.4 .  Г Р А М М А Т И К А Л Ы Қ   Ұ Ғ Ы М Д А Р

СӨ ЗДЕРДІҢ  М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ   Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы

415

грамматикалық  сипаты  аш ы лм ақ)  оған  (тілдің 

грамматикалық  құры лы сы на)  тән  басты-басты 

грамматикалык ұғымдарды ажыратып,  олардың 

ерекш еліктерін,  сипаты н  айқы ндап  алу  қажет. 

Өйткені тілдің  грам м атикалы қ  құрылысы  сала- 

сала жұйелерден  құралады да,  олардың тұтасты- 

ғы  сол  жүйелерге  тән  белгілі  заңдылықтардың 

негізінде  болып  отырады.  Ол жүйені  айқы ндап, 

заңдылықтарын алу үшін сала-салаларын сарап- 

қа салып, жекелеген ерекшеліктерін, ортақ грам- 

матикалық сипаттарын, әр құбылыстың ішкі мәні 

мен сыртқы тұрпатын және оның шекарасын ай- 

қындау  үшін,  ондағы   грамм атикалы қ  әр  түрлі 

амал-тәсілдерді, сөздердің белгілі бір ортақ қаси- 

еттері арқылы то п -то п қ а болінуін,  олардың  ма- 

ғыналары  мен сөйлеу процесіндегі  қызметтерін 

білу  қажет.  Д емек,  сөздің  сойлеу  процесіндегі 

басқасөздермен әр түрлі қатынастарының негізінде 

пайда болатын  ішкі мәндері,  оның көрінісі бола- 

тын сыртқы түр-тұлғасы, солардың барлығы  не- 

гізінде сөйлемде олардың белгілі қызмет атқаруы 

т.б.  тілдің  грамматикалық  құрылысымен  байла- 

нысты болса, оның өзіндік ерекшеліктері тағы да 

сол сөздің грамматикалық сипатымен  анықтала- 

ды.  Сөйтіп,|ен басты  грамматикалық ұғымдарға 

грамматикалык мағына, оның берілу тәсілінің бір 

түрі  граммат икалык  форма  жэне  осы  екеуінің 

жүйелі  ж иы нтығы н  құрайтын  грамматикалық 

категория дегендер  енеді.  Бұл  үшеуі  бір-бірімен 

диалектикалық бірлікте болып, тілдің граммати- 

калық құбылысын құрайды да, қалған жекелеген 

грамматикалық единицалар мен құбылыстар, жүйе- 

лер осы  ұғымдардан туындайды.

1.5.  ГРА М М А ТИ КА ЛЫ Қ   М АҒЫ НА   Ж Ә Н Е   О Н Ы Ң  

Т Ү Р Л Е Р І

4Г ’ 

ц& Ь

, Тілдегі әрбір  сөздің  (белгілі  ұғымды  білдіре 

алатын  мэнді сөздің)  нақты лексикалық мағына- 

сымен бірге жалпы  грамматикалық мағынасы да 

болады.  Сөздің лексикалы қ  м ағы насы   -  нақты, 

ұғы м ды қ  м ағы на,  я ғн и   бір  сөзден  екінші  сөзді 

айыратын реестрлік создік мағынасы болса,  грам- 

матикалық мағынасы  - сөздің тым  жалпы  мағы- 

насы, сол сөздің лексикалы қ мағынасының жал- 

пылануы  немесе  оған  әр  түрлі  тұлғалар  үстелу 

арқылы  түрленуінің  нәтижесінде  немесе  басқа 

сөздермен әр алуан  қарым-қатынасқа түсу салда- 

рынан  пайда болатын ж әне создерді  бір-бірінен 

болмей, керісінше белгілі бір грамматикалық тогі- 

тарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы 

мағыналар болып табылады.

Г рам м атикалы қ  м ағы на  сайы п  келгенде, 

сөздің лексикалы қ мағынасымен тікелей байла- 

нысты болады.  Бірақ грамматикалық мағыналар- 

дың озі біркелкі емес. Тікелей лексикалы қ мағы- 

надан туатын да,  создің түрлену жүйесі  негізінде 

тұлғалауынан да  пайда болатын  грамматикалық 

м ағы налар  бар.  Туғанда дүние есігін аіиады өлең, 

Өлеңмен  жер  қойнына  кірер  денең  (Абай)  деген 

сойлемді талдап  корейік.  Сөйлемде қолданылған 

әрбір  соз  бір-бір  лексикалы қ  м ағы наны   және 

бірнешеден фамматикалық мағынаны білдіріп тұр:

1.  туғанда,  лексикалы қ  м ағы насы   -  нақты  туу 

қим ы лы ;  граммагикалық  м ағы налары   -  1) жал- 

пы  қимылды білдіруі;  2) салттылық мән;  3) еткен 

ш ақты қ мэн; 4) бір қимылдың  (ашудың)  мезгілін 

білдіруі;  2.  дүние, лексикалы қ  м ағы насы   -  әлем 

м ағынасындағы дерексіз зат;  ф ам м атикалы қ ма- 

ғыналары:  1) жалпы абстракт зат атауы;  2) қаты- 

сты қ-м енш іктілік  мән;  3. есігін, лекси калы қ ма- 

ғы насы   -  үйдің бір бөлігі  болып  табылатын  есік 

нақты  заттың ауыспалы  мағы нада қолданылуы; 

грамматикалық мағыналары:  1) жалпы  зат атауы 

болуы;  2)  екінш і  бір  затқа  (дүние)  тәуелді,  со- 

ның  болшегі  бөлуы;  3)  өл  тәуелділік  3-ж аққа 

қатысты;  4) тура өбъектіні білдіру;  4. аіиады, лек- 

сикалық мағынасы - ауыс мағынадағы ашу қимы- 

лы ;  гр ам м ати к ал ы қ   м ағы н а л а р ы :  1)  ж алпы  

қимылды  білдіру;  2)  өл  қим ы лды ң  сабақты  бө- 

луы;  3)  ауыспалы  өсы  ш ақ  м энін  білдіру;  4)  3- 

ж ақтағы   субъектінің  қимылы;  5. өлең, лексика- 

л ы қ   м ағы насы   -  нақты  олең  деген  зат  атауы; 

грамматикалық мағыналары:  1) жалпы зат атауы 

болуы ;  2)  аш у  қи м ы л ы н ы ң   гр ам м ати к ал ы қ  

субъектісі болуы;  6. олеңмен, лекси калы қ м ағы - 

насы  -  нақты  өлең деген зат атауы;  грамматика- 

л ы қ  мағы налары:  1)  жалпы  зат  атауы;  2)  кіру 

қим ы лы ны ң амалын  білдіру;  7.жер, лексикалы қ 

мағы насы  -  нақты жер деген зат;  грамматикалық 

мағыналары:  1) жалпы  зататауы бөлуы;  2) қатыс- 

ты қ-м ен ш іктік мән;  8. қойнына, лексикалы қ ма- 

ғы насы   -  нақты  қойы н  деген  зат;  грамматика- 

л ы қ   м ағы н ал ар ы :  1)  ж алпы   зат  атауы  болуы;

2)  екінш і  бір  затқа  (жер)  тәуелді  болуы;  3)  тәу- 

елділік  үш ж ақта болуы;  4)  қим ы лды ң  кірер ба- 

ғы ты н  білдіруі;  9. кірер, лексикалы қ мағынасы  - 

нақты  кіру деген  қимыл;  грамм атикалы қ м ағы - 

налары:  1) жалпы  қимылды білдіруі;  2) ол  қимыл 

салтты;  3)  келер  ш ақ  мәні;  4)  3-ж ақ  субъект ар- 

қылы  ол  қимылдың  іске асуы;  10.  деяе//,лексика- 

лық мағынасы - дене деген зат; фамматикалық ма- 

ғыналары:  1) жалпы зат атауы болуы;  2) тәуелділік 

мағына; 3) 2-жак, жекеше, анайы; 4) кіру қимылы-

416

М О Р Ф О Л О Г И Я

ның грамматикалық субъектісі.  Бұлар осы сөйлем- 

дегі сөздердің білдіретін бөлек-бөлек м ағы нала- 

ры,  бұлардың да  өз  ішінен  тереңдетіп  әрі  қарай 

м ағы налы қ реңктерге де  кіш ірейтіп бөле  беруге 

болады.

Осы  шағын талдаудан көрінетіндей,  сөйлем- 

дегі әрбір мәнді сөз бір лексикалы қ м ағы на және 

бір я бірнеше грамматикалық мағынаны білдіреді. 

Ж әне  грамм атикалы қ  м ағы налар біркелкі  емес, 

олардың берілу тәсілдері де әр түрлі.  Осы создерді 

кейбір ортақ грамматикалық мағыналарына қарап 

топтауға  да  болады.  М ысалы,  жалпы  затты  зат 

атауын  білдіруіне  қарай дүние,  есігін,  өлец,  өлец- 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: