СӨ ЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы
415
грамматикалық сипаты аш ы лм ақ) оған (тілдің
грамматикалық құры лы сы на) тән басты-басты
грамматикалык ұғымдарды ажыратып, олардың
ерекш еліктерін, сипаты н айқы ндап алу қажет.
Өйткені тілдің грам м атикалы қ құрылысы сала-
сала жұйелерден құралады да, олардың тұтасты-
ғы сол жүйелерге тән белгілі заңдылықтардың
негізінде болып отырады. Ол жүйені айқы ндап,
заңдылықтарын алу үшін сала-салаларын сарап-
қа салып, жекелеген ерекшеліктерін, ортақ грам-
матикалық сипаттарын, әр құбылыстың ішкі мәні
мен сыртқы тұрпатын және оның шекарасын ай-
қындау үшін, ондағы грамм атикалы қ әр түрлі
амал-тәсілдерді, сөздердің белгілі бір ортақ қаси-
еттері арқылы то п -то п қ а болінуін, олардың ма-
ғыналары мен сөйлеу процесіндегі қызметтерін
білу қажет. Д емек, сөздің сойлеу процесіндегі
басқасөздермен әр түрлі қатынастарының негізінде
пайда болатын ішкі мәндері, оның көрінісі бола-
тын сыртқы түр-тұлғасы, солардың барлығы не-
гізінде сөйлемде олардың белгілі қызмет атқаруы
т.б. тілдің грамматикалық құрылысымен байла-
нысты болса, оның өзіндік ерекшеліктері тағы да
сол сөздің грамматикалық сипатымен анықтала-
ды. Сөйтіп,|ен басты грамматикалық ұғымдарға
грамматикалык мағына, оның берілу тәсілінің бір
түрі граммат икалык форма жэне осы екеуінің
жүйелі ж иы нтығы н құрайтын грамматикалық
категория дегендер енеді. Бұл үшеуі бір-бірімен
диалектикалық бірлікте болып, тілдің граммати-
калық құбылысын құрайды да, қалған жекелеген
грамматикалық единицалар мен құбылыстар, жүйе-
лер осы ұғымдардан туындайды.
1.5. ГРА М М А ТИ КА ЛЫ Қ М АҒЫ НА Ж Ә Н Е О Н Ы Ң
Т Ү Р Л Е Р І
4Г ’
ц& Ь
, Тілдегі әрбір сөздің (белгілі ұғымды білдіре
алатын мэнді сөздің) нақты лексикалық мағына-
сымен бірге жалпы грамматикалық мағынасы да
болады. Сөздің лексикалы қ м ағы насы - нақты,
ұғы м ды қ м ағы на, я ғн и бір сөзден екінші сөзді
айыратын реестрлік создік мағынасы болса, грам-
матикалық мағынасы - сөздің тым жалпы мағы-
насы, сол сөздің лексикалы қ мағынасының жал-
пылануы немесе оған әр түрлі тұлғалар үстелу
арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа
сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салда-
рынан пайда болатын ж әне создерді бір-бірінен
болмей, керісінше белгілі бір грамматикалық тогі-
тарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы
мағыналар болып табылады.
