мен, жер, қойнына, денец создерін бір топ етіп,
жалпы қимылды білдіруіне қарай туғанда, аиіа-
ды, кірер создерін бір топ етіп, салттылық сипаты
ж а ғ ы н а н т уғанда, кірер создерін бір топ етіп,
3-ж ақ субъектінің қим ы лы н білдіруі ж ағы нан
ашсіды, кірер создерін бір топ етіп, тәуелділік
м әніне қарай есігін, койнына, денец создерін бір
топ етіп т.б. топтауға болар еді. С ойтіп жалпы
мағына, грамматикалық мағынаның бірыңғайла-
сты ғы, ортақтығы ж ағы нан сөздерді белгілі топ-
тарға жіктеуге болады. С оны м ен бірге ол грам-
матикалық мағыналардың түрлері де, берілу жол-
дары да біркелкі емес. М ысалы, туғанда, ашады,
/арерсоздерінің жалпы қимыл, іс-әрекетті білдіруі
мен салттылық (туғанда, кірер) сабақтылық (аша-
ды) м ағы налары нақты қим ы лды ң абстракция-
ланы п, жалпылануы арқылы пайда болған. Сон-
д а й -а қ дүние, есігін, өлец, өлецмен, жер, қойнына,
денең создерінің жалпы зат атауын білдіруі нақ-
ты заттардың абстракцияланып, жалпылануы ар-
қы лы пайда болып отыр. Д ем ек, бұл тэрізді
грамматикалық мағыналар создердің лексикалық
мағы наларының абстракциялануы, жаппылануы
арқы лы беріледі. Сойтіп, бұл - грамматикалық
м ағы на білдірудің сем антикалы қ тәсілі (жолы)
болып табылады.
Осымен байланысты бірден мынадай сұрақ
туады. Нақты заттың аты немесе нақты қимыл
болса, ол лексикалы қ м ағы на да, жалпы заттың
аты немесе жалпы қимыл болса, ол грамматика-
л ы қ м ағы на бола ма?
Бұл сұраққа нақты да толық жауап беру үшін
жоғарыдағы сойлемдегі создерді талдап көрейік.
Берілген сөйлемдегі дүние, есік, же^сөздерінің
әрқайсысы жеке-жеке ұғымды білдіретін заттың
аты, туғанда, ашады, кірер - нақты қимыл ұғы-
мын білдіретін сөздер, сон д ай -ақ төрт, жеті -
нақты санды білдіретін создер, ақ, көк, сары - зат-
т ы н н якгты
т ү г і н
б іп п і п е т і н
Г К І Н П Я П Т
б А т я п я й т -
омір, тірш ілік, есік - ауыс., өмірге, іс пен еңбек-
ке алғаш аттап, қадам басып кіру, араласу,жер -
жер планетасы ны ң үстіңгі қабаты, сыртқы қы р-
тысы, құрлы қ, дегендердің осы көрсетілген лек-
сикалық мағыналарында ешбір ортақтық, жақын-
ды қ ж оқ, әрқай сы сы - бәлек-бөлек заттардың
атауы; туғанда - ана құрсағы нан ш ығу, дүниеге
келу, аіиады - ауыс., жабық тұрған нәрсенің есігін,
бетін ш алқайту, аңқайту, кірер - ену, келу, де-
гендердің осы корсетілген лексикалы қ м ағы на-
ларында ортақтық, ұқсастық жоқ, бір-бірінен осы
мағыналары арқылы ажыратылады; төрт - үштен
кейінгі есептік сан, жеті алтыдан кейінгі сан
дегендердің де лекси калы қ мағы налары болек-
бөлек;дд: -қардың, сүттің, бордыңтүсіндей, қараға
қарама-қарсы , көк -аш ы қ аспан тәрізді түс, сары
- піскен егіннің немесе апельсиннің түріндей түс
дегендердің де лекси калы қ мағы налары бөлек-
бөлек, өйткені бұлар әр түрлі түстерді білдіреді.
Сонымен бірге бұл нақты (лексикалық) м ағы на-
ларының жалпылануы да мүмкін. Атап айтқанда,
дүние, есік, жер ж алпы зат атауларын білдіреді,
туғанда, ашады, кірер жалпы қимылды, іс-әре-
кетті білдіреді, төрт, жеті - жалпы бір санды
білдіреді, ақ, көк, сары - жалпы түсті білдіреді,
яғн и сапалы қ сы нны ң белгілері. М іне, бұл соң-
ғы корсетілгендер - нақты лексикалы қ м ағы на-
лардың жалпылануы арқылы пайда болған жалпы
грамматикалық мағыналар, яғни бұлар белгілі бір
создің ғана м ағы н алы қ сипаты емес, белгілі бір
топтағы , айталы қ, заттың атын білдіру немесе
қимыл іс-әрекетті білдіру т.б. создердің ортақ
жалпы м ағы насы . Осы жалпы м ағы налары ны ң
ортақты ғы арқы лы создер топтасып, белгілі бір
грамм атикалы қ топ құрайды: дүние, есік, жер -
заттың атын білдіретін создер - зат есім, туғанда,
ашады, кірер- қимыл, іс-әрекетті білдіретін создер
- етістік, тәрт, жеті - заттың санын білдіретін
создер сан есім, ақ, көк, сары (жақсы, үлкен, биік)
заттың сы ны н білдіретін создер - сын есім т.б.
Сойтіп, сез лексикалы қ мағынасы арқылы басқа
создерден дараланып, жекеленіп, болініп отырса,
жалпы грамматикалық мағынасы арқылы керісін-
ше басқа создермен ортақ сипат алып, ж ақы н -
дап, жалпы грамматикалық топ құрауға бейімде-
леді. Сонда созде жалпы заттың атын, немесе
жалпы қи м ы лд ы , немесе ж алпы сы нды т.б.
білдіретін бір ғана жалпы грамматикалық м ағы -
на бола ма ж әне баска да грамматикалық м ағы -
налармен (жоғарыда созде бір я бірнеше грамма-
тикалық мағына болады дедік) қарым-қатынасы,
СӨ ЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы
417
Сөзде лексикалы қ м ағы наны ң жалпылануы
негізінде пайда болатын жалпы грамматикалық
мағы на (жалпы заттың аты, жалпы қимыл т.б.)
басқа да жалпы грамм атикалы қ мағы наларды
білдіруге негіз болады. М ысалы, жалпы заттың
атауы болу м ағы насы м ен бірге ол жалпы грам-
матикалық м ағы на жекелеген (жалпы) заттың
атауы болуы м үмкін немесе алуан түрлі заттың
жалпы ортақ атауы болуы мүмкін (жалпы есім);
деректі немесе дерексіз зат атауы болуы мүмкін;
адамға байланысты (кімдік) немесе адамнан бас-
қа затқа байланысты атау болуы мүмкін т.б. Сон-
д ай -ақ заттың сы ны н білдіретін сөздер сапалы қ
сы н ға немесе қаты сты қ сы нға байланысты бо-
луы мүмкін, қимылды білдіретін сөздер салтты-
лы қ немесе сабақты лы қ сипатпен қатысты бо-
луы мүмкін немесе қимылдың неше түрлі семан-
тикалы қ сипаты болуы мүмкін (қалы п, қо зға-
лыс, амал - әрекет, ойлау қабілетіне байланысты,
көңіл күйіне байланысты т.б.). Бұлардың барлы-
ғы да сөздің жалпы сем антикасы нан туындай-
тын жалпы грамматикалық мағыналары. Сөйтіп,
сөзде жалпы грам м атикалы қ м ағы на біреу ғана
емес, бірнеше де болуы мүмкін.
Жалпы грамматикалық м ағы наны ң осы си-
яқты сипаты на ерекш е назар аударуға негіз бо-
лып отырған бұл мәселелердің бұрын бір жақты,
қате түсіндіріліп келуінде болып отыр. Ең алды-
мен грамматикалық мағына лексикалық мағына-
мен жарыса оты рып, айқы ндай, саралай түсетін
м ағы на емес, сол лекси кал ы қ м ағы наны ң жал-
пылануы арқылы туатын сөздің жалпы м ағы на-
сы. Л ексикалы қ м ағы н аға қарағанда граммати-
калы қ м ағы на одан кейін пайда болады. Атап
айтқанда, грамматикалық м ағы на алдымен лек-
сикалық м ағы наны ң жалпылануы арқылы пайда
•'болып> содан кейін сөйлеу процесінде сөздің
жұмсалу м ақсаты на қарай оған әр түрлі тұлға-
лардың қосылуы арқылы немесе сөйлемде басқа
сөздермен әр қилы қары м -қаты н асқа түсуі ар-
қылы үстеледі, демек, осының нәтижесінде екінші
қатардағы м ағы на болып табылады. С ондай-ақ
лексикалы қ м ағы наны ң мәні дара болса, сөйтіп,
сөздерді бір-бірінен саралап, бөлуге негіз болса,
грамм атикалы қ м ағы н а жалпы болады, жеке
создерге (ф орм аға) ғана емес, солардың белгілі
топтарына тән болатындықтан, сөздерді грамма-
тикалық сипаты жағынан, жоғарыда көрсетілген-
дей, топтауға негіз болады. О ны ң үстіне сөз бір
ғана лексикалы қ м ағы наны білдірсе, граммати-
калық мағына сөйлемдегі сөзде, әдетте, бірнешеу
болады. Е кін ш іден , гр ам м ати кал ы қ м ағы н а
сөйлеу процесінде сөздің әр түрлі грамматика-
л ы қ тұлғалар арқы лы түрленуінен де туады,
корінеді. Ү ш інш іден, грамматикалық м ағы на
сөйлеу процесінде сөздердің басқа сөздермен әр
қилы қары м -қ аты н асы н ан да пайда болады.
Бұлардың барлығы да грамматикалық мағына деп
тан ы лған ы м ен , олардың әрқайсы сы ны ң мәні,
сипаты, грамматикалық категория ұғымына қатыс-
ты, сездің белгілі топтарға бөлініп, олардың ірам-
м атикалы қ сипатын айқындаудағы рөлі бірдей
емес. Сондықтан да грамматикалық мағына атау-
лыны жасалу тәсіліне, сөздің ф ам м атикалы к си-
патын айқындаудағы мәніне қарайж алпы грам-
Поделитесь с Вашими друзьями: |