Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

жасауда  жиі  қолданылады.  Зат  есім,  сын  есім, 

сан  есім,  есім діктүбірлі  создерге  қосы лы п,  ма- 

ғынасы әр түрлі  үстеулер жасауға қатынасады.

Ж оғарыда аталған сөз таптарынан жасалған 

осындай  құрылыстағы  үстеусөздер  сын-қимыл, 

сондай-ақ мезгіл,  мекен  мәндерінде жұмсалады. 

Д арқанбай  жаздай суда ;жу/?д/(Жансүгіров). Әр 

ш аңы рақтан  күмістей  бір  сом  елу  тиын  салық 

алынады  (Есенберлин).  Қүмшекерді  де  кү р ға к- 

тай күйсеп салатын (Ж ұмақанов).  Өтінемін,  ек- 

іншілей хат жаза көрм еңіз(Исабеков).

-дай қосымш асы  сондай-ақ түбір созге  ара- 

ға басқа бір тұлғаны салып барып та жалғанады: 

ф и н ). М үғалім дік кызметіңді ойдағыдай атқар- 

тылады.  Бұл  өте  коне  құбылыс  тәрізді:  тоты- 

көрмедім  - жаздайын көрмедім.

Кейде есімдік негізді  үстеулер -дай көрсетк- 

ішінен  кейін  -да қосымшасын  қабылдайды.  Бұл 

ретге салыстырма, амалдық мәндегі  үстеулер енді 

мезгілдік  ұғымда  жұмсалатын  болады:  Оңаша 

-ш а //-ш е .  Бұл  ж ұрнақ салыстыру  м ағы на- 

сын білдіретін  үстеу жасайды: қазақша,  қоңырша, 

меніңше,  жаңашат.б.

Түркологиялық әдебиеттерде бұл  қосымша- 

ның  ш ығу тегі /шг/ссөзімен байланыстырылады:

бүгінше  -  бүгін  шақта.  Мезгілдік  мәнде жұмсал- 

ған  создерде  бұл  пікірдің дұрысты ғы  аңғары ла- 

ды. Ал жоғарыдағьщай салыстыру мәнінде жұмсал- 

ған создерге (адамша, ескіше, жаңаіиа) бұл қағида 

онша жанаса бермейтін  сияқты.

С оны мен,  -ша  қо сы м ш асы н ы ң   б ойы нан 

осындай  ом оним дік  қатарда  келетін шя/ссозінің 

екі  түрлі  (мезгілдік  және  салыстыра  айту)  ұғы - 

мын  да түсінетін  боламыз.  -ша  қосымшасы  есім 

мэндес создерге ж алғанғанда, салыстыру ұғымы- 

нан  шығатын  сы н-қим ы лды қ  мэнде жұмсалады.

Мойын  ағаіиша  иіліп  жатыр (И сабаев).  Бы- 

лайіиа балықшыға қолқа сдтгдь/(Тұрманжанов).

Асты сызылған создердегі салыстырмалық мэн 

олардың  бұры нғы   (ша)  тұлғасы н  -дай  түрімен 

алмастырып  айтқанда,  ай қы н ы рақ  сезіледі.  Ба- 

дағы  олерше  созін  өлердей  деп  еркін  ауыстыра 

беруге болады.

Түбірі  есім  негізді  осындай  үстеулер  кейде 

мезгілдік  мәнді  де  білдіреді:  Менің  көзімше  жас 

жігітке жаңағыдай қызмет көрсетті(Сатыбал- 

дин).  Аталған  қосы м ш а  үстеу  түбірлі  создердің 

озіне жалғанғанда, мезгілдік мэнде келеді. Бүгініие 

Сағираның үйіне қонып шығайын (Тілеков). Екеуіңе 

қазірше бір болме жетпей л/с?(Райы м-құлов).

-иш ж ұрнағы м ен  келген  кейбір үстеу создер 

басқа да тұлғалы қ озгерістерге түсіп  айтыла бе- 

реді  (осыніиа,  өсыншама,  осытиалық,  осыншалық- 

ты).  Рас, мұндай тұлғалық озгеріске барлық үстеу- 

лер,  кобінесе,  есімдік  негізділері  бейім  келеді. 

(Сэрсенбаев).  Соуле машина табылмағанына он- 

Осындай  негізді  үстеулер енді  бірде -лық,  не 

болмаса -лы қ+ ты   түрінде  үстемелене  айтылады: 

Ағаш  дегенің осыншалық таптырмайтын нэрсе деп 

ойлаған жоқ (Тілегенов). Жолдан отиалык қашық 

емес (Соқпақбаев).