.ЭУУ
V , V
У ТЧ ./\ V / \ 1 V1
ыр-ай, өзге де:
ыр-ғы, ыр-іиы, шап-шы, шап-қы-ла,
жаб-ыл, жаб-ын, ж ам-ыл тәрізді бірнеше туын-
ды түбір етістіктер өрбіген.Жяз (не жаздым оған?)
дегеннен бір ған а жаз-ды туынды түбір етістік-
тер жасалған. Оның өзі (қүлай жаздады, өле жаз-
да-гі) - көмекш і етістік.
-Сық түбірінен туы ндағандарды ң м ағы н а-
ларына үңілейік:
-Сық (ҚТТС 8т. 455-6.): 1. қысып суын шы-
ғару, ағызу; 2. күш қолданы п қысу, сығы мдау,
бүру: битті сы ғы п өлтіру, жасын сығу...
-сық-а (сол бетте): нығыздап лы қа толтыру;
-сы қ-и (457-6.): әбден лы қа толу, шамадан
асып түсу, сы лқию ...
-сық-си (458-6.): 1. көзді сәл ғана ж ұм ы ң-
қырап қарау, сы ғы раю ; 2. сәл ғана жылтыңдап
көріну: С ы қсим а шам.
-сы қ-т а (459-6.): 1. ны ғы здау, ны ғарлау;
2. зорлау, қыстау...
Сық-а мен
сық-та (ж ы лап-сы қ-та емес) де-
гендердегі -а>-та жұрнақтарының түбірге үстеп
тұрған м ағы наласты ғы тарихи ш ы ғу тегі бір
екенін куәланды рса, -та дегенге қарағанда, -а
ж ұрнақты ны ң (ны ғы зда-у, лы қа толтыр-у) -та,
яғни фонемалық толық түрінен (әбден лықа тол-
тыру) ны ғы здау мен толтырудың сәл де болса
бәсеңдеу екендігін айғақтайды. Сық-си мен сығ-
ырай дегендерде де, олар мейлі тура, мейлі ауыс-
палы мағыналарда айтылсын, мыс.: сықсиып неге
түр ол? Сықсима шам. Бастығымыз сықиып
түрып киініп келіптіт.Ь. етістік түбірлерімен біте
қалыптасқандар тобын құрайды.
Түбір + жүрнақ үлгісіндегі туынды түбір етіс-
тіктер де барш ы лы қ. Солардың іш інен тарихи
түбі бір деп тануға келетін: -лы қ /-лік ж әне - ы қ /
-ік ж ұрнақты лар. И, көн етістіктерінен өрбіген
көн-дік пен көн-ік, и - л ік т н и-ік, сондай-ақсо^-
тық, т ай-лы қ, ш ай-лық, шап-тық т.т. бар. Ол
келе бізбен соқтық-ты. Неге шайлық-тық? Шап-
шымай, ты ныш отыр т.т.
И -лік (4 т. 440-6.) пен
и-ік (489-6.) - түбірлері
бір, жұрнақтары торкіндес бола тұрса да, создікте
ә р қ а й с ы с ы д ер б ес е тістік есепті та н ы л ы п ,
түсіндірілген. О лардың стильдікт.б. мәнді қол-
даныстарында айырма бары да байқалады.
Көн-дік пен көн-ік дегендер де осылар тәрізді.
И етістігінен ж асал ған бұлардан озге де:
и-ле, и-сін, и-гер, и-зе, и-мен, и-тер т.б. туынды
түбір етістіктер бар.
Жалаң жұрнақтылар ішінде -шы, -ші жұрнақ-
тарылар да бар. М ысалы: Көңілі көн-ші-ме-ді, су
іиап-шы-п, атқылап түр, корпені теп-іиі-п тікті,
қолын суға мал-ш ы-ды.
Түбірлері ап-айқы н да, дербес етістіктермен
қатар: ыр-шы мен ыр-ғы, ор-шы мен ор-ғы, қыр-
іиы мен қыр-пы өр-ші мен өр-бі т.т. түбірлерін
салыстырып, етістік негізді туынды түбір етістік-
тер қатарына қосатындар да кездеседі.
М ағынасы бір-ақ белгілі реңк мән айырмасы
бар екенін білдіретін -шы, -ші мен -жы, -жі
жұрнақтарын салыстыра тануға келетін мысалдар
да кездеседі. Реніш созіне -/ж ұ р н а ғы қосылып,
рен(і)ж -і туынды түбір етістік жасалатыны, сон-
д ай -ақ бол-жы-ра, был-жы-ра, бүг-жи дегендерге
был-ш еткізді, бүк-ши, тік-ш и дегендерді қарсы
қ ою ға келетін -жы, -жі жұрнақты етістік негізді
туынды түбір етістіктер бар.
Олар: уыл-жы, тамыл-жы, күміл-жі, бағ-жи
(бақ-ши) т.т. бүл-жы-ма, бүл-жы-т-пай, тап-жы-
л - м а т.т. болымсыз түрлерінде қайтпас қатты
шешімге келгендікпен айтылатын етістіктер де бар.
С оңғы болымсыздар д а ж д ы б ы с ы н ы ң ұяңдығы,
я ғн и жұмсақтығы болымсыздық-лш , -ме немесе
тапжылып корген емес “тәрізді ” болымсыздық-
ты аналитикалы қ түрде де, ш (ш ап-ш ы , ор-ш ы)
қатаң фонемасына теңейді.
Ж ұрнақтары ны ң қатаң дыбысты басталуы
ж ағы н ан тара ~ тар-қа (ж иналы сқа келгендер
тарады, тез-ақ тар-қап кетті); қызының қысқа ша-
шын қанша тарап, өрсе де тарқала бердіжәне үй-
ке ~ үйке-ле, сүй-ке ~ сүй-ке-ле (салыст.: сүй-ен,
сүй -ке-н ) тәрізділер де бар.
О м оф орм алы аф ф и к с те р тобы н құрай ты н
-қы , -кі, -ғы , -гі жұрнақты туынды түбір етістік-
тер де бар. Олар: ат-қы, ыт-қы, ыз-ғы, кер-гі, сыр-
ғы, ыр-ғы (~ы р-ш ы ),
ор-ғы (~ор-шы) т.т.
қүй-ғы,
ора-ғы дегендер озгелік етістіктің
-т жұрнақты
түрінде: қүй-ғы -т , ора-ғы-т тәрізденіп қолданы-
лады.
Омоформа делінетін себебі: қалау райда: күл-
гі-м келді, кет -кі-сі келіп жүр, бар-ғы -ң жоқ-ау
шамасы; біл-гі-лер-ің келмеді м е? т.т. ж ұрнақ-
тармен қатар: күл-кі, іиап-қы, теп-кі тәрізді етіс-
тікген есім тудыратын жұрнақпен де тұлғалас екені,
олардың әрқайсысы ажыратылып танылуға тиіс.
Етіс аффикстерінің бірімен қосы лған түрле-
рінде дербес етістік болатын, туа түптері қазақ
тілінде дыбыстық озгерістерге түсіп, кобіне қыс-
қары п кеткен туынды түбір етістіктер де ба'р.
Бұлар:
Өздік етісте
Озгелік етісте
оя-н
оя-т
үйре-н
үйре-т
уа-н
уа-т
жұба-н
жұба-т