Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

мант түркі тілдерінде кейде -ғь//< тұлғасымен тек- 

тестіріледі,  яғн и :  -ғы > -ғы қ.  Ол  түркі  тілдерінің 

көбінде  зат  атауын  да,  сын  атауын  да  жасайды. 

Бұл  ф ормант олардың  кейбірінде зат атауын жа- 

сауға кобірек қатысса, басқа біреулерінде одан сын 

атаулары  ж иірек  пайда  болады.  Ол  озінің  осы 

әртарап  сөзжасамдық қызметінде есім негізге де, 

етістік негізге де жалғанады.

- ғ ы //- г і  қазақ  тілінде  де  солай:  етістік  не- 

гізден  зат  атауын,  ал  есім  негізден  сын  атауын 

жасайды.  Бірақ мұнда оның соңғы топ жасалым- 

дардан  горі  зат атауын жасайтын тұстары басым- 

ырақ.  Солай  бола тұрғанмен де тілімізде ол  арқ- 

ылы  пайда  болған  сын  атаулары  да  біраз  бар. 

Кейбірі  олардың  мына іспетті.  Таңғы самал жа- 

татын сүйіп м ені (М ақатаев). Бесінге ауып бара- 

ды  түскі  аспаным  (Сонда).  Жарқырайды  түнгі 

ауылдың оттары (Сонда).

Қ азақ тілінде бұл -ғы форманты, Ахмет Бай- 

тұрсы нұлы ның терминімен  айтқанда,  сөзжасам- 

ды қ қаты насқа мұндай  “атауыш сездерден”  гөрі 

“ шылау  сөздерм ен” ,  я ғн и   қазір  көмекш і  есім, 

үстеу, септеулік статусында сипатталатын сөздер- 

мен ж иірек түседі.  М ысалы,  мына бір тіл дерек- 

теріне  қарап  сөлай  ойлауға болады. Шеткі қыс- 

Тіліміздегі  мұндай  құрылымды туынды сын 

атаулары  мүш еленімдік ж ағы нан  үнемі біркелкі 

болып  келе бермейді.  Олардың  (сан жонінен тым 

коп  болм ағаны м ен)  белгілі  бір болігі  н егізж ән е 

жұрнақ тұрғысынан жоғарыда талданған туынды 

сын  атаулары  тәрізді  мүшеленбейді.  Бұлардағы 

негіздеуші  болік  пен  ж ұрнақ  күнделікті  тілдік 

тәжірибеде  бір-бірінен ажырамай, тұтас күйінде 

қолданы лады .  Бірақ  негіздеуші  элем енті  мен 

созж асам дық  элементі  бір-бірінен  аж ы рағы сы з 

мұндай  құры лы мдар,  ілгеріде  айтқанымыздай,, 

тілімізде онш а коп емес.  Кейбірі,  мысалы  мына- 

лар. Қараңғы ойлар Қартқожаның басын кернеді 

(Аймауытов). Жылайды да тұрады жылаңқы бүлт 

(Мақатаев). Кәдімгікөпшіліктің ерлі-байлы тірлігі 

СЫ Н  ЕСІМДЕР  СӨЗЖАСАМЫ

351

Бұл жүргізілген талдауға  байланысты  тағы 

мына бір тіл деректері  көңіл  аударады. Ж оғары- 

дағы  кәдімгі туылымының  кэдім  болігін  кейбір 

көне әдебиет үлгілерінен  кездесетін қадім  оқуы, 

кадім заман тіркестерінің қадім (кадим) сыңары- 

мен салыстыруға  болады.  Сы нды қ  мағынадағы 

сондай-ақ кайқы жасалымымен тіліміздегі тайқы 

маңдай тіркесінінтайқы сыңары да құрылымдас. 

Ж оғарыдағы қараңғытуынды сын атауын қараң- 

дайды етістігімен тектестіруге, яғн и  бұл екі фор- 

маның екеуін де тілімізде қараң деген бір негізден 

қалыптасқан туылым деп қарауға болады.

Тағы бір көңіл аударатын нәрсе:  қазақ тілінде 

сөзжасамдық  бұл  ф орм ант туынды  сын  атауын 

үнемі  бұлай  тек  есім  негізден  жасамайды.  Ол 

сындық ұғымды сонымен  қоса кейде етістік не- 

гізге жалғанып та жасай алады.  Ойнақы көзіжалт 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: