Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Олар: салп-салп,  болп-болп,  м өлт -м өлт  т.б. 

қосарлана  қолданылып,  мысалы:  м өлт -м өлт  

жас шығып, болп-болп желіп өзге негізгі  етістіктің 

сол хабарлау сәтіндегі сипатын  білдірсе,

а) 

салбыр-а: ж оғары дан  төменге;  б)  елбіре, 

керісінше,  яғни тікірейе  көріну;  ъ)желбір-еже,я 

немесе жүру,  атта шабу т.б. әсерімен  ирелең  го- 

ризонтальді  қалып;  г) қолбыр-а,  күлдір-едеген- 

дерде тері  не  киім  бөрте,  том пия  бедерлену т.б. 

әрекеттері айтылады; д) үлбір-е мен мөлдір-е бет- 

бейне,  коз,  нәзіктену,  козж әуін алу сияқты ерек- 

ше  сипатқа  ие  болу  етістіктерін  -  бәрі  де  көзге 

корінудегі түрлі сапалы әрекеттері болып табы- 

лады.

тіктердің  көбінде: сылдыр-а мен сылдыр-ла,  был- 

аффиксті тұлғаларында мағыналас болып  келеді. 

Сөйтіп,  түсуге  бейім  л   дыбысы  со ң ғы   -а,  -е 

жұрнақтары -ла,  -ле жұрнақтарынан  қысқарып, 

ықш амдалған деуге  мүмкіндік береді.

Түн-е - түнді белгілі жерде  өткізу деген  мән 

беруі ж ағы н ан   жазды ж ай-ла-у,  қы сты  қыс-та 

дегендерден ешбір айырмасы жоқ.  Сонда бұлар 

да -ла,  -ле мен  -е (түн-е)-нің тегін жақындасты- 

рады. Қауыз-да мен қау(ы)з-а  > кеуз-е дегендер 

де  -  осы  тәрізді.

тілінде: тиш-ліп,  куруғ-ла,  бүк-ла делінеді.  Бәрі 

де бір  ғана -.ляжұрнақты.  Қ азақ тілінде: қор(ы)- 

ғ -д м е н   қатар қор(ы )-ғ-а-ла,  қу-да-ла,  тіс-те-ле 

сияқты күрделі құрамды, яғни -ла,  -дааффикстері 

қайталана қосылып та айтылатындар бар. Қор(ы)- 

болса,  ко рғ-а тағы   -а,  -ла екені  -  көрінеу  көзге 

аян.

-а;~ еж ұ р н ақты л ар д ы ң   сабақты  да,  салт та 

байымдаудың дұрыстығын дэлелдей түседі.

аф ф иксім ен  қатар-/?а,  -/>еетістік ж ұрнақтары н 

да төркіндестіреді. Күрк-ір-е мен күрк-іл-де; бүрқ- 

ыр-а  мен  бүрқ-ыл-да  т.б.  ғана  емес,  т ы мау-ла 

мен  тымау-ра, мияу-ла, аң-латэрізцес толып жат- 

қан дәлелдер бар.

Өзге жұрнақтар нақты лай  қайсы сы н  болса 

да сөз еткенде,  бірімен  бірінің генетикалық бай- 

л ан ы сты л ы ғы   туы ндап  оты рады .  С оларды ң 

ішінен  жұрнақтары ортақ (тұлғалас) болудан ба- 

рып, әр сөз табы  негіз болғанмен  мағыналасты- 

ғы  да  ұқсас  туынды  түбір  етістіктер  жасалған 

жағдайды танытатын топтар бар.  Олар:

а)  -сы,  -сі ж ұрнақтылар зат есімнен:  батыр- 

сы,  кісі-м -сі; сын  есім  негізді үлкен-сі,  м үләйім - 

сі,  есімш е тұлғалардан күлген-сі,  есті-ме-ген-сі; 

өлі түбірлерден бық-сы, сың-сы, өк-сі,  ыңғыр-сыт.б.

б)  -сы,  -сі мен өздік етістің -н арқылы  күрде- 

ленген  зат есімнен: жат-сын,  жүрек-сін,  жер-сін, 

сын есімнен: мықты-сын,  күиіті-сін, есімдік: өзім- 

сін,  өзге-сін,  етістік: сүй-сін, түй-сін бұлардан өзге 

де: аз-сын,  көп-сін,  қым-сын