ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
391
Бұлардан басқа да осы тұрғы дан талдауға
болатын ж а-н ~ ж а-қ (от ж ан-ды , отты ж ақ-
ты); ж а-й ~ ж а-з (дастарханды жай ~ жаз) т.т.
туынды түбір етістіктер бар.
Санаулы ғана етістіктерде кездесетін: -ай,
-ей, -ді, -бі, -р, -на т.т. етістік жұрнақтары кезде-
седі:кііиір-ей, бүк-ір-ей, өн-ді (жүрісі өн-ді-меді),
іл-бі (іл-бі-п келеміз), жай-на, қаңғы-р т.т. Адам
қартая келе бүкірейіп кішірейіп те кетеді. Ж аз
келсе-ақ айнала жайнап, ж айқалы п сала береді.
Қаңғырмай, үйге қайт.
б) Түбір етістік + күрделі жұрнақтар
Б аяғы дан қолданылып келе жатқан етістік
негізді туынды түбір етістіктердің ішінде жұрнақ-
тары ны ң құрамы күрделі болып келетіндері аз
кездеспейді. Бұлардың көбі жұрнақтары дыбыс-
т ы қ қ ы с қ а р у ға ұ ш ы рап, ілкі м о р ф о н е м ал ы қ
сипаты өзгерген, тіпті екі ж ұрнақ ажырамастай
бүтіндік түр алған т.б. кездеседі.
1. Себ-е-ле, кат-а-ла, қайт-а-ла, қу-а-ла, түр-
а-ла, үй-е-ле т.т. -ала, -еле деген бір түрлі тұлға
деп, оны -а, -еж эн е -ла, -лежұрнақтарынатарат-
қанда: тіс-те-ле, қу-да-ла дегендермен сәйкес-
тендіруге болатын тәрізді. Б ұған сық етістігінің
сық-а, сық-та дегендері де дэлел болады. Сық-а
деген ұяңдап: сы ғ-а (салыст.: сы ғ-ы рай ) болып
к е т п е й , сы қа д е п , қ қ а т а ң д ы ғ ы н с ақ тау ы да
-та>-а дегенді құптайтын тэрізді.
И нтервокалды қ заңға түспейтін: екі (ег-із
бен салыст.), жек-ір, тақ-а, теп-ең-де, төп-еле,
сүйе ~ сүй-ке-сүй-ке-ле тэрізділер тарихи тегі
сақталған түркі тілдер топтастығының ілгерідегі
деректеріне саяды.
2. Тап мұндай эволюция түрі: қор= (қор-
ран салД*>і) - қоры - қор(ы )-ғ-а - қор-ғала, қор-
ға-н, шақ-та, қүр= (құрқол, құр-т), құры (құры-
ғы р-ай, күн құры -т-ы п жіберді) -қ ү р -ғ-а , тара
> тар(а)-қа, сүйе < сүй(е)-ке, тіпті жалаң немесе
күрделі жұрнақты деп нақтылау қи ы н ға түсетін:
оя-н, оя-т, оя-у т.т. туынды түбір етістіктерге де
қатысты. Қарлұқ тілдерінде о ё ғдеген бүтін түбір
ойғ-ан, ой-ғ-ат түрлерінде етістік болып сақта-
луы қазақша: үйре-н, үй-ре-т дегендердің оларда
өрга-н, өр-га-т (ол тілдер мамандары: ой-ғат, өр-
ган т.т. деп талдайды) делінуі де қазіргі қазақ
тіліндегі: коз - қоз-ға, қүр~ қүр-ы - қүр-ға, қор~
қоры - қор-ға, сары - сар(ы )-ғ-ай т.т. туынды
түбір етістіктердің тарихи дамуын нақтылайды.
Соңы -ла, -ле негізіндегі күрделі ж ұрнақ-
тардың да тарихи тектері күңгірт немесе ара
жіктері аш ық корініп тұрған өзге де туынды түбір
етістіктер баршылық. Сонда оларды томендегідей
таратып тануға болады.
1. Өл-еу-сіре мен өл-ім-сіредегендерді салыс-
ты рғанда, өл-ім зат есімі нақты өл-еу түрі нақты
еместігімен осы екеуіндегі ілкі және -сіре (-сыра)
қосымш асына тереңдей қарауды қажет етеді.
Соны ң өзінде: күлім қа ғу делінеді де, жыла-
мсыра дегеннен жылам қ а ғу деп айтылмауы, өл-
еусөзінің де жоқтығы: өл, жыла, /суояетістіктерінің
-усіре, -мсыра, -мсіре жұрнақты түрлерін қазіргі
қазақ тілі тұрғысынан етістік негізді туынды түбір
етістіктер тобында тануға болатынын көрсетеді.
2. Балалар іиап-қы-ла-п ойнап жүр деген мен
Етті ш ап-қы -ла-п бүзды дегендерді алды ңғы -
сындағы шап-қылап соңғысындағы шапқы-ла бо-
лып таратылады да, бұры нғы сы ғана күрделі
жұрнақты етістік саналады.
Етіс ж ұрнақтары басқа жұрнақтардан соң
қосылады, - деп, тиянақтағанмен: түрт-ін-ек-те-
н, қор-ға-н-иіақ-т а-н, сұра-н-шақ-та-н, тартын-
шақтан т.т. ж ұрнағы түбірде екі рет қосылып
тұр. Мұндайларды: түртін-ектен, қорған-шақ-та-
н, сұра-н-шақ-та-нт.т. осылай таратып, -шақ-тан,
-е/с/леятүрлерінде тану керек болады.
3. -ла, -ле ж ұрнақты күрделі жұрнақтылар:
түй-гіште, қой-ғышта, қозға-лақта, ұш-қалакта,
жұмар-лақта. С ондай-ақ сор-ға-ла, т ұм-ш а-ла
т.т. мен ж алғаса береді.
4. Бүк-ірей, сығ-ырай, кіші-рей, жым-ырай сияқ-
тыларды екі ұдай талдауға болады:
бүк - бүкір - бүкірей
кіші - кіш ір - кішірей
жым - ж ы мыр - ж ы м ы р-ай
сы қ - сы ғы р-ай т.т.
5. Күрделі ж ұрнақты ларды ң соңы - ра, -ре
ж ұрнақты болып келуі жыла-мсыра тәрізділер-
ден басқа да: - жыра, -жіре түрінде: ел-жіре (егі-
ліп жылау ), бол-жыра (бол-быр, ш арш ап бол-
дыр-ды ), тұн-жыра т.т. етістіктермен тұтасып
қолданылады . Белгілі қим ы лды ң асуы, бұған
субъекті немесе бірнеше субъектінің нақты қатыс-
ты лығы, егер әңгіме объекті жайында ғана болса
оны ң айтылуы - ол өз алдына. Міне осылардың
нақтылығы етістік түбірлеріне белгілі етіс жұрна-
ғы, жұрнақтары да үстеліп, соларды мағы налы қ
та, сөйлемнің өзіне тән жүйелі дайын құры лы м-
дарымен айтылып, берілуіне етіс категориясының
тиісті жұрнақтары қосылады.
Септік ж алғауының атау септік деген тәрізді
ж алғаусы з сөздер тобы н құрайты ндар негізге
алынса, сол сияқты осыған дейін баяндалған түбір
Поделитесь с Вашими друзьями: |