-р а қ //-р е к . Бұл ж ұ р н а қ үстеу тү б ір л і
сөздердің озіне ж алғаны п, оларды ң бұры нғы
мәндеріне үстеме м ағы на жамайды: мекендік,
мезгілдік ұғымдардың мөлшері жалпылай айтыл-
май, саралана түсіп, кіш ірейтіңкіреген түрде
көрсетіледі. Бұл ретте аталған ж ұрнақ негіз
түбірден кейін тікелей жалғанса, кейде араға ба-
сқа бір тұлғаны салып та үстемеленеді. Сондай-
ақ -р а қ //-р е к аф ф иксі өзінен кейін де басқа
қосымшаларды қабылдай береді. Мұндайда оның
бұры н ғы м ағы н асы одан сайы н нақты лы на
түседі. Ашиа бүрылып әрірек кетті (Ахтанов).
Мүрат басқалардан артқарақ отб//?(Соқпақба-
ев).
-л ау//-л еу ж ұрнағы н -р а қ//-р ек түрінің си-
нонимі деп те қарауға болады. Өйткені екеуі де
кішірейтілген түрдегі салыстырма мәнінде жұмса-
лады: қызылдау - қызылырақ, биіктеу - биігірек,
үзындау - үзынырақ. Көзге жүпынылау көрінген
(Әбіш ев). Найман мен Керейдің қалқаны күнгей-
леу ж лтб/р^Есенберлин).
-ең ж ұ р н ағы мағынасы ж ағы нан -ра қ//-р ек,
- л а у //-л е у ж ұрнақтары на жақын. Бұл да тікелей
үстеу сөздердің өзіне ж алғаны п, оларға мезгіл,
мөлш ерлік мән үстейді. Мезгілдік мэндегі үстеу-
лер кішірейткіш ұғымда жұмсалады.
А лм ат ы ға бірнеше сағат кеіиең үштым (Би-
гелдинов). М ысалдағы кеш еңсөзін кешірек, кеш-
теутүрлерім ен де алмастыруға болады.
-сы н //-сін ж ұрнағы мезгілдік мэндегі үстеу
түбірлі создерге жалғанады. Онда да негізгі түбірге
көбінесе тікелей жалғанбай, араға басқа бір қосым-
шаны салып барып сатылай қосылады: кешкісін,
ертеңгісін, түнгісін. Бұл қосымшаның шығу төркіні
соң ш ылауынан ы қш ам далған ба деп ойлаймыз:
едәуірдесін бардым дегеннің толы қ түрі - едэуір-
ден соңсмес пе? Мүрат ертеңгісін полкты қабыл-
дады (Ахтанов). Ал үстеу түбірлі сөз дауы сты ға
аяқталса, аталған ж ұрнақ түбірге тікелей ж алға-
нады: Ертең ертесін Сорғабақ өңірін әлдеқандай
зор гүріл алды да кетті (Домбаев).
-ш аң//-ш еңж ұрнағы зат есімдерге жалғанып,
амалды қ мән білдіретін үстеу сөз табын туғы за-
ды. Мақсүттың көңілі жейдешең т үрған балаға
ауды (С арғасқаев). Дамбалш аң тысқа ата шық-
тым (Ж үнісов).
-д ы з //-д із . Бұл ж ұрнақ зат есімді сөздерге
ж алғаны п, мезгілдік ұғымда жұмсалады. Сырдың
бойын күндіз көру ғанибет... (М әуленов).
-д ы қ //-д ік жұрнағы да есім мәнді сөздермен
біріге жұмсалып, мезгілдік мәнді білдіреді. Әредік
жотелген дыбыстар естіліп ту/хЗб/ (Көш імов).
-а й //-е й ж ұ р н а ғ ы зат есім создерге қосылып
ам алды қ мәнді үсгеуді тудырады: М ектепке ба-
ражатып, жолай магазинге кірдім (Қалдыбаев).
Поделитесь с Вашими друзьями: |