а) Түбір  етістік  +  жалаң жұрнақтылар

.ЭУУ

V , V  

У ТЧ ./\ V / \ 1  V1

ыр-ай, өзге де: ыр-ғы, ыр-іиы, шап-шы,  шап-қы-ла, 

жаб-ыл,  жаб-ын,  ж ам-ыл тәрізді бірнеше туын- 

ды түбір етістіктер өрбіген.Жяз (не жаздым оған?) 

дегеннен  бір  ған а жаз-ды туынды түбір етістік- 

тер жасалған.  Оның өзі (қүлай жаздады,  өле жаз- 

да-гі)  -  көмекш і  етістік.

-Сық түбірінен  туы ндағандарды ң  м ағы н а- 

ларына үңілейік:

-Сық (ҚТТС  8т.  455-6.):  1.  қысып  суын  шы- 

ғару,  ағызу;  2.  күш  қолданы п  қысу,  сығы мдау, 

бүру:  битті  сы ғы п  өлтіру, жасын  сығу...

-сық-а (сол  бетте):  нығыздап лы қа толтыру; 

-сы қ-и  (457-6.):  әбден  лы қа  толу,  шамадан 

асып түсу,  сы лқию ...

-сық-си  (458-6.):  1.  көзді  сәл  ғана  ж ұм ы ң- 

қырап  қарау,  сы ғы раю ;  2.  сәл  ғана жылтыңдап 

көріну:  С ы қсим а шам.

-сы қ-т а  (459-6.):  1.  ны ғы здау,  ны ғарлау; 

2.  зорлау,  қыстау...

Сық-а мен  сық-та (ж ы лап-сы қ-та емес) де- 

гендердегі -а>-та жұрнақтарының түбірге  үстеп 

тұрған  м ағы наласты ғы   тарихи  ш ы ғу  тегі  бір 

екенін  куәланды рса,  -та дегенге  қарағанда,  -а 

ж ұрнақты ны ң  (ны ғы зда-у, лы қа толтыр-у)  -та, 

яғни фонемалық толық түрінен  (әбден лықа тол- 

тыру)  ны ғы здау  мен  толтырудың  сәл  де  болса 

бәсеңдеу екендігін айғақтайды. Сық-си мен сығ- 

ырай дегендерде де, олар мейлі тура,  мейлі ауыс- 

палы мағыналарда айтылсын,  мыс.: сықсиып неге 

түр  ол?  Сықсима  шам.  Бастығымыз  сықиып 

түрып киініп келіптіт.Ь. етістік түбірлерімен біте 

қалыптасқандар тобын құрайды.

Түбір + жүрнақ үлгісіндегі туынды түбір етіс- 

тіктер  де  барш ы лы қ.  Солардың  іш інен  тарихи 

түбі  бір деп тануға  келетін: -лы қ /-лік  ж әне - ы қ / 

-ік  ж ұрнақты лар.  И,  көн  етістіктерінен  өрбіген 

көн-дік пен көн-ік,  и - л ік т н   и-ік,  сондай-ақсо^- 

тық,  т ай-лы қ,  ш ай-лық,  шап-тық т.т.  бар.  Ол 

келе бізбен соқтық-ты.  Неге шайлық-тық? Шап- 

шымай, ты ныш   отыр т.т.

И -лік (4 т. 440-6.)  пен и-ік (489-6.)  - түбірлері 

бір, жұрнақтары торкіндес бола тұрса да, создікте 

ә р қ а й с ы с ы   д ер б ес  е тістік   есепті  та н ы л ы п , 

түсіндірілген.  О лардың стильдікт.б.  мәнді  қол- 

даныстарында айырма бары да байқалады.

Көн-дік пен көн-ік дегендер де осылар тәрізді. 

И   етістігінен  ж асал ған   бұлардан  озге  де: 

и-ле,  и-сін,  и-гер,  и-зе,  и-мен,  и-тер т.б.  туынды 

түбір етістіктер бар.

Жалаң жұрнақтылар ішінде -шы,  -ші жұрнақ- 

тарылар да бар.  М ысалы: Көңілі көн-ші-ме-ді,  су 

іиап-шы-п,  атқылап түр, корпені теп-іиі-п тікті, 

қолын суға мал-ш ы-ды.

Түбірлері  ап-айқы н да, дербес етістіктермен 

қатар: ыр-шы  мен  ыр-ғы,  ор-шы мен  ор-ғы,  қыр- 

іиы  мен  қыр-пы  өр-ші  мен  өр-бі  т.т.  түбірлерін 

салыстырып,  етістік негізді туынды түбір етістік- 

тер  қатарына қосатындар да кездеседі.

М ағынасы бір-ақ белгілі реңк мән айырмасы 

бар  екенін  білдіретін  -шы,  -ші  мен  -жы,  -жі 

жұрнақтарын салыстыра тануға келетін  мысалдар 

да  кездеседі.  Реніш  созіне  -/ж ұ р н а ғы   қосылып, 

рен(і)ж -і туынды түбір етістік жасалатыны,  сон- 

д ай -ақ бол-жы-ра,  был-жы-ра,  бүг-жи дегендерге 

был-ш еткізді,  бүк-ши,  тік-ш и дегендерді  қарсы 

қ ою ға келетін -жы,  -жі жұрнақты  етістік негізді 

туынды түбір етістіктер бар.

Олар: уыл-жы, тамыл-жы,  күміл-жі,  бағ-жи 

(бақ-ши) т.т. бүл-жы-ма,  бүл-жы-т-пай, тап-жы- 

л - м а   т.т.  болымсыз  түрлерінде  қайтпас  қатты 

шешімге келгендікпен айтылатын етістіктер де бар. 

С оңғы   болымсыздар д а ж д ы б ы с ы н ы ң  ұяңдығы, 

я ғн и  жұмсақтығы болымсыздық-лш ,  -ме немесе 

тапжылып корген емес “тәрізді  ”  болымсыздық- 

ты  аналитикалы қ түрде де,  ш (ш ап-ш ы ,  ор-ш ы) 

қатаң фонемасына теңейді.

Ж ұрнақтары ны ң  қатаң  дыбысты  басталуы 

ж ағы н ан   тара  ~  тар-қа  (ж иналы сқа  келгендер 

тарады, тез-ақ тар-қап  кетті); қызының қысқа ша- 

шын қанша тарап,  өрсе де тарқала бердіжәне  үй- 

ке ~ үйке-ле, сүй-ке ~ сүй-ке-ле (салыст.: сүй-ен, 

сүй -ке-н ) тәрізділер де бар.

О м оф орм алы   аф ф и к с те р  тобы н  құрай ты н  

-қы ,  -кі,  -ғы ,  -гі жұрнақты туынды түбір етістік- 

тер де бар.  Олар: ат-қы,  ыт-қы,  ыз-ғы, кер-гі, сыр- 

ғы,  ыр-ғы (~ы р-ш ы ),  ор-ғы (~ор-шы) т.т.  қүй-ғы, 

ора-ғы дегендер  озгелік  етістіктің  -т  жұрнақты 

түрінде: қүй-ғы -т ,  ора-ғы-т тәрізденіп қолданы- 

лады.

Омоформа делінетін себебі: қалау райда: күл- 

гі-м   келді,  кет -кі-сі келіп жүр,  бар-ғы -ң жоқ-ау 

шамасы;  біл-гі-лер-ің  келмеді  м е? т.т.  ж ұрнақ- 

тармен  қатар: күл-кі,  іиап-қы,  теп-кі тәрізді етіс- 

тікген есім тудыратын жұрнақпен де тұлғалас екені, 

олардың әрқайсысы ажыратылып танылуға тиіс.

Етіс аффикстерінің бірімен  қосы лған түрле- 

рінде  дербес  етістік  болатын,  туа  түптері  қазақ 

тілінде дыбыстық озгерістерге түсіп,  кобіне қыс- 

қары п  кеткен  туынды  түбір  етістіктер  де  ба'р. 

Бұлар:

Өздік етісте 

Озгелік етісте

оя-н 

оя-т

үйре-н 

үйре-т

уа-н 

уа-т

жұба-н 

жұба-т

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: