж ұрнақтары   арқы лы   қим ы л,  іс- 

әрекетгің субъекті мен объекгі арасындағы әр түрлі 

қатынастарды білдіру, болымсыз етістік жұрнағы 

арқылы сол қимылдың болмауы,  шақ жұрнақтары 

арқылы сойлеп тұрған сәтпен байланысты қимыл- 

ды ң  болып  кеткенін,  я  болып  ж атқаны н,  я  әлі 

болмағанын (шақтық мағыналарды) білдіруі, рай 

т ұ л ға л а р ы   а р қ ы л ы   қ и м ы л д ы ң   б о л у-б ол м ау 

ш арты н,  тілек-н и етін ,  біреуге  бұйыруы н  т.б. 

білдіруін корсетуге  болады.  М ысалы, ж оғары да 

берілген екі мысалдағы су-ға, біт-пе-с,  ет-кен-ге, 

күл-е-міз, жыла-п,  дэме ет-кен-ге, және жаса-ма- 

й-мын,  еңбек-тің,  жеміс-і-н,  көз-бен,  көр-е-м-ін, 

кейінгі-ге,  бер-е-м-ін сөздерін  алып  қарайы қ.  Су 

(жалпы зат атауы, деректі т.б.) түбірге  -ға  қосы- 

лу  арқы лы   ж анама  объект,  қим ы лды ң  бағыты, 

орны мағы насы  үстелген.  С о н д а й -ақ ^ /т- қимы- 

лы ны ң -пе болмайтынын, орындалмайтынын,  -с 

ш ақты қ  м ағы на, өт қим ы лы на  -кен откен  ш ақ- 

тық мағына,  -гесебептік-мақсаттық мағына, күл 

іс-әрекетке  -е ауы спалы   осы  ш ақ  м ағы н асы н , 

арқы лы )  орындалатыны н,  жыла  қим ы лы на  -п 

қимылдың  амалын,  (дәме)  ет  қим ы лы на  -кен 

откен шақты -ге себептік-мақсаттық мағына, жаса 

іс-әрекетке -ма болымсыздық мағынаны -й ауыс- 

палы  осы  ш ақ  м ағы на,  -мын  қим ы лды қ  1  ж ақ 

арқылы жалғыз (жекеше)  орындалатынын,е/*5ел: 

жалпы зат ұғымының,  -/ 3-жаққа (еңбек) тәуелді 

екенін,  -н белгілі қимылдың  (көру) тура объектісі 

екенін  білдіру,  көз  жалпы  зат  ұғы м ны ң,  -бен 

құралдық,  амалдық  мәнін,  көр  іс-әрекетке  -е 

ауыспалы  осы  ш ақ мәнін,  -м  (-м ін)  осы  қимыл-

СӨЗДЕРДІҢ  М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ   Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы

421

д ы ң  

1 -ж а қ   а р қ ы л ы   ж а л ғ ы з  

( ж е к е ш е )  

оры ндалаты ны н, жаса іс-әрекетке  -й ауыспады 

осы  ш ақ,  -мы н  осы  қимылдың  1-жақ  арқы лы  

жалғыз  (жекеше)  орындалатынын/сеі//«г/ қаты с- 

т ы қ   м ә н г е   -г е   ж а н а м а   о б ъ е к т іл ік   (ж ә н е  

субстантивтік) мән, бер қимылға -е ауыспалы осы 

ш ақ  м ән ін ,  -м   (-м ін )  осы  қим ы лды ң  1-ж ақ 

а р қ ы л ы   ж а л ғ ы з   (ж ек еш е)  о р ы н д а л а т ы н ы н  

білдіреді. Ал қазақ тілінде грамматикалық м ағы - 

наны  префикс арқылы білдіру жолы жоқ.  М ыса- 

лы,  орыс тілінде при-шел  (келді),;у-ішл  (оқытты, 

үйретті), за-ш ел  (келіп-кетті),  про-читал  (оқы п 

ш ықты), пере-шел (өтіп  кетті) т.б.  сөздердегі при, 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: