Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Құранды  етістік ж асауға  ең  белсенді  түрде 

қатысатын  сөздер  тобы  еліктеуіш  сөздер,  олар 

құранды етістікте дара түрінде де,  қос сөз түрінде 

де қолданыла береді.  М ысалы:мырс ет, маңқ ет, 

саңқ ет, селк ет,  шик ет, морт кет(у).  Қатарына 

бір салт атты тастақ төбені дүбірлете басып жетіп 

келгенде  ғана жиын елең етіп  көңіл  бөлісті  (Әу- 

езов).  Екі  б аланы ң  балпы лдап  сөйлегендері 

Қабылды  селк еткізеді (Ш әріпов).

Қ ұ р а н д ы   е т іс т ік т і  ж а с ау д а   ды бы ст ық 

быстық  еліктеуіш  сөздерге  табиғат  құбылыс- 

тарының, хайуанаттардың,  заттардың бір-біріне 

қ ақты ғы суы н ан   пайда  болаты н  алуан  түрлі 

дыбыстарына еліктеуден  қалыптасқан  еліктеуіш 

создерді  көмекш і  етістіктер  құранды  етістікке 

айналдырады:  баж ет, гүрс ет,  дүрс ет,  быж ет,

пыс ет т.б.  Құранды етістіктің  мағынасы сол ды- 

быстың еліктеу мағынасымен  ұштасып жатады.

Т ы н ы қ  түнде  м ы лты қ  дауысы  гүрс  етті 

(М айлин).  Үйде  оты рғандарш у ет/ш '(С онда).

О сы ндағы   гүрс  етті,  шу  етті,  дегендердің 

бірінші  сыңарлары дыбыстық еліктеуіш сөздер.

құранды  етістіктер  -  ж араты лы стағы  кездесетін 

ж а р ы қ ,  сәу л е   м ен  а л у ан   т ү р л і  қ и м ы л д ы қ  

әрекеттердің елесі ретінде пайда болған лексика- 

л ы қ бірліктер.

Бейнелеуіш  сөздерге  жанды  заттың  жүріс- 

тұрысы, қимыл-әрекеті мен сыртқы пішін, тұлға- 

сын  бейнелейтінлш/*, митің, жылт, жарқ, жалп, 

арқылы  қалыптасқан,  қабы лданған  сөздер жата- 

ды.  Мысалы:  Мең-зең  боп  тұрған  Ж әуке  кенет 

селт  етті  (М айлин).  Киіздің  ш аңы  бүрқ етті... 

“ пожар” екен!  (Сонда).

М ұндағы  селт етті,  м ең-зең боп,  бүрқ етті 

дегендердің бірінші сыңарлары кілең бейнелеуіш 

сөздер болады.

Құранды  етістіктің  екінш і  сы ңары   комекш і 

етістіктер, бірақ олардың кез келгені емес, ет, қыл, 

бол,  бер  тәрізділері  ғана.  Олар  еліктеуіш  сөзді 

етістікке  айналдырушы ж ұрнақ іспетті. Қалт ету 

деген  сөздің  қалт ы лдау,  тарс  ет у  д еген ім із 

тарсылдау деген  создермен озара мәндес болуы, 

осьщан.  Бастапқылары - аналитикалық, соңғьшары

-  синтетикалы қ  (м орф ологиялы қ)  тәсілмен  жа- 

салған лексемалар.

Е ліктеуіш   сөзді  е тіс тік к е   а й н ал д ы р у ш ы  

комекш і  етістіктер  бір-бірімен  тең  деген  ұғым 

тумайды.  Мысалы, ет көмекші етістігі тіркеспейтін 

еліктеуіш сөз кемде-кем, басқа көмекшілер ондай 

е м е с ,  ж ә н е   ол  т ір к е с к е н   с ө з ін   е т іс т ік к е  

айналдырады  да,  одан  туған  м ағы н а  негізінен 

жұрнақ арқылы пайда болған сөзбен мәндес келіп 

отырады.  Мысалы:  тарс  ету  -  тарсылдау,  дүңк 

күрделі түрімен  тіркескенде де,  осы  м ағы насы н 

сақтайды .  Мысалы: тарс-тарс ету - тарсылдау, 

баж-баж ету - бажылдау т.б.

Белгілі  құбылысты  білдіруде аналитикалы қ, 

синтетикалық тәсілмен жасалған лексемалар ұғы- 

мы жағынан  мәндес болғанмен,  оның жеке сипа- 

тын  беруде  бірінің  аясы  ж етпегенін,  екінш ісі 

толықтыратын өзіндік реңк, ерекш елікж оқ емес. 

Оны  тарсылдады  деген  сөзді  тарс  етті  немесе