ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
385
Олар: салп-салп, болп-болп, м өлт -м өлт т.б.
қосарлана қолданылып, мысалы: м өлт -м өлт
жас шығып, болп-болп желіп өзге негізгі етістіктің
сол хабарлау сәтіндегі сипатын білдірсе,
а)
салбыр-а: ж оғары дан төменге; б) елбіре,
керісінше, яғни тікірейе көріну; ъ)желбір-еже,я
немесе жүру, атта шабу т.б. әсерімен ирелең го-
ризонтальді қалып; г) қолбыр-а, күлдір-едеген-
дерде тері не киім бөрте, том пия бедерлену т.б.
әрекеттері айтылады; д) үлбір-е мен мөлдір-е бет-
бейне, коз, нәзіктену, козж әуін алу сияқты ерек-
ше сипатқа ие болу етістіктерін - бәрі де көзге
корінудегі түрлі сапалы әрекеттері болып табы-
лады.
Жоғарыда баяндалған туыңды түбір салт етіс-
тіктердің көбінде: сылдыр-а мен сылдыр-ла, был-
дыр-а мен былдыр-ла т.б. -ла, -ле және -а, -е
аффиксті тұлғаларында мағыналас болып келеді.
Сөйтіп, түсуге бейім л дыбысы со ң ғы -а, -е
жұрнақтары -ла, -ле жұрнақтарынан қысқарып,
ықш амдалған деуге мүмкіндік береді.
Түн-е - түнді белгілі жерде өткізу деген мән
беруі ж ағы н ан жазды ж ай-ла-у, қы сты қыс-та
дегендерден ешбір айырмасы жоқ. Сонда бұлар
да -ла, -ле мен -е (түн-е)-нің тегін жақындасты-
рады. Қауыз-да мен қау(ы)з-а > кеуз-е дегендер
де - осы тәрізді.
Тіс-те, қор(ы)-ғ-а, бүк-те т.т. етістіктер өзбек
тілінде: тиш-ліп, куруғ-ла, бүк-ла делінеді. Бәрі
де бір ғана -.ляжұрнақты. Қ азақ тілінде: қор(ы)-
ғ -д м е н қатар қор(ы )-ғ-а-ла, қу-да-ла, тіс-те-ле
сияқты күрделі құрамды, яғни -ла, -дааффикстері
қайталана қосылып та айтылатындар бар. Қор(ы)-
ғ -а сөзі әуелде қөры ғ-ла болғаны даусыз. Олай
болса, ко рғ-а тағы -а, -ла екені - көрінеу көзге
аян.
-а;~ еж ұ р н ақты л ар д ы ң сабақты да, салт та
болы п, -л а , - л е ж ұрнақтылары тәрізді келуі бұл
байымдаудың дұрыстығын дэлелдей түседі.
-ла, -ле ж ұрнағы -а, -е ғана емес, -лы, -лі
аф ф иксім ен қатар-/?а, -/>еетістік ж ұрнақтары н
да төркіндестіреді. Күрк-ір-е мен күрк-іл-де; бүрқ-
ыр-а мен бүрқ-ыл-да т.б. ғана емес, т ы мау-ла
мен тымау-ра, мияу-ла, аң-латэрізцес толып жат-
қан дәлелдер бар.
Өзге жұрнақтар нақты лай қайсы сы н болса
да сөз еткенде, бірімен бірінің генетикалық бай-
л ан ы сты л ы ғы туы ндап оты рады . С оларды ң
ішінен жұрнақтары ортақ (тұлғалас) болудан ба-
рып, әр сөз табы негіз болғанмен мағыналасты-
ғы да ұқсас туынды түбір етістіктер жасалған
жағдайды танытатын топтар бар. Олар:
а) -сы, -сі ж ұрнақтылар зат есімнен: батыр-
сы, кісі-м -сі; сын есім негізді үлкен-сі, м үләйім -
сі, есімш е тұлғалардан күлген-сі, есті-ме-ген-сі;
өлі түбірлерден бық-сы, сың-сы, өк-сі, ыңғыр-сыт.б.
б) -сы, -сі мен өздік етістің -н арқылы күрде-
ленген зат есімнен: жат-сын, жүрек-сін, жер-сін,
сын есімнен: мықты-сын, күиіті-сін, есімдік: өзім-
сін, өзге-сін, етістік: сүй-сін, түй-сін бұлардан өзге
де: аз-сын, көп-сін, қым-сын
Поделитесь с Вашими друзьями: |