380
СӨЗЖАСАМ
ертеден келе жатқан дайын м одель-мағы налар-
дан өрбитіні де тілдік деректермен дәлелденді.
М ы сал ы : д е н е м ү ш ел е р ін ің атау л ар ы н
алайық: бас, аяқ, көз, құлақ, қол, тізе; өкпе, мойын,
жанбас, тіс, тіл, жақ, арқа, төбе, жігер т.т.
Тілімізде, дәлірек айтсақ, түсіндірме сөздікте
осылар негіз болып, етістікке айналған: бас-та,
аяқ-та, көз-де, қол-да, тізе-ле, жанбас-та, арқа-
ла, өкпе-ле, тіл-де, мойын-да т.т. реестрлер бар.
Бұлар, басқа да туынды түбір етістіктердің бәрі
атам зам аннан бері қолданылып келеді (жасалу,
ш ы ғу тектерінің бірдейлігіне қарамай), сабақты
немесе салт етістік болулары ж ағы н ан айырма-
лары бар.
а) тізе-ле, жан-бас-та дегендері - салт, өзге-
лері - сабақты;
б) бас пен дя/сдегендердің тікелей м ағы на-
л ары нан өрбігендері: “бас болу, басш ы болу”
м әндерін беретіндері: бас-қар мен бас-та, сон-
д а й -а қ аяқ-т а етістіктері;
в) төбесіне періп жіберу дегеннен туған “төбе-
л е ” м ағы насы кеңи келе жалпы: біреуді бас са-
лы п ұру, ал төбе-ле-с деген ж ұды ры қта т.т. да
білдіреді;
г) сөзді бас-та, мэж ілісті аяқ-т а дегендер
“не нәрсенің де басы бар” деген тұрғыдан өрбіген;
д) тізе-ле, жанбас-та, қолтық-та, арқа-ла т.т.
қим ы лға мекен, орын болып жүзеге асатын етіс-
тіктер;
е) /сездегенге: көз-ік, көз-десдегендерде (бірін-
бірі көру, /сөзайдын болу т.б.) тура мағы на, мақ-
сатты көздеу, нысана ету, алысты болжау, алыс-
қа көз жіберу, ой таразы сы на салу т.т. кең де
ауыспалы мәндерді білдіреді;
ж) өкпе-ле деген ренжу, біреуге өкпесін арту,
я ғн и тура м ағы налы дем алатын мүше - өкпе
емес, кінә, наз т.т. мағы на;
з) м ойын-да - м ойны на тағы лған қы лмыс,
кінә т .б .рас-т а-у, м ойнына алу;
и) қ ү ла қ-т а -н (осыдан: қүлақ-т а-н-ды р,
құлақтандыру); құлағы на жету, тию, есіту, ха-
бардар болу т.т. білдіреді;
к) т іл-де - тіл тигізу, сөгу т.т. етістіктері.
Дене мүшелері жалпы денеге қатысты сөздер
негізінде -ла, -ле жұрнағымен туынды түбір етіс-
тіктерге айналғандар көп: жұдырық-та, шапа-
Поделитесь с Вашими друзьями: