-сы з/-сіз. С өзж асам д ы қ бұл ж ұрн ақты ң
ш ығу тегі, тарихтық ж ағы тіл білімінде жалпы
түрліше түсіндіріледі. Сол ретге оның привативтік
(яғни м ансұқтық) мәнде, -ль/ж ұрнағы на қара-
м а-қарсы м ағы нада жұмсалатыны да жиі сөз
болады. Ол, өзінің басқа сөзге ж алғаны м ды қ
мүмкіндігінің кеңдігіне қарамастан, семантикалық
реңкі ж ағы н ан түркі тілдерінде жалпы шектеулі
жұрнақтар қатарында қаралады. Көбінесе бірың-
ғай мәнде келіп отырады. Осы арада тағы бір
көңіл аударатын нәрсе: -сыз/-сіз ф орманты бір
өзінде әрі етістік, әрі есім сипаты - екеуі бірдей
сақталған етістік негізді есіммен, есептік сан есім-
мен, сын есіммен сөзжасамдық қаты н асқа түсе
алмайды. -сы зтұлғалы туынды сын атаулары -лы
форманты арқылы жасалған сын атауларынан міне
осы тұста өзгешеленеді. Ол тек белгілі бір нақты
затты және грамматикалық жақтан таза зат сипа-
ты ндағы құбылысты білдіретін есімдерге ғана
жалғаны п жаңа сын есім жасайды.
Ж алп ы -сы з/-сіз ж ұрнағы ны ң сөзжасамдық
мүмкіндігі, көпш ілік түркі тілдеріндегі сияқты ,
қазақ тілінде де оның өзі жалғанатын түбірлердің
құрам ы на байланысты. Бұл ш арттылық -сыз/-сіз
тұлғасы ны ң сөзформалары қатарына жатпайты-
нын көрсетеді.
Тілімізде осы -сыз ж ұрнағы арқы лы қалы п-
тасқан туылымдарды негіздеуші түбірлер тілдік
тегі ж ағы нан м орф ологиялы қ қаты наста өте әр
түрлі болып келеді. Бірақ мұндай жаңа жасалым-
дар қазақ тілінде көп жағдайда адамға, аң-құсқа,
төрт түлікке, киім-кешек түрлеріне, табиғат кұбы-
лыстарына қатысты қолданылады.
Ондай туынды сын атауларының адамға жэне
киімге қатыстылары мысалы, мына сияқтылар:
Қатын-қалаш, қыз-қырқын, түрулі білек, балақсыз
балтырлар күнге шағылысты (М үсірепов). Тоғьіз
түрлі тойшығы Жеңсіз берен кисем деп (Дулат).
Үіиінші т ілек тілеңіз Үіикілсіз койлек кимеске
(Бұқар).
Тілімізде сон дай -ақ сөзж асам ды қ осы -сы з/
-сіз форманты ның қатысуымен пайда болған ту-
ынды сын атауларының тағы бір парасы әр алуан
табиғат құбылыстарына, мал мен кейбір баспана
түрлеріне байланысты болып келеді. Ж оғарыда
келтірілген сындық мәнді туылымдар тобы сияқ-
ты, бұлар да әдетте есім негізден жасалады. Толас-
сыз сағым, толықсып ағып барады (Мақатаев). Той-
ымсыз біздің томпақ жер Томсарып көкке қарай-
тын (Сонда). Бүғалықсыз асауды Құр-құрлатқан
жиырма бес (Базар жырау). Туырлықсыз қара үйге
Ту байламақ не керек (Ш алкиіз). Сойлеу құлаққа
жағымды болмайды... түрлаусызмүшелерікобейіп,
сөйлемді ауырлатқанда (Байтұрсынов).
Негіздеуші есім сөз бен -сыз/-сіз ф орманты-
ның өзара сөзжасамдық қатынасынан пайда бол-
СЫ Н ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
347
ған туынды сын атаулары үнемі бүлай нақты
мәнді, деректі м ағы н алы , я ғн и затты қ мәні
көрінеу, айқын аңғарылатын сөздермен ғана ат-
рибуттық қатынаста жұмсала бермейді. Олар кей-
де дерексіз (абстракт) мағы налы зат атауына да
қатысты болып келеді. Мысалы: Ж үрекке дерт-
тер толып жаздым қағаз, Опасыз мынау пэни
турасынан (Ш әңгерей). Шешпек болды көп белгісіз
сандарды (Мақатаев).
С ө зж асам д ы қ бұл -с ы з /-с із ф о р м а н ты
тілімізде ара-тұра күрделі сын атауын да түзе
алады. Ол бұл тұста, рас, есімді тіркестің дәйім
соңғы сыңарына қосақталады. Привативтік (ман-
сұқтық) мэндегі -сы зжұрнағыны ң өзімен оппо-
зитив мағынадағы -лы аффиксінен тағы бір бас-
қалығы міне осы арада байқалады. Өйткені, ілге-
ріде айтқанымыздай, -лы форманты күрделі сын
атауын жасауда кейде жоғарыдағы тәрізді есімді
тіркестің алды ңғы сы ңары на да қосы лы п келе
береді. Ал сөзжасамдық -сыз жұрнағы олай емес:
күрделі сын атауын түзу пропесінде негіздеуші
есім тіркестің тек екінші бөлігіне ғана ж алғана-
ды. Қара тактасыз м ү ға лім - тебенсіз кемпір
ғой (Аймауытов). Айкын жетексіз, баянды бас-
шысыз, күрен жолсыз кара үйлі бүқара... (Мүсіре-
пов).
-ш ы /-ш і. Бұл формант та өзінің семантика-
л ы қ реңкі ж а ғы н а н түркі тілдерінде жалпы
өнімсіз саналады. Қ азақ тілінде де солай. Бірер
ғана сын атауын жасайды. Онда да тек есім не-
гізге қосылып. Үш-ақ түрлі өмір бар, бэрі де мас,
Бір рәуішті болады шал менен жас. Ең керекті
дегенің - ортаншы өмір, Түгел қолың жетпейтін
бір жанталас (Ш әкэрім ). Орта шарқы үйдің ор-
таншы баласымын (Аймауытов). Бұл келтірілген
.мысалддғы ортаншытуылъты морфологиялық
құры лы мы ж ағы н ан (бір қ ар аған да сырттай
тұрпаттас көрінгенмен) үшінші, төртінші деген-
дер сияқты орта+ншы емес, ортан+іиытүрінде
мүшеленуі тиіс. Ө йткені тілімізде оны ң ортан
бөлігі дербес лексема ретінде жеке айтылады (ор-
тан қол, ортан қолдай, ортан жілік). Ал үшінші,
төртінші дегендерді бұлай етуге, я ғн и үшін+ші,
төртін+ші түрінде мүшелеуге келмейді. Ж әне
ж оғары дағы тіпті ортан сөзінің өзі де туынды
есім, яғн и орта+н>ортан.
Осы құрылымды, яғн и тілімізде түрлі есім
негізден сөзжасамдық -шы/-ші форманты арқы-
лы қалыптасқан туынды сын атауларына алдам-
шы, өткінші туылымдарын да ж атқы зуға бола-
ды. Адамдар м ейлі алдамшы күнге таңдансын.
Сонда да көктем. Сонда да м аған армансың (М а-
қатаев). Өткіншіжаңбыр орекпіп барып откенде,
Боламын ырза осы бір ырғын коктемге (Сонда).
Айнымалы, алдамшы бейне сағым, Кәкте бүлттай
бүлтарғыіи кей достарым (Қасым). Оралым екі
м үш елі болады. Сондықтан бастапқы тацырып-
Поделитесь с Вашими друзьями: |