Туатүп  және  негізгі  түбір  етістікті

Түркі тілдері,  оны ң ішінде,  қазақ тілінің де 

жүз жылдан астам зертгеліп, жариялануында: кел, 

кет,  отыр,  түр,  білек,  өкпе,  аяқ т.б.  негізгі түбір, 

я ғн и   одан әрі  м ағы налы   кіші  бөлшектеуге  кел- 

мейтін лексема,  бүтін тұтас бір морфема делініп 

қабылданып  келді. Агглютинативті  құрылымды 

қазақ тілі  үшін  негізгі түбірдің  одан әрі  жұрнақ 

(тар) қосылып, туынды түбірге айналуына әр мор- 

фема ара жігінің танымалдығы да мұның дұрыс- 

тығын дәлелдеді. Сондықтан: өт-кіз, өт-кер, көл- 

жұрнақ(тар) ап-айқы н дара-дара танылады.

Етістік түбірлеріне арналған монографиялық 

еңбектер,  мектеп,  арнайы, жоғары оқу орында- 

рыны ң грамматика,  оқу құрадцарында бөлш ек- 

телмес бүтін деп келген, сондай-ак.ж а-н (отжан- 

ды),  ж а-қ  (ш ам  ж ақ),  уа-н,  уа-т   (баланы  уа-т, 

шыны уа-т-ыл-ды, уа-қ-та-л-ды) тәрізділерді туа 

түбір мен  негізгі түбір дегендерге эквивалент деп 

қана қарамай, тереңірек тексере тану қажеттігін 

туғызады.

Академик Ә .Т.Қайдаровты ң  қазақ тіліндегі 

бір  буынды  сөздерге  ж асаған  ғылыми  теория- 

лы қ  талдаулары  бұры ннан  айтылып  келе  жат-

қан : кө-з бен кө-р,  сө-з бен  сө-й (сөз сөйле),  қү-й 

(төбесінен  қүй  қазып),  қүйық-қүдық,  адақ  (ада 

болды деп те айтылады)-ау'д#, м үгүз-м үйүз-мүйіз 

т.б. санын, сапалық құрамдыларды шегін кеңейтіп, 

ж үйелеп,  түбірлер  туралы  ғы лы м   саласы ны ң 

іргесін жаңартты.

Туатүп,  туатүбір  делінуге  тиіс  көптеген  бір 

буынды  сөздер:  ке-л  және  ке-т ,  а-л  ж әне  а-т, 

сон дай -ақ:  то-п  пен  то-қ,  кү-н,  кү-й,  к ү -л  т.т. 

тарихи тұрғыдан түптеп келгенде, туынды түбірлер 

болып  шықты.

Қазақ тілінде есікті жап, көрпе жап, яғни жап 

деген  негізгі  түбір  етістік  бар.  1)  жап:  жау-ып, 

айтылып  қолданылуымен бірге, көрпе жауып еді, 

дегеннен:жа-б-ың-қы, жа-б-ыс, жа-б-ыс-тыр т.б. 

туындай береді.

Қ азақ тілі  үндестік  заңы  бойы нш а дауысты 

ды бы стан  басталатын  қосы м ш аларды ң  кейінді 

ықпалының әсерімен (ақ+ы рақ>ағы рақ, көп+ей> 

көбей, тап+а>таба-ды, тап+ып> тауып) к, қ, п қатаң 

дауыссыздар ұяңданып  кетеді.  Олай болса жа-п, 

түптен өрбігендер деп,  ал:ж а-п,  ж а-у-,  ж а-бде- 

гендерді  осы  күнге  дейінгі  дәстүріміз  бойынш а 

“жап "негізгі түбірдің сөз қолданы стағы  орф оэ- 

пия  заңды лы қтары ны ң  түбір  мен  қосымш алар 

тұтасуындағы  үндесу жүйесінің жемісі деп тану- 

ға тура келеді.

Агглю тинативті  құры лы мды   қазақ  тілінің 

өзінде  бұл ж оғары да келтірілген тілдік деректер 

эзірге эквивалентгер деп танылатын туатүп, туа- 

түбір деген  бір  терм иннің  өзін  тағы   да  теория- 

л ы қ   тарихи  деңгейде  тиянақтау  қажет  екенін 

көрсетеді  және  олар  мен  негізгі түбір дегенге де 

тереңдей  қарап,  қазіргі  қазақ  тілі,  сондай-ақ 

сөздіктердегі етістік-реестрлерге сүйеніп,  толық 

м ағы налы   лексикалы қ  еди н и ц аға  негізгі  түбір 

атауын баламалаған дұрыс болып  шығады.

Ж оғарыда қысқаш а болса да, деректер келті- 

ріле баяндалған  бір-ақ буынды болуларына қара- 

май,  күні  бүгінге дейін лексика-семантика,  мор- 

фологиялық талдау-таным бойынша бір бүтін еди- 

ницалар  делінетіндер  тарихи  тұрғы да  туынды 

түбірге жатқызылуы бұл  соңғы  сөзжасам терми- 

ніне де тереңдей  үңілу қажеттігін  көрсетеді.

С оң ғы   л  сонор дыбысты дл,  бол,  кел етістік- 

тері  осы  дыбыстық  құры лы мы н  толы қ  сақтап: 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: