С У Ь С ІА Н Г И В   ЗАІ  ЬС ІМ ДЕГ

341

ңес дәуірінде  активтене түсті,  одан  әрі  терм ин- 

денді. Ал  “соперница”  мәніндегі күндессуЬсіан- 

тиві қазірде негізінен қолданылмайтын, тарихизм- 

ге  (историзмге) айналған  көне тіл  құбылысы  са- 

налады. Жоғарыдағылардың кейбірі  кобінесе ма- 

қал,  мәтел  құрамында  қолданылады:  күндестің 

күлі  күндес;  ағайыннын  аты  озғаніиа,  ауылдас- 

тың тайы озсын; замандасың болмаса тойға бар- 

ма.  Соңғы  төртеуі, яғн и  жерлес, эріптес,  карсы- 

лас,  бэсекелес лексемалары  - орыс тіліндегізел*- 

ляк,  коллега,  противник,  конкурент сәздеріне ба- 

лама,  яғн и   бұлардың  мағы насы на дөп  қазақш а 

эквивалент іздеу процесінде,  соған  байланысты 

қазақ сөзін терминдеу барысында туған субстан- 

тивтер.

Сын есім  негізді тағы  біраз туынды субстан- 

тив  зат есімдер  -лы қ және  -ғыіи тұлғалы  болып 

келеді.  Кейбірі  олардың  мыналар:  түстік,  шай- 

т.б.  Шайлық деп эдетге күнделікті ас-суына,  шай- 

пұйынажетерлік қаражатгы айтады.  Қолғажұққан 

майды  сүртетін  орамалды,  салфетканы майлык, 

ал  жуынған  соң  сүртетін  орамалды  сулық дейді. 

С ондай-ақ,  малшылардың  су  откізбейтін  сырт 

киімі де солай сулық аталады.  Күнделікті жүріп- 

тұруға кәбірек пайдаланылатын  көлік түрі,  яғни 

жылқы  малы мінгіш саналады.

Кейбір,  мысалы, жыртқыш,  кеміруші тәрізді 

туынды  сын  есімдер  үнемі  бұлай  жеке  тұрған 

күйінде емес,  кейде көптік жалғауы  арқылы суб- 

стантивтенеді, туынды  субстантив зат есімге ай- 

налады.  Мұндай,  әр түрлі  ит-құсқа, жәндіктерге 

қатысты сын есімдер әдетте -лар (-дар,  -тар) жал- 

ғауының комегімен, біріншіден, заттық сипат ала- 

ды,  екіншіден  оған  коптік  м ағы на  да  үстейді. 

Ж әне  бұл  құрылымды  субстантив  зат  есімдер 

әдетте оздерінің айқын терминдік сипатымен ерек- 

шеленеді.

Әйгерім  түстік қамдату  ісіне  кірісіп,  Зли- 

хаға ақыры н  бұйрықтар бере  бастады  (Әуезов). 

Оның байлығы  -  менің шайлығым (Жұмаділов). 

М игш /болсы н деп ботаны биеге айырбастаған- 

быз  (М ұқанов).  Бір  қосы нан  қы ры қ-елу  ғана 

мінгіш қалғаны  бар  (Әуезов). Жыртқыштар,  ке- 

міруіиілер  -  сүтқоректілердің  дербес  екі  болек 

атауы  (ҚСЭ).

дегі) туынды  субстантив зат есімдер.  Ж оғары да

аталған коптікжалғаулы бұл субстантивтердің бәрі 

де  кеңестік дәуірде  пайда болған жасалымдар.

Сын есім  негізді туынды субстантив зат есім- 

дер  қатарына сон д ай -аккірекеш,  арбакеіи,  түйе- 

ты тағы біраз туылымдар жатады. Жоғарыда қарас- 

ты рылған туынды  субстантив зат есімдерден  ай- 

ы рм аш ы лы ғы ,  бұлар  өздерінің  м орф ологиялы қ 

құры лы мы ,  әсіресе  ж ұрн ақты қ  болігі,  жалпы 

тектік (генетикалық) сипаты жағынан оте эркелкі. 

М ысалы, теңге,  сом  құнды  қағаздары  өздері жа- 

салған материалыныңтүсіне, ақшылдығына қарай 

әуелден  осылай ақш адеп аталған.  Оның бұл сын- 

ды қ  ұғымы  кеш ікпей  заттық  сипат  алып,  я ғн и  

заттанып,  ақыры  біржола  субстантив  зат  есімге 

айналы п  кеткен.  Кірекештуынды  субстантив зат 

есімі тұрған қалпы, тұтас күйінде араб-иран тілде- 

рінен  енген. Арбакеш,  түйекеиітуынды  субстан- 

тив зат есімдері  кейін  осы /с//?с/сешлексемасының 

ізімен  ж асалған.  Ал бейнет қортуынды  сөзі  -  ха- 

лы қаралы қ  пролетариат  терм инінің  алғаш   рет 

қазақш аланған  эквиваленті.  Бірақ ол  кейін  келе 

қолданудан  ш ығып  қалды. Ааасы,  бересі,  іиығасы 

сөздері  өздерінің  семантикасы ж ағы нан алатын 

(ақш а,  зат),  беретін  (ақш а,  зат),  шығатын~  ше- 

гетін~  тартатын (зиян)  есімшелеріне сәйкес ке- 

леді. Демек, аласы,  бересі,  іиығасыдегендер әуелде 

сын  есім  қы зметін  атқарған.  Бірақ  бұл  сы нды қ 

м ағы на да  кейін  келе заттық сипат алған,  заттан- 

ған, яғн и  субстантив зат есімге айналған.  Мұндай 

(ақша,  кірекеш, бейнетқор, аласы) құрыл ы мдас суб- 

стантив зат есімдер жалпы  көп  емес, бар болғаны

- осы  аталғандар  ғана.

Саған  жоқ  алты  аласым,  бес  бересім  (Әуе- 

зов).  “ Ш ығасыға  иесі басіиьГ  болғаны м а   (С он- 

да). Жазықсыз адал еңбекіиіні,  кеңес бейнетқорла- 

рын күйдірдің,  қараладың  (Сонда).  Бейнетқордың 

бэрі ететін ащы тэжірибе ...  (Сонда).

Сын  есім  негізді туынды субстантив зат есім- 

дердің лингвистикалы қ табиғаты , өзіндік негізгі 

тілдік  ерекш еліктері,  санды қ  көлемі  жалпы  ал- 

ғанда  міне  осындай.  Ал  есімше  негізді  мұндай 

субстантив  зат  есімдер  олай  емес,  санаулы.  Бар 

болған ы  ж асаған,  жаратқан,  алған тэрізді  үш- 

торт қана туынды сөз.  Оның да с о ң ғы а л /# « е с ім - 

шесі  - тарихи сипатты  коне  құбылыс.  Ол  көбіне- 

се бұры ны рақтағы  түрлі  эпосты қ жырларда,  та- 

рихи  шығармаларда,  айтыс өлеңдерде  қолданыл- 

ған.  Бүгінде  қолданыстан  шығып  қалған.

Бір  алла  осы  аруға  кез  келтір  деп,  Ж ы лай- 

мын  ертел\-кеиі Жаратқанға (Айтыс).  Қош, амал 

бол, стғаным, Алаша төсек салғаным  (Алпамыс).

342

СӨЗЖАСАМ

Осы қараш ығыма әкесінің ит мінезін бере көрме, 

я  жасағані  (Әуезов).

Түбір ж әне туынды субстантив зат есімдер- 

ге, сондай-ақ,  Тілеулес, Құйған, Қоңыр сияқты біраз 

жалқы есімдерді де ж атқы зуға болады.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: