Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

мүлде танымастай болып бірақ сол ілкі  мағы на- 

лары н  сақтай: әкел, эпер,  апар түрлерінде айты- 

лы п,  қолданылатыны  белгілі. сЭ/селсөзінің әке- 

далған да жасалымдары, дыбыстық болмыстары 

әр  түрлілігіне  қарамай,  м ағы наластар  саны н 

көбейтеді.  Бұлар  Ф .Ганиевтің таны м ы нш а,  сөз 

жасамның фонетикалық амалы  (яғни флективті 

құры лы м) делінуге тиіс  пе?  Бұл  сияқты   сөзжа- 

сам  немесе етістік түбірі, оның түрлеріне түпте- 

луде  бұларды  ғы лы ми  объективті  тану  мәселе- 

лері бар.

Оя-н,  оя-т, 

0

я-.у дегенде,  ең  кіші  бөлш ек- 

ғызу қажет пе?  Қазіргі өзбектілінде: оеғ,  ойғо-т, 

тілінде  -оян-у.  ғ  мен  у  ды бы стары ны ң  туысты- 

ғы  мен альтернатив екені: та-у мен тоғ сондай- 

а қ  к м е н г  (кел гел гәл); т ау мен дағ  (Д ағыстан) 

т.т. туыс тілдер деректерімен дәлелденеді.

Солай болғанның өзінде қазақ тілінде: оя+н- 

етістің  -« ж ән е -т қосымшаларымен  парадигма- 

тикалық жүйеде орын алмастырып айтылуы өзбек 

тіліндегі  ой-ғ(а)  -т  пен  о й -ғ  (а)-н дегендерден 

өзгеш елеу екенін  танытады.  Сары  <  сары  -(ы)  - 

ғ-а й,  ұл-(ы )-ғ-ай  дегендерде түбірге  қатысты -ғ  

тірілсе, түбір таны мы ндағы  тағы  бір жұмбақ.

Қазіргі  қазақ тілінде:  ба-й-ла (жіпті  бай-ла, 

басыңды  пәлеге бай-ла-ма,  қол бай-ла-у т.т.) бай

>  сөз бай-ла-с-у,  телефонмен бай-ла-н-ыс,  екеуі 

ерегісіп,  бай-ла-н-ыс-ып калды. т.  б.  туа түбі бой 

өзбек тілінде дербес сөз боғ та осы жалпытүркілік 

хүбірін сақтап,  қазақ тілінде бок-та,  бок-ш а-ла 

болып  айтылу да сақталған.  Қ азақ тілінде ұңғы  

деген құрал бар. Түбірлес үңгі,  осыдан туған үңгі-р; 

сондай-ақ ұңғы -ла дегендер мен том-пак (пәле- 

п а қ -та -п ), т өм-пе-ш ік,  дом -а-ла-к,  дөң,  дөң-ге- 

лек,  доң-ес; доп пен  топ,  топы,  топ-ас,  түп,  ток 

(тоқ  етерін  айт),  токыра т.т.  сөзжасам  (салыст. 

доп-ты) байлығының  мол қазынасын  түбірлес- 

тер деп  саю ға әбден  болады.  Тістеп-тірнектеп 

дегеннің екінші сыңары тырнсиі, тырнак-та екені, 

бірақ бұлар қосарлы  бір лексикалы қ бүтін болу- 

да  ды бы сты қ  та,  я ғн и   жіңіш келі-жуанды  бол- 

май,  тістелеп дегенмен  әуендесіп, тірнектетіп 

дегенге ауысқан.

Тілімізде баяғыдан  беріетістік негізді ТТЕ- 

етістіктер бар.  Мысалы: коры,  корға, олардан жа- 

салған корған (“Талдықорған” дегендердегі), кұры, 

кұрт  (кұры  көзіме  көрінбей,  оны  құрт бұл  жер- 

ден),  “неден құр қалдың”, ыт,  ытқы (ыта жөнелді, 

ытқы-п кетті), шап,  шапшы, сык, сыкси, сығырай т.т.

Осылар  және  басқа  да  бұлар  тәрізді  етістік