Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| барды пайдалан т.т.) сабақты болып есептеледі.
д) пюбе-ле мен т әбе-ле-с, қүш ақ-т а мен қүіиақ-т а-с дегендер жайлы кейініректе арнайы баяндап, грамматика мен логика т.б. тұрғысынан кеңірек талдау қажет болады. е) ж ай-ға мен ж ай-ға-с, ор(ы)н-а мен орн-а- лас т.б. да осылар тэрізді. Барлы қ соз табымен түгелдей дерлік қосы - лы п , туынды түбір етістік жасауда әмбебап -ла,
рыны ң орны - ерекше. Осы қосымш асы сабақты және салт етістік туынды түбірлерде арнайы ба- яндау кезінде олардың лексика-семантикалық топ- тары да сараланады.
тіктер Н .К .Д м итриев үнемі сабақты етістік деп түйген-ді. Түркі тілдерінің басым көпшілігінде са- бақты болады деп арнайы зерттелгендіктен, -ла, - ле қосымш алары жайлы пікір де тиянақталды. Сабақты , логикалы қ түрде - сабақты, объектісіз салттуынды түбір етістік болатыны нақтыланды. О ны ң үстіне бұл ж ұрнақ қай сөздің қандай нақ- ты мағы насы мен қосылаты ны және олардан ту- ған етістік озінің салт не сабақты лы ғы мен бірге қандай лексика-сем антикалы қ мән білдіретіні -
380 СӨЗЖАСАМ
ертеден келе жатқан дайын м одель-мағы налар- дан өрбитіні де тілдік деректермен дәлелденді. М ы сал ы : д е н е м ү ш ел е р ін ің атау л ар ы н алайық: бас, аяқ, көз, құлақ, қол, тізе; өкпе, мойын, жанбас, тіс, тіл, жақ, арқа, төбе, жігер т.т. Тілімізде, дәлірек айтсақ, түсіндірме сөздікте осылар негіз болып, етістікке айналған: бас-та,
Бұлар, басқа да туынды түбір етістіктердің бәрі атам зам аннан бері қолданылып келеді (жасалу, ш ы ғу тектерінің бірдейлігіне қарамай), сабақты немесе салт етістік болулары ж ағы н ан айырма- лары бар. а) тізе-ле, жан-бас-та дегендері - салт, өзге- лері - сабақты; б) бас пен дя/сдегендердің тікелей м ағы на- л ары нан өрбігендері: “бас болу, басш ы болу” м әндерін беретіндері: бас-қар мен бас-та, сон- д а й -а қ аяқ-т а етістіктері; в) төбесіне періп жіберу дегеннен туған “төбе- л е ” м ағы насы кеңи келе жалпы: біреуді бас са- лы п ұру, ал төбе-ле-с деген ж ұды ры қта т.т. да білдіреді; г) сөзді бас-та, мэж ілісті аяқ-т а дегендер “не нәрсенің де басы бар” деген тұрғыдан өрбіген; д) тізе-ле, жанбас-та, қолтық-та, арқа-ла т.т. қим ы лға мекен, орын болып жүзеге асатын етіс- тіктер; е) /сездегенге: көз-ік, көз-десдегендерде (бірін- бірі көру, /сөзайдын болу т.б.) тура мағы на, мақ- сатты көздеу, нысана ету, алысты болжау, алыс- қа көз жіберу, ой таразы сы на салу т.т. кең де ауыспалы мәндерді білдіреді; ж) өкпе-ле деген ренжу, біреуге өкпесін арту, я ғн и тура м ағы налы дем алатын мүше - өкпе емес, кінә, наз т.т. мағы на; з) м ойын-да - м ойны на тағы лған қы лмыс, кінә т .б .рас-т а-у, м ойнына алу; и) қ ү ла қ-т а -н (осыдан: қүлақ-т а-н-ды р, құлақтандыру); құлағы на жету, тию, есіту, ха- бардар болу т.т. білдіреді; к) т іл-де - тіл тигізу, сөгу т.т. етістіктері. Дене мүшелері жалпы денеге қатысты сөздер негізінде -ла, -ле жұрнағымен туынды түбір етіс- тіктерге айналғандар көп: жұдырық-та, шапа- жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|