Г рам м атикалы қ м ағы на сайы п келгенде,
сөздің лексикалы қ мағынасымен тікелей байла-
нысты болады. Бірақ грамматикалық мағыналар-
дың озі біркелкі емес. Тікелей лексикалы қ мағы-
надан туатын да, создің түрлену жүйесі негізінде
тұлғалауынан да пайда болатын грамматикалық
м ағы налар бар. Туғанда дүние есігін аіиады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең (Абай) деген
сойлемді талдап корейік. Сөйлемде қолданылған
әрбір соз бір-бір лексикалы қ м ағы наны және
бірнешеден фамматикалық мағынаны білдіріп тұр:
1. туғанда, лексикалы қ м ағы насы - нақты туу
қим ы лы ; граммагикалық м ағы налары - 1) жал-
пы қимылды білдіруі; 2) салттылық мән; 3) еткен
ш ақты қ мэн; 4) бір қимылдың (ашудың) мезгілін
білдіруі; 2. дүние, лексикалы қ м ағы насы - әлем
м ағынасындағы дерексіз зат; ф ам м атикалы қ ма-
ғыналары: 1) жалпы абстракт зат атауы; 2) қаты-
сты қ-м енш іктілік мән; 3. есігін, лекси калы қ ма-
ғы насы - үйдің бір бөлігі болып табылатын есік
нақты заттың ауыспалы мағы нада қолданылуы;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы
болуы; 2) екінш і бір затқа (дүние) тәуелді, со-
ның болшегі бөлуы; 3) өл тәуелділік 3-ж аққа
қатысты; 4) тура өбъектіні білдіру; 4. аіиады, лек-
сикалық мағынасы - ауыс мағынадағы ашу қимы-
лы ; гр ам м ати к ал ы қ м ағы н а л а р ы : 1) ж алпы
қимылды білдіру; 2) өл қим ы лды ң сабақты бө-
луы; 3) ауыспалы өсы ш ақ м энін білдіру; 4) 3-
ж ақтағы субъектінің қимылы; 5. өлең, лексика-
л ы қ м ағы насы - нақты олең деген зат атауы;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы
болуы ; 2) аш у қи м ы л ы н ы ң гр ам м ати к ал ы қ
субъектісі болуы; 6. олеңмен, лекси калы қ м ағы -
насы - нақты өлең деген зат атауы; грамматика-
л ы қ мағы налары: 1) жалпы зат атауы; 2) кіру
қим ы лы ны ң амалын білдіру; 7.жер, лексикалы қ
мағы насы - нақты жер деген зат; грамматикалық
мағыналары: 1) жалпы зататауы бөлуы; 2) қатыс-
ты қ-м ен ш іктік мән; 8. қойнына, лексикалы қ ма-
ғы насы - нақты қойы н деген зат; грамматика-
л ы қ м ағы н ал ар ы : 1) ж алпы зат атауы болуы;
2) екінш і бір затқа (жер) тәуелді болуы; 3) тәу-
елділік үш ж ақта болуы; 4) қим ы лды ң кірер ба-
ғы ты н білдіруі; 9. кірер, лексикалы қ мағынасы -
нақты кіру деген қимыл; грамм атикалы қ м ағы -
налары: 1) жалпы қимылды білдіруі; 2) ол қимыл
салтты; 3) келер ш ақ мәні; 4) 3-ж ақ субъект ар-
қылы ол қимылдың іске асуы; 10. деяе//,лексика-
лық мағынасы - дене деген зат; фамматикалық ма-
ғыналары: 1) жалпы зат атауы болуы; 2) тәуелділік
мағына; 3) 2-жак, жекеше, анайы; 4) кіру қимылы-
416
М О Р Ф О Л О Г И Я
ның грамматикалық субъектісі. Бұлар осы сөйлем-
дегі сөздердің білдіретін бөлек-бөлек м ағы нала-
ры, бұлардың да өз ішінен тереңдетіп әрі қарай
м ағы налы қ реңктерге де кіш ірейтіп бөле беруге
болады.
Осы шағын талдаудан көрінетіндей, сөйлем-
дегі әрбір мәнді сөз бір лексикалы қ м ағы на және
бір я бірнеше грамматикалық мағынаны білдіреді.
Ж әне грамм атикалы қ м ағы налар біркелкі емес,
олардың берілу тәсілдері де әр түрлі. Осы создерді
кейбір ортақ грамматикалық мағыналарына қарап
топтауға да болады. М ысалы, жалпы затты зат
атауын білдіруіне қарай дүние, есігін, өлец, өлец-
Поделитесь с Вашими друзьями: