376
СӨЗЖАСАМ
рианты ны ң екіньиі деген реттік санымен қолда-
нылуына байланы сты. Екіншілей деген туынды
сөз сан есімнен жасалғанына қарамастан, осы сөз
табынан ш ы ғы п, үстеуге ауысып кеткен. Қалған
жағдайдың бәрінде ол қосы м ш а есептік саннан
болжалды сан есім жасайды. Өте өнімді ж ұрнақ
сан есімді талғамайды, сондықтан кез келген дара,
күрделі есептік сандардан болжалдық сан есім
жасайды: ондай, елудей, жүз елудей, алпыс бестей,
т.б. Дегенмен бұл қосымш аның тілде бірлік сан-
нан гөрі онды қ, ж үздік м ы ңды қ сандармен жиі
қолданылатыны байқалады.
Есептік сан көлемдік, мезгілдік зат есіммен
тіркесіп, оның сан мөлшерін шамамен білдірген-
де, -дай, -дей қосы м ш асы сан есімге ж алғанбай,
мезгілдік, көлемдік зат есімге ж алғанады; бірақ
сан есімге болжалдық мән қосады: 50күндей, екі
қүлаштай, Юкилограмдай, 7 шакырымдай, төрт
аптадай т.б.
2.
Есептік сан есімге - дап, -деп, -тап, -теп,
-лап, -леп қосы м ш асы қосы лы п, одан болжал-
ды қ сан есім жасайды . Бұл тәсіл арқы лы жаса-
латын болжалдық сан есімге есептік сандардың
қайсы сы болсы н, негіз бола береді. С онды қтан
- дап, - деп қосы м ш асы ны ң болжалдық сан есім
жасау мүмкіндігі мол, өнімді қосы м ш аға жата-
ды. М ысалы: ондап, жүздеп, он мыңдап, кырык-
отыздап т.б. Д егенм ен, мұнда да бұл қосы м ш а-
ның ондық, жүздік, мыңдық сандардан болжал-
ды қ сан есім жасауы жиі кездеседі.
Көлемдік, мезгілдік заттардың болжалдық
санын білдіруде қосымш аның есептік санға жал-
ғанбай, көлемдік, мезгілдік зат есімге жалғанып,
болж алдық м ағы н а беруі де бар. Он күндеп ж а-
тады, күніне 100 километ рлеп жүреді, жылдап
көрмейміз, 200 тонналап тасиды т.б.
-
дап, -деп қосы м ш асы ны ң негізі етістікпен
байланысты (-лап, -легі), бірақ ол сан есім құра-
мында етістік, қим ы л, көсемше мәнін сақтама-
ған. Есептік санға ж алғанған - лап, -леп қосым-
шасы мүлдем басқа мәнге ие болған, ол - бол-
жалдық м ағы н аға көш кен, болжалдық м ағы на
етістіктің -л а , көсем ш енің -лж ұрнағы нда жоқ.
Сондықтан - лап, - деп қосымшасы - сан есімнің,
оның ішінде болжалдық сан есімнің көрсеткіші.
Тілде бұл қосымш а болжалдық мәнге ие болған,
сонды қтан сол сан есімнің сөзжасам жүйесіне
жатады. Бұл қосымш а арқылы жасалған туынды
сан есім негіз сөз бен қосымш адан тұрады: он-
дап дегенде он - негіз сөз, қосымш а -дап. М ыса-
лы: Әлти жалшыны екілеп-үштеп емес, елулеп-
алпыстап жалдайды (М ұқанов). Соның ішінде
бес жүздеп, мыңдап тобымен кететіндер бар
(Мұстафин).
3. Е с е п тік с а н н ан -д а ға н , -деген, -т а ға н ,
-теген қосымш асы арқылы болжалдық сан есім
жасалады; бестеген, жетілеген, отыздаған, жүзде-
ген, кырык-елулеген, миллиондаған т.б.
Ш ы ғу тегі ж ағы нан - даған, - деген қосы м -
шасы сан есімнің өзінен ш ы ққан қосымш а емес,
ол етістіктің - да ж әне есімш енің -ған қосымш а-
сынан қалыптасқан. Бірақ болжалдық сан есімнің
қазіргі -даған, - деген қосы м ш асы нан етістіктің
-да ж ұрнағы мен есімш енің -ға н ж ұрнағы ны ң
м әнін, м ағы насы н іздеу мүмкін емес. Олардың
м ағы насы нан бұл құранды қосымш ада із қалма-
ған. Сөйтіп, бұл қосымш алар өз м ағы насы нан
айры лы п, ж аңа м ағы н аға ие болған, сондықтан
қазір - даған, - деген қосымш асы болжалдық сан
есімнің тұрақты, өте өнімді көрсеткіші.
4. Есептік сан есімнен көптік жалғауы да бол-
ж алды қ сан есім жасайды: Жасы сол кезде 50-60-
тарда (М ұқанов). Ондарға келгенше, Асаубайдың
өмірден алғаны да осы ғана еді (Тиесов). Кешкі
сағат сегіздерде басталған мәж іліс түнгі бірден
аса 6У/тш'(Мұқанов).
К өптік жалғаудың сан есімге тән аф ф икске
ж атпайты ны әркімге белгілі. Сан есім тіркескен
зат есімге қазақ тілінде көптік ж алғау ж алған-
байдьі, өйткені заттың көптік мәні сан есімнен
көрінеді. М ысалы: 130 кой, бес жүз жылкы, жүз
түйе дегендерде заттың көптік мәні нақтылы сан
арқы лы берілген. Тілдің ықш амдау заңды лы ғы
он ы ң екінш і рет көптік жалғауы арқы лы қайта-
лануы арты қ деп тапқан, сонды қтан зат есімдер
сан есімнен кейін көптік жалғауын қабылдамай-
ды. Сан мен заттың тіркесінде зат есімге ж алған-
байтын көптік жалғаудың сан есімге жалғануы
оған көптік мағы на беруден ш ы қпаған және сан
есімге көптік жалғаудың ж алғануы нан қалған
қалды қ та емес, өйткені сан есімдер көптік жал-
ғауы арқы лы түрленбейді. Олай болса, көптік
жалғауының есептік сан есімге жалғануының өзі
сөзжасам мақсатына қатысты ш ыққан.
К өптікж алғауы ны ң есептік сан есімге қоса-
тын болжалдық м ағы насы нда да болжалдық сан
есімнің басқа көрсеткіштерінен айырма жоқ. Олар
қандай болжалдық м ағы на берсе, көптік жалғау
да сондай болжалдық мағына береді. Сондықтан
есептік сан есімге қосы лған көптік жалғауды да
болжалдық сан есімнің көрсеткіші деп тану қажет,
ол мұнда ж ұрнақтық қасиетке жеткен.
Түркі тілдерінде топтық мағынада қолданы-
латын -ер ж ұ р н ағы н ы ң қазақ тілінде өзіндік
Поделитесь с Вашими друзьями: |