Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

рианты ны ң екіньиі деген  реттік санымен  қолда- 

нылуына  байланы сты.  Екіншілей деген  туынды 

сөз сан есімнен жасалғанына қарамастан, осы сөз 

табынан ш ы ғы п, үстеуге ауысып кеткен.  Қалған 

жағдайдың  бәрінде ол  қосы м ш а есептік саннан 

болжалды  сан есім жасайды.  Өте өнімді ж ұрнақ 

сан есімді талғамайды, сондықтан кез келген дара, 

күрделі  есептік  сандардан  болжалдық  сан  есім 

жасайды: ондай,  елудей, жүз елудей, алпыс бестей, 

т.б. Дегенмен бұл қосымш аның тілде бірлік сан- 

нан  гөрі онды қ,  ж үздік м ы ңды қ сандармен жиі 

қолданылатыны байқалады.

Есептік сан  көлемдік,  мезгілдік зат есіммен 

тіркесіп, оның сан мөлшерін шамамен білдірген- 

де, -дай,  -дей қосы м ш асы  сан есімге ж алғанбай, 

мезгілдік,  көлемдік зат есімге ж алғанады;  бірақ 

сан есімге болжалдық мән қосады: 50күндей,  екі 

2. 

ды қ  сан  есім жасайды .  Бұл  тәсіл  арқы лы   жаса- 

латын  болжалдық сан есімге есептік сандардың 

қайсы сы  болсы н,  негіз бола береді.  С онды қтан

-  дап,  - деп қосы м ш асы ны ң болжалдық сан есім 

жасау мүмкіндігі  мол,  өнімді  қосы м ш аға жата- 

ды.  М ысалы: ондап,  жүздеп,  он мыңдап,  кырык- 

отыздап т.б. Д егенм ен,  мұнда да бұл  қосы м ш а- 

ның ондық, жүздік, мыңдық сандардан болжал- 

ды қ сан есім жасауы  жиі  кездеседі.

Көлемдік,  мезгілдік  заттардың  болжалдық 

санын білдіруде қосымш аның есептік санға жал- 

ғанбай, көлемдік, мезгілдік зат есімге жалғанып, 

болж алдық м ағы н а беруі де бар.  Он күндеп ж а- 

тады,  күніне  100 километ рлеп  жүреді,  жылдап 

көрмейміз,  200 тонналап тасиды  т.б.

- 

дап,  -деп қосы м ш асы ны ң негізі етістікпен 

байланысты  (-лап,  -легі), бірақ ол сан есім құра- 

мында етістік,  қим ы л,  көсемше  мәнін  сақтама- 

ған.  Есептік санға ж алғанған  - лап,  -леп қосым- 

шасы  мүлдем  басқа  мәнге  ие  болған,  ол  -  бол- 

жалдық м ағы н аға көш кен,  болжалдық м ағы на 

етістіктің  -л а ,  көсем ш енің -лж ұрнағы нда жоқ. 

Сондықтан - лап,  - деп  қосымшасы - сан есімнің, 

оның ішінде болжалдық сан есімнің көрсеткіші. 

Тілде бұл қосымш а болжалдық мәнге ие болған, 

сонды қтан  сол  сан  есімнің  сөзжасам  жүйесіне 

жатады.  Бұл қосымш а арқылы жасалған туынды 

сан  есім  негіз сөз  бен  қосымш адан  тұрады:  он- 

лы: Әлти жалшыны екілеп-үштеп  емес,  елулеп- 

(Мұстафин).

3.  Е с е п тік   с а н н ан   -д а ға н ,  -деген,  -т а ға н , 

-теген  қосымш асы  арқылы  болжалдық сан  есім 

жасалады; бестеген, жетілеген,  отыздаған, жүзде- 

Ш ы ғу тегі ж ағы нан  -  даған,  -  деген  қосы м - 

шасы сан есімнің өзінен ш ы ққан қосымш а емес, 

ол етістіктің - да ж әне есімш енің -ған қосымш а- 

сынан қалыптасқан.  Бірақ болжалдық сан есімнің 

қазіргі  -даған,  -  деген қосы м ш асы нан етістіктің 

м әнін,  м ағы насы н  іздеу  мүмкін  емес.  Олардың 

м ағы насы нан бұл  құранды  қосымш ада із қалма- 

ған.  Сөйтіп,  бұл  қосымш алар  өз  м ағы насы нан 

айры лы п, ж аңа м ағы н аға  ие болған,  сондықтан 

қазір  - даған,  - деген қосымш асы болжалдық сан 

есімнің тұрақты,  өте өнімді көрсеткіші.

4.  Есептік сан есімнен көптік жалғауы да бол- 

ж алды қ сан есім жасайды: Жасы сол кезде 50-60- 

тарда (М ұқанов).  Ондарға келгенше, Асаубайдың 

өмірден  алғаны   да  осы  ғана  еді  (Тиесов).  Кешкі 

сағат  сегіздерде басталған мәж іліс түнгі бірден 

аса 6У/тш'(Мұқанов).

К өптік жалғаудың  сан есімге тән аф ф икске 

ж атпайты ны  әркімге белгілі.  Сан есім тіркескен 

зат  есімге  қазақ  тілінде  көптік  ж алғау  ж алған- 

байдьі,  өйткені  заттың  көптік  мәні  сан  есімнен 

көрінеді.  М ысалы:  130 кой,  бес жүз жылкы,  жүз 

арқы лы   берілген.  Тілдің  ықш амдау  заңды лы ғы  

он ы ң  екінш і рет көптік жалғауы арқы лы   қайта- 

лануы  арты қ деп тапқан,  сонды қтан  зат есімдер 

сан есімнен кейін  көптік жалғауын қабылдамай- 

ды.  Сан мен заттың тіркесінде зат есімге ж алған- 

байтын  көптік  жалғаудың  сан  есімге  жалғануы 

оған көптік мағы на беруден ш ы қпаған және сан 

есімге  көптік  жалғаудың  ж алғануы нан  қалған 

қалды қ та емес,  өйткені сан  есімдер көптік жал- 

ғауы  арқы лы   түрленбейді.  Олай  болса,  көптік 

жалғауының есептік сан есімге жалғануының өзі 

сөзжасам мақсатына қатысты  ш ыққан.

К өптікж алғауы ны ң есептік сан есімге қоса- 

тын  болжалдық м ағы насы нда да болжалдық сан 

есімнің басқа көрсеткіштерінен айырма жоқ. Олар 

қандай болжалдық м ағы на берсе,  көптік жалғау 

да сондай болжалдық мағына береді.  Сондықтан 

есептік сан есімге  қосы лған  көптік жалғауды да 

болжалдық сан есімнің көрсеткіші деп тану қажет, 

ол  мұнда ж ұрнақтық қасиетке жеткен.

Түркі тілдерінде топтық мағынада қолданы- 

латын  -ер  ж ұ р н ағы н ы ң   қазақ  тілінде  өзіндік

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: