Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| алп), м ом , іиалқа я болмаса кейбір дыбысты қ
өзгерістері бар түбірлер болғаны н аңдай аламыз. Сонды қтан да оларды өлі түбір дейміз. Ал басқа тілдерде, мысалы, орыс тілінде, түбір әр уақытта м ағы налы бола бермейді, жеке тұрғанда ешбір мәнді, ұғымды білдіре алмайды. М ысалы, прони- татв (оқып шығу) деген создің түбірі - чит, про - приставка, ать - ж ұрнақ, бұндағы чит болшегі жеке тұрып еш бір мәнге ие емес. С он дай -ақ тілімізде ете сирек болса да соз бен дыбыстың да сәйкестігі кездеседі. М ысалы, а (А, а қажы келді ғой. - С ей ф улли н ),ә (ә, ақылшы бала, кеп пе едің. - Әуезов) тәрізді создер бір-бір дыбыстан тұр. Осыған қарап кейде жеке дыбыстар да мәнді бо- лады, м ағы на білдіре алады деп тұжырым жасау- ға бола ма? Әрине, жоқ. С онды қтан әр уақытта белгілі бір ұғымды білдіре алатын, тілдің ең кіші м ағы налы болшегі соз болып табылады. Бұл - создің басты ж әне тұрақты лексика-сем антика- л ы қ және грамм атикалы қ қасиеті. Осы қасиеті арқылы сөз тіл білімінің барлық саласының зерт- теу объектісі болып табылады. Создің белгілі бір мағынаны, ұғымды білдіруі оның ішкі мазмұны болса, соз белгілі бір дыбыс- тар жиынтығынан тұратындықтан, оның сыртқы дыбысты қ ж ағы да бар. Кез келген сөз белгілі бір дыбыстар ж и ы н ты ғы н ан , демек, ды бы сты қ комплекстен тұрады. М ысалы, бала деген соз торт дыбыстан тұра- ды, оны ң бірі (а) екі рет қайталанған, келмеген - 8 дыбыстан тұрады, оны ң бірі (е) үш рет қайта- л анған. Ол түсінікті. С оны мен бірге создің ішкі м ағы налы қ ж ағы мен сыртқы дыбысты қ ком п- лекс ж ағы арасында байланыс бар ма? Байланыс болса, оның сипаты қандай? - деген заңды сұрақ туады.
Создің ішкі м ағы н алы қ ж ағы мен сыртқы дыбыстық комплекс жағы арасында, әрине, бай- ланыс бар. Егер олардың арасында ешбір байла- ныс болмаса, кез келген дыбыстар жиынтығы соз бола берер еді ғой, ж а ң а ғ ы бала, келмеген деген сөздер белгілі дыбыстар ж иы нты ғы нан және өл дыбыстардың белгілі бір тәртіппен орналасуы- нан жасалып тұр. О ндағы дыбыстарды абла, не- месе лаба, немесе лбаа т.б. етіп қосқаннан соз жасалмайды. Бұның озі лексикалық единица рет- індегі соз, оның білдіретін мағынасы мен сыртқы
СӨЗДЕРДІҢ М ОРФОЛОГИЯЛЫ Қ ҚҮРЫ ЛЫ М Ы 413
дыбыстық қабырш ағы арасында белгілі бір бай- ланыс бар екенін көрсетеді. Бірақ ол байланыс - табиғи байланыс емес. Өйткені дыбыстар жеке тұрғанда, ешбір мәнге ие бола алмайды: б, а, л, а дегеннің әрқайсы сы нан ешбір мән туып тұрған жоқ. Сондықтан да белгілі жастағы адам мэніндегі бала сөзінің мағы насы сол төрт дыбыс білдіретін мәннен құралып тұрған ж оқ (жеке дыбыста мән ж оқ). Тілімізде біркелкі дыбыстар ж иы нты ғы - нан тұратын, тіпті бірдей дыбысталатын сөздердің мағыналары әр уақытта бірдей бола бермеуі, лек- сикалы қ ом онимдер - осы ны ң дәлелі. М ысалы, 1) қара дегенге қарама-қайш ы түсті білдіретін ақ (ақ шәйі орамал) ж әне 2) адал, кінәсіз, ж азы қ- сыз деген м ағы налардағы ақ ( Ынсапсызға не қе-
3) малдың сүті ж әне сүттен өндірілетін айран, қаты қ, қы мы з сияқты тағамдар мәніндегі ақ (ақ
мэндегі ақ болып кету сөзі, 5) ш ы нды қ ақиқат, хақ м ән ін д егі а қ (а қ өлім н ем есе ақ с ө й л е), 6) судың арнасы мен жылжуы мәніндегі ақ (су- дай ақ) сөздерінің (ҚТТС ) дыбысты қ құрам ы н- да, айтылуында бір-бірінен ешбір айырмашылы- ғы жоқ. С оған қарамастан я ғн и қанш алы қты бірдей дыбыстардан тұрып, бірдей айтылғанмен, әрқайсысы бір-біріне байланыссыз, кейде байла- нысты (көп м ағы налы қ негіздегі омоним болса) әр түрлі м ағы наны білдіреді. С ондай-ақ, 1) ке- рек, тағам , там ақ м эніндегі ас (ас адам ны ң арқауы), 2) там ақ пісіру, әзірлеу мэніндегі ас (ет ас), 3) бір жерден екінш і жерге қарай өту, орлеу мәніндегі ас (таудан ас) т.б. сөздер де дэл осы н- дай. Бұл сияқты ом оним сөздерді көптеп келті- руге болады. Б ұны ң озі сөз білдіретін м ағы на оны (сөзді) кұрайтын сыртқы дыбыстар мэнінен туындіЪіайтынын көрсетеді. Жекелеген дыбыстар ешбір мәнді білдіре алмайды. Демек, создің ішкі м ағы налы қ ж ағы мен оның сыртқы дыбыстық комплекс жағы арасын- дағы байланы с т абиғи емес, тарихи қалыптас-
айтқанда, жекеш елёгён дыбыстардан тұратын, қалыптасқан дыбыстық комплекс жеке-жеке бір тіл д ік е д и н и ц а р етінде белгілі бір ұғы м д ы білдіретін болған. М іне, ол ұғым - сол создің мағынасы, ойткені сөз айналамыздағы зат, құбы- лыс, я оның сыны мен саны, қимыл, іс-эрекет, оның эр түрлі амалы т.б. жайындағы ұғым, не соның аты, атауы. Сөздің м ағы насы әр түрлі болады. Создің жеке тұрғанда да, белгілі бір ұғымның аты ретін- де танылатын нақты м ағы насы да, одан туын- дайтын әр түрлі ауыс, келтірінді м ағы насы да, сойлеу процесінде неше түрлі тұлғалар қосылуы- ның нәтижесінде пайда болатын немесе басқа создермен қарым-қатынасқа түсу арқылы туатын сан салалы жалпы мағыналары да болады. Әрине, ол мағына түрлерінің бір-бірімен бай- ланы сы , ж алғасты лы ғы болуымен қатар бір- бірінен айырмаш ылықтары , озгешіліктері бола- ды. Ең аадымен соз білдіре алатын мағынаны екі түрге бәліп жүрміз: лексикалы қ м ағы на жэне грамматикалық мағына. жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|