лақ-т а, уыс-та, шеңгел-де, тістектеп-тірнектеп
(<тырнақта), бауыз-да, өңеіи-те, ауыз-дық-та,
мұрын-дық-та, жер бауыр-ла, бауырым-да, еңбек-
те, тіс-те, бет-те, бет-те-с, ж үз-де-с т.т. мен
қатар -лан, -лен күрделі жұрнақты: өр көкірек-
те-н, жүрек-сіз-дент.Ь. Бұл жоғарыда келтіріл-
ген туынды түбір етістіктер сабақты не салт бо-
луларымен ғана емес, тура я ауыспалы м ағы на-
лары және әр етістіктің өзіне тән семантикасы-
мен де белгілі азды -көпті топ құрап, тіпті дара-
лайты н өзгеш елігімен де әрқайсы сы дара сөз
екендігін танытады.
а) таяқпен соғу, арамен кесу т.т. таяқ-та,
ара-ла, кетпен-де тәрізді модельдер үлгісіндегі
жұдырық-та, шапалақ-та, тіс-те, тіс-те-ле; соңғы
туынды түбірлердіңсо/са-лд, щетка-ла т.т. бір то-
бын құраса;
б) уыс-та деген қалт а-ла, қап-та, шелек-те,
бөшке-ле, вагон-дат.т. сәйкестікпен топталады;
в) қағаз, кітапқа бет қою және беттерін ашу,
аударып қарау, м а ғ ы н а л а р ы н ^ с т -т е д е п ; тіл ти-
гізу, сөгу, балағаттауды тіл-де; өзгеге сөз бер-
мей, өзеурей беруді көк езу-ле, көк езу-ле-н-іп
т.т. нақты лы қ та дәлдігімен бұларға қарағанда,
әлдеқайда ж алпы лы қты негізгі түбір етістіктер-
ден ерекшеленеді.
М ысалы: же мен іш, т у сияқты негізгі түбір
етістіктерді алайы қ. Әдетте: “ас ішіп, аяқ боса-
тар” , - дейді, дәлірек айтса: ет же-п, сорпа іш-ті,
сондай-ақ нанды же-й-ді, шайды іш-е-ді. Ішкіш
десе-ақ, ол адам ны ң алкаголик екені түсінікті,
жегііи - қы м ты рғы ш , суық қалды т.т. м ағы на-
ларды білдіреді. Ту етістігі: а) ұл, қыз туды де-
генмен бірге.
б)
ту-ыл-ды дегеннің орны на да қолданы-
лып, омоним етістік тобын құрап кетті.
Осы ту етістігінің негізгі мәні бала-ла-у,
дүниеге ұрпақ әкелу, өмір, тірш ілік жалғастыру
деген м ән-м ағы на есім негіздерінен -ла, -ле пара-
пар туынды түбір етістіктер түрінде айтылып, ма-
ғы насы ны ң дәлдігі, жасалу модельдерінің аса
өнімділігі ж ағы нан тілде ерекше орын алады.
Ту етістігіне әрекеттер болу былай тұрсын,
табиғат құбылыстарында да: ағаш жапырақ жар-
ды, іиешек атты дегендер: ағаш жапы-рақ-та-ды,
гүл-де-ді, шешек-те-ді; бұтақ-та-ды, жүгері со-
бық-та-ды, егін көк-те-ді, ет құрт-та-ды, шаш
бит-те-ді т.т. жалғасады.
Ж ан-ж ануарлар, құс т.б. жайлы бала-ла,
жұмыртқа-ла, төл-де, қоз-да, бота-ла, құлын-да,
бұзау-ла, күшік-те, торай-ла болып, тарала береді.
Бұлардың ұ л туды, қой егіз туды, мегежін сегіз
лгудь/дегендегілерден еш қандай мағы налы қ ай-
ырмалары жоқ. Қайта: ит күшіктейді, шошқа то-
райлайды, қой қоздайды, ешкі лақтайды т.т. бо-
лып, даралап, нақты лап көрсетеді. Бұл есім не-
гізділер салт етістік тобын құрайды. Грамматика-
лы қ толы қтауыш сыз айтылады. Қойдан туатын
ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
381
қозы , яғн и туылатын объект етістікке негіз бо-
лып, -ла аффиксімен кірігіп, бірігіп кеткен. Тілдің
нақты ф ам м атикалы қ корінісімен қатар логика-
лы қ ойдан туатын іш кі мәнді ж ақтары да бар.
Көктемде ж ер-кө к тіріліп: ағаш жапырақ-
Поделитесь с Вашими друзьями: |