.3 .  Р Е Т Т ІК   С А Н Д А Р   С Ө З Ж А С А М Ь І

Сан есімнің синтетикалық созжасам жүйесі- 

не жататын  қосы м ш аға -ыншы,  -ітиі,  -тиы,  -ніиі 

ж ұрнағы  жатады.  Бұл ж ұрнақ есептік сан  есім- 

нен реттік сан есім жасайды, дара күрделі есептік 

сан  есімдердің  қайсы сы нан  да  реттік  сан  есім 

осы жұрнақ арқылы жасалады.  Коне түркі жазба 

ескерткіштер тілінде ретгік сан есім 3 түрлі қосым- 

ша арқылы ж асалған:  1) -нч  (тоқузунч),  2)  -нті 

(екінті, екінші),  3) -кі (ілкі, бірінші).  Қазақ тілінде 

осы  а ф ф и кстер д ің   біреуі  (-нш ы,  -нш і,  -ыншы, 

- інші)  ғана  сақталған.  Реттік  сан  есімнің  бұл 

ж ұрнағы  басқа түркі тілдерінде сақталған және 

ете белсенді,  онімді.  Соңғы   екі ж ұрнақ тілімізде 

реттік  сан  есімнің  қосымш асы  ретінде  қы змет 

атқармайды.

Реттік сан  есімдер заттың  нақты лы  санды қ 

молш ерін  емес,  заттың  реттік  саны н,  тәртібін 

білдіреді.

Реттік сан есімдердің заттың рет санын,  қатар 

санын  білдіруі  оны ң әр  уақытта зат есімнің  ал- 

ды нан  келіп  тіркесуін  керек  етеді.  Осы  қолда- 

ныс  оны  аздап  сын  есімге  ұқсатады,  ойткені 

мұнда тек тіркесуі  ғана емес, оның затгың белгісін 

білдіруі де бар.  Осы  белгінің  кейбір тілде  басым 

корінуі де бар.  М эселен,  орыс тілінде реттік сан 

есімдер деген сан есімнің  мағы налы қ тобы жоқ. 

Орыс тілінде реттік сан  есім туынды сын  есімге 

жатқызылады.

Контекске  қарай  біздің  тілімізде  де  реттік 

сандардың сы нды қ мәні  басым  келетін  жерлері 

бар.  Мысалы: Райхан институттағы бірінші сту- 

дент десек,  ол  “ең жақсы студент,  алдыңғы  сту- 

дент,  үлгілі  студент”  деген  сияқты   ұғым  бе- 

ретінін  кореміз.  Бірақ бұндай  м ағы нада  қолда- 

нылуы  реттік санның  негізгі  мағы насы  емес,  ол 

белгілі  контексте  ғана сондай  ұғым  бере алады.

Бұл  ерекшелікті  қазақ  тілінің  зерттеушілері  де 

көрсетіп жүр.

Ал  реттік  сандардың  негізгі  м ағы насы   зат- 

тың нақтылы рет,  қатар санымен байланысты. Со- 

нымен  бірге реттік санның  озіндік м ағы на ерек- 

шелігі  де  бар.  Реттік  сан  есімнің тілдің  созжасам 

жүйесіне  жатқызылуының тағы  бір себебі  мұнда 

қосылатын  үстеме мағынаның озіндік бір ерекше- 

лігінде.  Мысалы: он кітап дегенде шындық омірде 

белгілі бір кезең мен кеңістіктегі нақтылы он кітап 

соз  болған,  ол  -  бар  кітаптың  нақтылы  саны.  Ал 

туралы.  Бірақ ол үйдің  қатар, рет саны  - оныншы. 

Міне,  бұл жағдай  реттік санда сандық ұғы м ға да 

белгілі  м ағы налы қ  озгеріс  енетінін  дәлелдейді. 

Сондықтан,  реттік сандардың созжасам жүйесіне 

жатуы оте орынды екені  анықталады.

Реттік сандардың  қолданылуына қарай  тағы 

бір ерекшелігі  бар.  Ол  -  реттік сандардың  затта- 

нуы.  Заттанған  реттік  сан  есім  зат  есімдерше 

түрленіп, зат есімдер атқаратын синтаксистік қыз- 

метте  қолданылады.  Мысалы: Бірің тапсырғанда, 

екініиің терезе алдында түрыңдар (М ұқанов). Ек- 

іншісіне  кім ді  үсынасыз?  (И манж анов)  Бүл  -  он 

бесінші (М ұқанов).  Мен біріншіде бес алты күлак 

шыккан кезде,  екіншісінде тары  бас жара баста- 

ғ а н д а ,  ү ш ін ш іс ін д е   с ү т т е н е   б а с т а ғ а н д а , 

төртітиісінде  пісіп  келе  ж атканда,  суардым 

(Мұстафин).

Ретгік сан есімдер затгың ғана рет  санын емес, 

жыл,  ай,  күн  сияқты  мезгілдің де  ретін  білдіреді. 

Мысалы:  Өнеркәсіптің  жалпы  өнімін  1965 жылы 

1958  жылғыдан  шамамен  80%,  оның  ішінде  “А ” 

тобы  бойынша  85-88 процент,  “Б ” тобы  бойынша 

62-65 процент арттыру белгіленді (“ С Қ ”).