5 - к е с т е .   Д ауы сты   ды бы стар ды ң   тір ек   (ж уан )

Үндесім фонологиясы тұрғысынан қарағанда 

дауысты дыбыстардың  ж уан-ж іңіш ке,  еріндік- 

езулік  үндесім  түрлері  бір  дауысты  дыбыс  бо- 

лып табылады.  Сонда:

1)  А тірек дауысты дыбысы  екі  үндесім ды- 

быстан  (А және Ә);

2)  Ы  тірек  дауысты  дыбысы  төрт  үндесім 

дыбыстан  (Ы,  I,  Ұ  және  Ү);

3)  О тірек дауысты дыбысы  үш  үндесім ды- 

быстан  (О,  О  және  Е)  тұрады.

Бірінші топқа ашық дауыстылар, екінші топқа 

қысаң дауыстылар,  үшінші топқа құранды (диф- 

тонг) дауыстылар ж инақталған.  Сонымен  қазақ 

тілінде  үш дауысты дыбыс  бар болып  шығады: 

аш ы қдауы сты   (немесе А дауысты);  қы саңдау- 

ысты  (немесе  Ы  дауысты);  құранды  дауысты

Қ азақ  фонологиясы  -  үндесім  (сингармо- 

низм) фонологиясы.  Ендеше, қазақ тіліндегі тірек 

дауыстыларды  “ үндесім  ф онем а”  деп,  ал  олар- 

дың  үндесім  варианттарын  “ үндесім  ал лоф он ” 

деп  атауға  болады.  Сонда  қазақ  тілінде  3  тірек 

дауысты  (фонема) бар.  Олар 9  үндесім  аллофон 

ретінде тарайды.

А (немесе,  аш ық) тірек дауысты екі  үндесім 

аллоф оннан  (А  -  негізгі  үндесім  аллофон,  Ә  - 

жай  үндесім аллофон)  құралады.

Ы  үндесім  (немесе,  қы саң)  тірек  дауысты 

төрт  үндесім  аллоф оннан  (Ы  -  негізгі  үндесім 

аллоф он,  I,  Ұ,  Ү  -  жай  үндесім  аллофондар) 

құралады.

О  (нем есе,  құранды )  тірек  дауысты  үш 

үндесім  аллоф оннан  (О  -  негізгі  үндесім  алло- 

фон,  О,  Е  - жай  үндесім аллофондар)  құралады.

Негізгі жэне жай  үндесім аллофондарды бел- 

гілеудің  шартты  екенін  ескеру  керек.  Ш ынды- 

ғында,  үндесім  аллофондардың ф онологиялы қ 

мәртебесі бір-бірімен тепе-тең.