етістіктер
Құранды етістік ж асауға ең белсенді түрде
қатысатын сөздер тобы еліктеуіш сөздер, олар
құранды етістікте дара түрінде де, қос сөз түрінде
де қолданыла береді. М ысалы:мырс ет, маңқ ет,
саңқ ет, селк ет, шик ет, морт кет(у). Қатарына
бір салт атты тастақ төбені дүбірлете басып жетіп
келгенде ғана жиын елең етіп көңіл бөлісті (Әу-
езов). Екі б аланы ң балпы лдап сөйлегендері
Қабылды селк еткізеді (Ш әріпов).
Қ ұ р а н д ы е т іс т ік т і ж а с ау д а ды бы ст ық
еліктеуііи сөздер белсенді түрде қатысады. Д ы -
быстық еліктеуіш сөздерге табиғат құбылыс-
тарының, хайуанаттардың, заттардың бір-біріне
қ ақты ғы суы н ан пайда болаты н алуан түрлі
дыбыстарына еліктеуден қалыптасқан еліктеуіш
создерді көмекш і етістіктер құранды етістікке
айналдырады: баж ет, гүрс ет, дүрс ет, быж ет,
пыс ет т.б. Құранды етістіктің мағынасы сол ды-
быстың еліктеу мағынасымен ұштасып жатады.
Т ы н ы қ түнде м ы лты қ дауысы гүрс етті
(М айлин). Үйде оты рғандарш у ет/ш '(С онда).
О сы ндағы гүрс етті, шу етті, дегендердің
бірінші сыңарлары дыбыстық еліктеуіш сөздер.
Бейнелеуіш сөздердің қатысуымен ж асалған
құранды етістіктер - ж араты лы стағы кездесетін
ж а р ы қ , сәу л е м ен а л у ан т ү р л і қ и м ы л д ы қ
әрекеттердің елесі ретінде пайда болған лексика-
л ы қ бірліктер.
Бейнелеуіш сөздерге жанды заттың жүріс-
тұрысы, қимыл-әрекеті мен сыртқы пішін, тұлға-
сын бейнелейтінлш/*, митің, жылт, жарқ, жалп,
дода, бүрсең, ирең, лап, шошаң тәрізді көру қабілеті
арқылы қалыптасқан, қабы лданған сөздер жата-
ды. Мысалы: Мең-зең боп тұрған Ж әуке кенет
селт етті (М айлин). Киіздің ш аңы бүрқ етті...
“ пожар” екен! (Сонда).
М ұндағы селт етті, м ең-зең боп, бүрқ етті
дегендердің бірінші сыңарлары кілең бейнелеуіш
сөздер болады.
Құранды етістіктің екінш і сы ңары комекш і
етістіктер, бірақ олардың кез келгені емес, ет, қыл,
бол, бер тәрізділері ғана. Олар еліктеуіш сөзді
етістікке айналдырушы ж ұрнақ іспетті. Қалт ету
деген сөздің қалт ы лдау, тарс ет у д еген ім із
тарсылдау деген создермен озара мәндес болуы,
осьщан. Бастапқылары - аналитикалық, соңғьшары
- синтетикалы қ (м орф ологиялы қ) тәсілмен жа-
салған лексемалар.
Е ліктеуіш сөзді е тіс тік к е а й н ал д ы р у ш ы
комекш і етістіктер бір-бірімен тең деген ұғым
тумайды. Мысалы, ет көмекші етістігі тіркеспейтін
еліктеуіш сөз кемде-кем, басқа көмекшілер ондай
е м е с , ж ә н е ол т ір к е с к е н с ө з ін е т іс т ік к е
айналдырады да, одан туған м ағы н а негізінен
жұрнақ арқылы пайда болған сөзбен мәндес келіп
отырады. Мысалы: тарс ету - тарсылдау, дүңк
ету - дүңкілдеу, зыр ету - зырылдау, баж ету -
бажылдау,гу ету - гуілдеу,едірең ету - едіреңдеу,
елең ету - елеңдеу, қалт ету - қалтылдау, дыз ету
- дызылдау т.б. Көмекші етістік еліктеуіш сөздің
күрделі түрімен тіркескенде де, осы м ағы насы н
сақтайды . Мысалы: тарс-тарс ету - тарсылдау,
баж-баж ету - бажылдау т.б.
Белгілі құбылысты білдіруде аналитикалы қ,
синтетикалық тәсілмен жасалған лексемалар ұғы-
мы жағынан мәндес болғанмен, оның жеке сипа-
тын беруде бірінің аясы ж етпегенін, екінш ісі
толықтыратын өзіндік реңк, ерекш елікж оқ емес.
Оны тарсылдады деген сөзді тарс етті немесе
Поделитесь с Вашими друзьями: |