пелі жел қүрсақ қызыл айғыр...  (Аймауытов). Ай-

СЫ Н  ЕСІМ ДЕР  СӨЗЖАСАМЫ

349

я ғн и   “телогрейка” дегенді  білдіретіні  көлденең 

тартылады.

Бұл  форма түркі тілдерінде жалпы  екі түрлі 

қы змет атқарады:  сөзжасамдық және формажа- 

самдық. -м а формасы тілімізде өзіне бөлек ерекше 

аны қтауы ш ты қ оралымдар жасайды.  Бұл  оны ң 

форма жасамдық қызметі болып табылады. Жал- 

пы  -м а тұлғалы  мұндай  есімдерде, лексикалы қ 

единицаларда міндетті түрде болуға тиісті тұрақты 

мазмұн болмайды. Тұрақты  мазмұн әдетте созжа- 

самдық м ағы на білдіретін  -м а формантты туы- 

лы м дарға  тән.  С онды қтан  бұл  арада  тілімізде 

мынадай  екі омонимдік форма барын  мойындау 

және бір-бірінен ажырата білу керек болады, олар: 

грам м атикалы қ  -м а { ф орма,  сөзж асам ды қ  -м а 2 

форма.  Мысалы  мына бір мәтінге  коңіл  аударып 

көрейік:  Ойма  т азға  он  теңге,  Қырма  т азға 

қырык т еңге(Ф олъклор).  Осындағы қырмажәие 

ойма туынды сөздері жеке тұрып дербес зат атауы 

бола  алмайды,  зат  атауы  түрінде  және  айтыл- 

майды.  Болаалмайтын, айтылмайтын себебі: олар 

бұл жерде сын  атауы болып табылады,  яғн и   бұл 

олардағы -ма сөзжасамдық қызмет атқарып, сын 

атауын жасап  тұр.  Егер осы ойма,  қырма деген- 

дер, жалпы осындай  құрылымды формалар жеке 

тұрып  дербес  зат  атауы  бола  алса,  онда  олар 

анықтауыш тық оралым жасайды.

Тілімізде жоғарыдағы ойма, қырма сын атау- 

лары м ен,  сон д ай -ақ  мына  бір  туылымдар  да 

құрылымдас:  Үзеңгісі  үзбе алтын,  Тенбінгісітперме 

алтын,  Қүйысқанықүйма алтын, Жүгені бартүйме 

алтын  Қу найзалы  жирен тай  (Бақсы   сарыны). 

Осындағы  үзбе,  терме,  қүйм а  ж асалымдары 

өздерінің субстантивтену, яғни заттық сипат алу 

ж ағы нан,  соған  байланысты  сөз табы  ретіндегі 

қолданымдық қызметі жонінен абсоліотті бірдей 

^емес.  Нақтырақ айтсақ,  үзбетуылымы қалған тер- 

ме,  қүйма,  түйме есімдерінен  басқарақ.  Басқа- 

рақтығы: үзбе тілімізде зат есім ретінде жеке  қол- 

данылмайды, зат атауындық онда дербестік жоқ. 

Ал  терме  алтын,  қүйма  алтын,  түйме  алтын 

тіркестеріндегі терме, қүйма, түйме лексемалары 

бұған керісінше зат атауы ретінде қолданыла да, 

ай ты лад а береді.  Я ғн и   бұларузбеесім іне  қара- 

ғанда субстантивтену дәрежесі жағынан әлдеқай- 

да “кемел”.  Бұл тұрғыдан оны жоғарыдағы  “Айна 

тазға алты теңге” дегендегі  тіпті айна сөзі  қата- 

рында алып  сипаттауға болады.  Я ғн и  айна лек- 

семасы сияқты, терме алтын, қүйма алтын, түйме 

алтын кұрылымдарындағы терме,  қүйма, түйме 

туылымдары да жалпы  сын  атауы  емес,  атрибу- 

тивтік  мағынада  ж ұм салған  таза  зат  атауы  бо-

лып табылады. Демек, ілгеріде жасалған бұл талда- 

улар “етістік негіз +  -м а //-м е ” типті сезжасамдық 

үлгілер (“словообразовательные модели”) тілімізде 

үнемі сын атауы бола бермейтінін көрсетеді.

-м а //-м е  жұрнағы түркі тілдерінде жалпы зат 

атауларын да, сын атауларын да жасайды.  Екеуін- 

де де дәйім  етістік  негізге  жалғанады.  Бірақ  қай 

тілде де өлардың сөңғыларынан  гөрі алдыңғыла- 

ры  жиірек  (басым)  сияқты .  Сөзж асамды қ  бұл 

фөрмант түркі тйідерінің жалпы  қай-қайсысында 

да әнімді саналады.  О ны ң  мұндай  қөлданымды - 

ғы ны ң  артқан  кезі  -  ж иы рмасынш ы  ғасырдың 

іші.  Әсіресе терминөлөгиямен  байланысты.

А лайда  е тістік  негізден   с ө зж а са м д ы қ   өсы 

-лш//-л*б, фөрманты  арқылы  қалыптасқан ж өға- 

рьщағы қырма, ойма, у збетуылымдар сияқты, қазақ 

тілінің  өзін ің   төл  сын  атаулары  да  жетерлік. 

Кейбірін  нақты  мына  мысалдардан  көруге  бөла- 

ды.  Бастама  етік  көрпілдек  (Ш ал).  Ояна  келсе 

баяғы  ж аман  тымағы,  баяғы  бастама  мэсісі... 

(Аймауытөв).  Шоңқайма  кебісінің  нэлі  тастан 

тасқа  шықылдап  ...  (Сөнда).  Қызыл  белбеу, шоң- 

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: