Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

жалпы  қимылды  білдіруіне  қарай туғанда,  аиіа- 

ж а ғ ы н а н   т уғанда,  кірер  создерін   бір  топ  етіп, 

3-ж ақ  субъектінің  қим ы лы н  білдіруі  ж ағы нан 

ашсіды,  кірер  создерін  бір  топ  етіп,  тәуелділік 

м әніне  қарай есігін,  койнына,  денец  создерін  бір 

топ  етіп  т.б.  топтауға  болар  еді.  С ойтіп  жалпы 

мағына,  грамматикалық мағынаның бірыңғайла- 

сты ғы,  ортақтығы ж ағы нан сөздерді белгілі топ- 

тарға жіктеуге  болады.  С оны м ен  бірге  ол  грам- 

матикалық мағыналардың түрлері де, берілу жол- 

дары да біркелкі емес.  М ысалы, туғанда,  ашады, 

/арерсоздерінің жалпы қимыл,  іс-әрекетті білдіруі 

мен салттылық (туғанда,  кірер) сабақтылық (аша- 

ды)  м ағы налары   нақты  қим ы лды ң абстракция- 

ланы п, жалпылануы арқылы  пайда болған.  Сон- 

д а й -а қ  дүние,  есігін,  өлец,  өлецмен,  жер,  қойнына, 

денең создерінің жалпы  зат атауын  білдіруі  нақ- 

ты  заттардың абстракцияланып, жалпылануы ар- 

қы лы  пайда  болып  отыр.  Д ем ек,  бұл  тэрізді 

грамматикалық мағыналар создердің лексикалық 

мағы наларының абстракциялануы, жаппылануы 

арқы лы   беріледі.  Сойтіп,  бұл  -  грамматикалық 

м ағы на  білдірудің  сем антикалы қ  тәсілі  (жолы) 

болып табылады.

Осымен  байланысты  бірден  мынадай  сұрақ 

туады.  Нақты  заттың  аты  немесе  нақты   қимыл 

болса,  ол лексикалы қ  м ағы на да,  жалпы  заттың 

аты  немесе жалпы  қимыл  болса,  ол  грамматика- 

л ы қ м ағы на бола ма?

Бұл сұраққа нақты да толық жауап беру үшін 

жоғарыдағы сойлемдегі создерді талдап  көрейік.

Берілген сөйлемдегі дүние, есік, же^сөздерінің 

әрқайсысы жеке-жеке  ұғымды білдіретін  заттың 

аты, туғанда,  ашады,  кірер  -  нақты  қимыл  ұғы- 

мын  білдіретін  сөздер,  сон д ай -ақ төрт,  жеті  - 

нақты санды білдіретін создер, ақ, көк, сары - зат-

т ы н   н якгты  

т ү г і н  

б іп п і п е т і н  

Г К І Н П Я П Т  

б   А т я п   я й т -

омір,  тірш ілік, есік -  ауыс.,  өмірге,  іс пен еңбек- 

ке алғаш   аттап,  қадам басып  кіру,  араласу,жер - 

жер планетасы ны ң  үстіңгі  қабаты,  сыртқы қы р- 

тысы,  құрлы қ, дегендердің осы  көрсетілген лек- 

сикалық мағыналарында ешбір ортақтық, жақын- 

ды қ  ж оқ,  әрқай сы сы   -  бәлек-бөлек  заттардың 

атауы; туғанда  - ана құрсағы нан ш ығу, дүниеге 

келу, аіиады - ауыс., жабық тұрған нәрсенің есігін, 

бетін  ш алқайту,  аңқайту,  кірер  -  ену,  келу,  де- 

гендердің осы  корсетілген лексикалы қ  м ағы на- 

ларында ортақтық,  ұқсастық жоқ, бір-бірінен осы 

мағыналары арқылы ажыратылады; төрт -  үштен 

кейінгі  есептік  сан,  жеті  алтыдан  кейінгі  сан 

дегендердің де лекси калы қ  мағы налары   болек- 

бөлек;дд: -қардың, сүттің, бордыңтүсіндей, қараға 

қарама-қарсы , көк  -аш ы қ  аспан тәрізді түс, сары

- піскен егіннің  немесе апельсиннің түріндей түс 

дегендердің де  лекси калы қ  мағы налары   бөлек- 

бөлек,  өйткені  бұлар әр түрлі түстерді  білдіреді. 

Сонымен  бірге бұл нақты  (лексикалық)  м ағы на- 

ларының жалпылануы да мүмкін. Атап айтқанда, 

дүние,  есік,  жер ж алпы  зат атауларын  білдіреді, 

туғанда,  ашады,  кірер  жалпы  қимылды,  іс-әре- 

кетті  білдіреді,  төрт,  жеті  -  жалпы  бір  санды 

білдіреді,  ақ,  көк,  сары  -  жалпы  түсті  білдіреді, 

яғн и   сапалы қ сы нны ң белгілері.  М іне,  бұл  соң- 

ғы  корсетілгендер  - нақты лексикалы қ м ағы на- 

лардың жалпылануы арқылы пайда болған жалпы 

грамматикалық мағыналар, яғни бұлар белгілі бір 

создің  ғана м ағы н алы қ сипаты  емес,  белгілі  бір 

топтағы ,  айталы қ,  заттың  атын  білдіру  немесе 

қимыл  іс-әрекетті  білдіру  т.б.  создердің  ортақ 

жалпы  м ағы насы .  Осы жалпы  м ағы налары ны ң 

ортақты ғы   арқы лы   создер топтасып,  белгілі  бір 

грамм атикалы қ  топ  құрайды:  дүние,  есік,  жер - 

заттың атын  білдіретін создер - зат есім, туғанда, 

-  етістік,  тәрт,  жеті -  заттың  санын  білдіретін 

создер сан  есім, ақ,  көк,  сары (жақсы, үлкен,  биік) 

заттың  сы ны н  білдіретін  создер  -  сын  есім  т.б. 

Сойтіп,  сез лексикалы қ мағынасы арқылы басқа 

создерден дараланып, жекеленіп, болініп  отырса, 

жалпы грамматикалық мағынасы арқылы керісін- 

ше  басқа  создермен  ортақ  сипат  алып,  ж ақы н - 

дап, жалпы  грамматикалық топ  құрауға бейімде- 

леді.  Сонда  созде  жалпы  заттың  атын,  немесе 

жалпы  қи м ы лд ы ,  немесе  ж алпы  сы нды   т.б. 

білдіретін  бір  ғана жалпы  грамматикалық м ағы - 

на бола  ма ж әне баска да грамматикалық м ағы - 

налармен  (жоғарыда созде бір я бірнеше грамма- 

тикалық мағына болады дедік)  қарым-қатынасы,

СӨ ЗДЕРДІҢ   М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ   Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы

417

Сөзде лексикалы қ м ағы наны ң жалпылануы 

негізінде  пайда болатын  жалпы  грамматикалық 

мағы на  (жалпы  заттың  аты,  жалпы  қимыл  т.б.) 

басқа  да  жалпы  грамм атикалы қ  мағы наларды 

білдіруге  негіз  болады.  М ысалы,  жалпы  заттың 

атауы  болу  м ағы насы м ен  бірге  ол  жалпы  грам- 

матикалық  м ағы на  жекелеген  (жалпы)  заттың 

атауы  болуы  м үмкін  немесе  алуан  түрлі  заттың 

жалпы  ортақ атауы  болуы  мүмкін  (жалпы  есім); 

деректі  немесе дерексіз зат атауы болуы  мүмкін; 

адамға байланысты (кімдік)  немесе адамнан бас- 

қа затқа байланысты атау болуы мүмкін т.б.  Сон- 

д ай -ақ заттың сы ны н білдіретін  сөздер сапалы қ 

сы н ға  немесе  қаты сты қ  сы нға  байланысты  бо- 

луы  мүмкін,  қимылды білдіретін сөздер салтты- 

лы қ  немесе  сабақты лы қ  сипатпен  қатысты  бо- 

луы мүмкін немесе қимылдың неше түрлі семан- 

тикалы қ  сипаты  болуы  мүмкін  (қалы п,  қо зға- 

лыс,  амал  - әрекет, ойлау қабілетіне байланысты, 

көңіл күйіне байланысты т.б.).  Бұлардың барлы- 

ғы  да  сөздің  жалпы  сем антикасы нан  туындай- 

тын жалпы грамматикалық мағыналары.  Сөйтіп, 

сөзде жалпы  грам м атикалы қ  м ағы на біреу  ғана 

емес,  бірнеше де болуы  мүмкін.

Жалпы  грамматикалық  м ағы наны ң осы си- 

яқты   сипаты на ерекш е  назар аударуға  негіз бо- 

лып отырған бұл мәселелердің бұрын бір жақты, 

қате түсіндіріліп  келуінде болып отыр.  Ең алды- 

мен грамматикалық мағына лексикалық мағына- 

мен жарыса оты рып,  айқы ндай,  саралай түсетін 

м ағы на емес,  сол лекси кал ы қ  м ағы наны ң жал- 

пылануы арқылы туатын  сөздің жалпы  м ағы на- 

сы. Л ексикалы қ м ағы н аға қарағанда  граммати- 

калы қ  м ағы на  одан  кейін  пайда  болады.  Атап 

айтқанда,  грамматикалық  м ағы на алдымен лек- 

сикалық м ағы наны ң жалпылануы арқылы  пайда 

•'болып> содан  кейін  сөйлеу  процесінде  сөздің 

жұмсалу  м ақсаты на  қарай  оған  әр  түрлі  тұлға- 

лардың  қосылуы  арқылы немесе сөйлемде басқа 

сөздермен  әр  қилы   қары м -қаты н асқа  түсуі  ар- 

қылы үстеледі, демек, осының нәтижесінде екінші 

қатардағы  м ағы на болып табылады.  С ондай-ақ 

лексикалы қ м ағы наны ң  мәні дара болса,  сөйтіп, 

сөздерді  бір-бірінен саралап,  бөлуге  негіз болса, 

грамм атикалы қ  м ағы н а  жалпы  болады,  жеке 

создерге  (ф орм аға)  ғана емес,  солардың белгілі 

топтарына тән болатындықтан, сөздерді  грамма- 

тикалық сипаты жағынан, жоғарыда көрсетілген- 

дей, топтауға  негіз болады.  О ны ң  үстіне  сөз бір 

ғана лексикалы қ м ағы наны   білдірсе,  граммати- 

калық мағына сөйлемдегі сөзде, әдетте, бірнешеу 

болады.  Е кін ш іден ,  гр ам м ати кал ы қ  м ағы н а

сөйлеу  процесінде  сөздің  әр  түрлі  грамматика- 

л ы қ   тұлғалар  арқы лы   түрленуінен  де  туады, 

корінеді.  Ү ш інш іден,  грамматикалық  м ағы на 

сөйлеу процесінде сөздердің басқа сөздермен әр 

қилы   қары м -қ аты н асы н ан   да  пайда  болады. 

Бұлардың барлығы да грамматикалық мағына деп 

тан ы лған ы м ен ,  олардың  әрқайсы сы ны ң  мәні, 

сипаты, грамматикалық категория ұғымына қатыс- 

ты, сездің белгілі топтарға бөлініп, олардың ірам- 

м атикалы қ  сипатын  айқындаудағы  рөлі  бірдей 

емес. Сондықтан да грамматикалық мағына атау- 

лыны жасалу тәсіліне,  сөздің ф ам м атикалы к си- 

патын айқындаудағы  мәніне  қарайж алпы грам- 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: